Pobierz Rodzina jako instytucja spoleczna w ujęciu interdyscyplinarnym i więcej Publikacje w PDF z Psicologia Sociale tylko na Docsity!
[229] RODZINA JAKO INSTYTUCJA SPOŁECZNA... 229
BARBARA MAŁGORZATA KAŁDON
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
RODZINA JAKO INSTYTUCJA SPOŁECZNA
W UJĘCIU INTERDYSCYPLINARNYM
FAMILY AS A SOCIAL INSTITUTION
IN AN INTERDISCIPLINARY CONTEXT
Streszczenie Najważniejszym środowiskiem, w którym dziecko rozwija się i za- spokaja podstawowe potrzeby, jest rodzina.^1 Według wielokrotnie pro- wadzonych badań opinii publicznej rodzina wciąż jeszcze znajduje się na czele wymienianych wartości,^2 dlatego też temat ten wciąż nie traci na aktualności i cieszy się zainteresowaniem ze strony licznych teo- retyków i badaczy tego zagadnienia z różnych dziedzin nauki, takich jak np.: prawo, pedagogika, psychologia, socjologia, teologia i wielu innych.
Słowa kluczowe Rodzina, małżeństwo, dzieci, definicyjność interdyscyplinarna, pra- wo rodzinne.
(^1) A. Szymanowska, Rodzina polska i jej rola w przeciwdziałaniu patologii młodzieży, [w:] IPSIR dzisiaj , Księga jubileuszowa (red. M. Porowski), Warszawa 1998, s. 495. (^2) Np. komunikat z badań CBOS, Warszawa 2008, pt. Rodzina – przemiany współ- czesnej rodziny polskiej. Z badań tych wynika, że rodzina należy do najważniejszych wartości w życiu, a 92% respondentów stwierdziło, że rodzina jest potrzebna, aby czło- wiek był szczęśliwy.
Forum Pedagogiczne UKSW 1/
230 BARBARA MAŁGORZATA KAŁDON [2]
Summary The family is the most important environment in which the child is developing and being nurtured. According to many different surveys, family is still at the top of the mentioned values. This is why this topic will never leave its important position and will always be a source of interest to theoreticians and ana- lysts from many different disciplines such as law, pedagogy, psycholo- gy, sociology, theology and many others.
Key words Family, marriage, children, interdisciplinary definitions, family law.
WPROWADZENIE
Rodzina jest najstarszą grupą społeczną i występuje we wszystkich etapach rozwoju społeczeństwa i we wszystkich formacjach. Jest ona naturalnym i niezastąpionym elementem struktury społecznej, nazywa- nej podstawową komórką społeczną.^3 Jej szczególna rola polega na tym, iż rodzina jest naturalnym i niezastąpionym środowiskiem narodzin i rozwoju człowieka, w niej zarówno dziecko, jak i osoba dorosła za- spokajają swoje podstawowe potrzeby. Ten naturalny charakter rodziny wynika przede wszystkim z tego, iż jest ona jedyną grupą społeczną, która rozwija się nie tylko przez przyjmowanie nowych członków z ze- wnątrz, ale także przez wewnętrzny rozwój – rodzenie dzieci.^4 Rodzina jest w takim przypadku zjawiskiem nieprzemijającym, chociaż podlega ewolucji.
(^3) Art. 10 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kultural- nych z 1966 roku, ratyfikowanego przez Polskę w 1977 roku. (^4) T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2005, s. 1.
232 BARBARA MAŁGORZATA KAŁDON [4]
podstawowe stosunki istniejące w rodzinie – małżeństwo oraz pokre- wieństwo lub adopcja. Członkowie rodziny żyją zazwyczaj pod jednym dachem i tworzą jedno gospodarstwo domowe, które może obejmować dwa, lecz często i trzy pokolenia.”^9 Najbardziej charakterystyczne cechy dla tych definicji, które wymie- nia powyższy autor podali McIver i Page stwierdzając, że rodzina jest grupą, która;
- obejmuje uznany społecznie typ trwałego obcowania płciowego,
- obejmuje instytucjonalną formę małżeństwa,
- zawiera pewien system nomenklatury wyrażającej stosunki pokre- wieństwa i dziedziczenia,
- jest jednostką gospodarującą, to znaczy zapewniającą swym człon- kom utrzymanie i opiekę,
- zaspokaja potrzeby materialne i przygotowuje do samodzielnego życia,
- jest grupą mieszkającą wspólnie, tworzącą jedno gospodarstwo domowe.^10 W oparciu o powyższe, można stwierdzić, że dochodzi się do defini- cji rodziny jako grupy społecznej, ale może być ona również traktowana w kategoriach instytucji społecznej. Sens rodziny jako takiej instytucji sprowadza się przede wszystkim do pełnienia przez nią niezbędnych dla rozwoju społeczeństwa funkcji. Z. Zaborowski, na którego także powołuje się J. Szczepański, twierdzi, że rodzina jest „grupą wychowawczą, rodzice są połączeni określonymi stosunkami wzajemnymi i relacjami z dziećmi, posiadający określone pozycje i role do realizacji norm i wartości, które uznają.”^11 Badacze traktujący rodzinę jako instytucję są zainteresowani relacja- mi między jej członkami. Oprócz definicji rodziny jako grupy społecz- nej oraz jako instytucji możemy pojmować ją jako system. Rodzina w tym kontekście jest ujmowana jako sposób organizacji społeczeństwa. Z psychologicznych definicji rodziny możemy wyróżnić m. in. definicję M. Przetacznikowej zawartą w pozycji J. Rembowskiego, według któ-
(^9) Tamże. (^10) J. Szczepański, Elementarne…, dz. cyt. (^11) Tamże.
[5] RODZINA JAKO INSTYTUCJA SPOŁECZNA... 233
rej „rodzina jest jedną z najważniejszych grup pierwotnych, to znaczy takich, które cechuje ścisły i bezpośredni kontakt ich członków: nawią- zują oni ze sobą bliskie stosunki emocjonalne, łączą ich trwałe i osobiste więzy, oparte na współdziałaniu i solidarności.”^12 M. Ziemska natomiast mówi, że „rodzina jest małą grupą społeczną składającą się głównie z małżonków i ich dzieci. Stanowi ona całość, podlegającą dynamicz- nym przekształceniom związanym z biegiem życia jednostek, które wchodzą w jej skład. Opiera się na zastanych tradycjach społecznych i rozwija własne.”^13 J. Rembowski z kolei podaje, że rodzina to „grupa, która składa się z mężczyzny i kobiety złączonych małżeństwem, ich potomstwa (własne- go lub adoptowanego) oraz w niektórych przypadkach z innych osób, naj- częściej najbliższych krewnych”^14 , a E. Hurlock w książce powyższego autora zwraca uwagę na znaczenie rodziny dla rozwoju dziecka i definiuje ją jako „najważniejszy element więzi społecznych dziecka. Członkowie rodziny tworzą najbliższe otoczenie dziecka i są osobami najbardziej zna- czącymi w pierwszych latach kształtujących jego życie.”^15 W słowniku pedagogicznym możemy odnaleźć następującą definiu- ję rodziny: „rodzina jest małą grupą społeczną, składającą się z rodzi- ców, ich dzieci i krewnych; rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi — więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania ro- dzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie.”^16 Do głównych funkcji rodziny, które wymienia słownik pedagogiczny zalicza się:
1. funkcje prokreacyjne,
2. przygotowywanie dzieci do wejścia w życie społeczne, ich pielęgno-
wanie i wychowywanie oraz zapewnienie im odpowiedniego startu życiowego,
(^12) J. Rembowski, Rodzina w świetle psychologii, Warszawa 1986. (^13) M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1977. (^14) J. Rembowski, dz. cyt. (^15) Tamże. (^16) Słownik pedagogiczny PWN, Warszawa 1987, s. 261-262.
[7] RODZINA JAKO INSTYTUCJA SPOŁECZNA... 235
z małżonków i ich dzieci, a także osoby związane z nimi pokrewień- stwem i powinowactwem.”^21 Na rodzinę, jako podstawowy element struktury społecznej wska- zywali już starożytni myśliciele i filozofowie. Arystoteles uważał za rodzinę podstawę struktury społeczeństwa. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uznaje rodzinę za naturalną i podstawową komórkę społeczeństwa. Tak samo Europejska Karta Społeczna, którą Polska ra- tyfikowała w 1997 roku, widzi w rodzinie podstawową komórkę spo- łeczeństwa, z prawem do odpowiedniej ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej. Najogólniej rzecz ujmując, rodzina jest instytucją ogólnoludzką, spotykaną we wszystkich epokach i kulturach. Do jej uniwersalnych wszędzie spotykanych zadań należy zaspakajanie elementarnych po- trzeb życiowych jej członków, rodzenie i wychowywanie dzieci oraz zaspokajanie popędu seksualnego. Rodzina jest zbiorowością ludzi po- wiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji.^22 Współczesna definicja rodziny według M. Jurczaka brzmi: „Ro- dzina to podstawowa komórka wychowawcza, złożona z małżonków lub małżonków i dzieci, także ogół krewnych obojga małżonków. Ro- dzina odgrywa w społeczeństwie doniosłą rolę. W rodzinie obowiązuje całkowite równouprawnienie obojga małżonków. Powinni oni współ- działać dla dobra i zaspokojenia jej potrzeb. Szczególnie ważnym obo- wiązkiem małżonków jest opieka nad dziećmi i właściwe ich wycho- wanie.”^23 W polskim prawie nie sformułowano definicji rodziny. Ustawodawca rzadko używa tego terminu, a odnośnie normy adresuje ją do określonych członków. Przede wszystkim rodzina jawi się jednak jako obiekt zain- teresowania prawa dopiero wtedy, gdy została założona przez zawarcie małżeństwa. Faktyczne pożycie mężczyzny i kobiety (konkubinat) jest poza zasięgiem unormowań prawa cywilnego. Z kolei ustawodawstwo
(^21) M. Jurczak, Leksykon. Wyrazy trudne, ważne i ciekawe, Warszawa 1977. (^22) W. Pomykało (red.), Encyklopedia..., dz. cyt. (^23) M. Jurczak, Leksykon…, dz. cyt.
236 BARBARA MAŁGORZATA KAŁDON [8]
socjalne adresuje niekiedy pewne normy również do konkubentów, np. w zakresie pomocy społecznej. W pewnych państwach normuje się fragmentarycznie niektóre kwestie, zwłaszcza majątkowe, wynikające z pożycia konkubenckiego.
POWSTANIE RODZINY
Rodzina jako grupa społeczna, w której realizuje się współżycie pary ludzkiej i jej potomstwa, jest zarówno zjawiskiem socjologicznym, jak i prawnym. Rodzina powstaje zarówno wtedy, gdy mężczyzna i kobieta podejmują wspólne pożycie bez dopełnienia jakichś formalnych przesła- nek, jak również w przypadku podjęcia tego współżycia przez zawarcie małżeństwa. Rodzina oparta na faktycznym pożyciu może realizować takie same funkcje, jednak tylko funkcje rodziny małżeńskiej są wsparte regulacją prawną. Dla przykładu można wymienić funkcję gospodarczą i opiekuńczą małżonków, którzy są zobowiązani przyczyniać się do za- spokajania potrzeb rodziny, a więc i potrzeb drugiego małżonka (art. 27 KRiO). Taki obowiązek nie istnieje między konkubentami. Podobnie tylko małżonkowie są zobowiązani do wzajemnej wierności, lojalno- ści, wspierania się itd. Konsekwencje niedopełnienia tych obowiązków przewidują przepisy KRiO o rozwodzie. Polskie prawo rodzinne preferuje rodzinę opartą na małżeństwie, jed- nak nie oznacza to gorszej sytuacji dzieci zrodzonych ze związku poza- małżeńskiego. Preferencja ta kreuje natomiast stabilną sytuację małżon- ków na płaszczyźnie stosunków prawno-osobistych oraz majątkowych i pomija milczeniem związki konkubenckie. Preferencja rodziny mał- żeńskiej nie wynika z nadmiernego formalizmu czy z konserwatyzmu ustawodawcy. Chodzi bowiem o małżeństwo jako instytucję prawa świeckiego, ukształtowaną według założeń aksjologicznych danego systemu prawnego. Małżeństwo i rodzina są elementami ładu społecz- nego i porządku prawnego w państwie. Społeczeństwo jest w zasadzie sumą rodzin, co sprawia, że polityka społeczna i gospodarcza powinna mieć na względzie rodzinę, jako jednostkę konsumpcyjną, a niekiedy
238 BARBARA MAŁGORZATA KAŁDON [10]
cza to, iż do rodziny założonej przez małżonków należą nie tylko ich wspólne dzieci, ale i dziecko jednego z małżonków wychowujące się w rodzinnym gospodarstwie domowym. Przynależność dzieci wspól- nych opiera się na pokrewieństwie z obojgiem małżonków, z kolei przynależność pasierba – na pokrewieństwie z jednym małżonkiem i na powinowactwie z drugim. W nauce prawa możemy jednak odnaleźć przeważający pogląd opierający skład rodziny wyłącznie na biologicz- nym jej modelu. Prawnicze wyjaśnienie pojęcia rodziny nie może jed- nak pomijać stosunku prawnorodzinnego między jednym z małżonków, a niesamodzielnym dzieckiem drugiego małżonka. Obejmuje ono także dzieci przysposobione. Od modelu prawnorodzinnego należy odróżnić społeczny model ro- dziny. Rekonstruuje się go w oparciu o więzi społeczne między członka- mi rodziny, zwłaszcza na płaszczyźnie pomocy w zakresie utrzymania i wychowania. Z tego też względu do rodziny proponuje się włączyć również dzieci obce, przyjęte na utrzymanie i wychowanie w zakresie podjętych obowiązków rodziny zastępczej. Nie ma tu jednak stosunku prawnorodzinnego, ale dziecko znajduje się w sytuacji podobnej do sy- tuacji rodzinnej. W literaturze i praktyce używa się ponadto terminu socjologicznego „rodzina niepełna”, oznaczającego rodzinę, w której brakuje jednego z rodziców.
PRAWNA OCHRONA RODZINY
Wypełnianie zadań przez rodzinę sprawia, że obowiązujące prawo stara się chronić rodzinę i wypełniane przez nią zadania. Głównym pod tym względem unormowaniem jest przepis art. 18 obowiązującej konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.^26 który wśród podstawowych zasad ustrojowych wymienionych w rozdz. I tej kon- stytucji ustanawia taką regułę, jak: „Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod
(^26) Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.
[11] RODZINA JAKO INSTYTUCJA SPOŁECZNA... 239
szczególną ochroną i opieką Rzeczpospolitej Polskiej.” Cytowana kon- stytucyjna zasada ochrony państwa nad rodziną, a także inne przepisy konstytucyjne, dotyczące rodziny, stanowią podstawę dla licznych unor- mowań określających pozycje prawne rodziny w społeczeństwie. W regulacjach zapewniających ochronę praw i prawidłowe funkcjo- nowanie rodziny ważną rolę odgrywają niewątpliwie przepisy prawa karnego. Jak słusznie jednak stwierdza T. Szymanowski, prawo karne odnośnie ochrony rodziny spełnia tylko rolę pomocniczą, która polega na zastosowaniu reakcji prawno-karnej na fakt popełnienia przestęp- stwa, wskazaniu społeczeństwu, jakie zachowania godzące w dobro ro- dziny są na tyle szkodliwe, że spotkają się z represją karną, jak również łagodzą w pewnym stopniu skutki popełnienia przestępstwa.^27 Miejsce dla prawa karnego powinno się ograniczyć do czynów, które stanowią niewątpliwie precyzyjnie określone przestępstwo, a orzeczenie kar bę- dzie miało sens wówczas, gdy wyczerpano już wszelkie środki opieki, leczenia, pomocy i poradnictwa, albo wtedy gdy popełniono poważne przestępstwo przeciwko rodzinie.^28 Głównym przestępstwem przeciwko rodzinie, niezmiernie szkodli- wym społecznie jest przestępstwo znęcania się, uregulowane w art. 207 k.k.^29 Zakres możliwych stanów faktycznych przewidzianych dla przestępstwa znęcania się obejmuje szereg przestępstw przewidzianych w k.k. (np. groźba karalna), jednakże z uwagi na zamiar sprawcy wraz z określoną w owym przepisie ofiarę są one przyporządkowane do art. 207 § 1 k.k.^30 Ochrona prawno-karna dzieci jest ponadto w pewnym stopniu zawarta w art. 200 § 1 k.k., który odnosi się do doprowadzenia małoletniego poniżej 15 lat do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej, a także do art. 204 § 3 dotyczącego na- kłaniania małoletniego do uprawiania prostytucji lub czerpania z tego
(^27) T. Szymanowski, Prawno-karna ochrona rodziny ze szczególnym uwzględnieniem najnowszych unormowań dotyczących przestępstw agresywnych, tekst przygotowany do druku. (^28) Tamże. (^29) Kodeks Karny z 1997r. (Dz. U. Nr 88. poz. 553). (^30) T. Szymanowski, Prawno – karna ochrona, tamże.
[13] RODZINA JAKO INSTYTUCJA SPOŁECZNA... 241
BIBLIOGRAFIA
Adamski F. , Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie, War- szawa 1982. Art. 10 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r. ratyfikowanego przez Polskę w 1977 r. Jurczak M., Leksykon. Wyrazy trudne, ważne i ciekawe , Warszawa 1977. Kawula S., Funkcja opiekuńcza współdziałania rodziny, Białystok
Kodeks Karny z 1997r. (Dz. U. Nr 88. poz. 553). Kodeks karny wykonawczy z 1997r. (Dz. U. Nr 90. poz. 557). Kodeks postępowania karnego z 1997r. ( Dz. U. Nr 89. poz. 555). Komunikat z badań CBOS, Warszawa 2008r., pt. Rodzina – przemia- ny współczesnej rodziny polskiej. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997r., Plich T., Wujke T., Człowiek dorosły w scenariuszu życia rodzinnego , Warszawa 1996. Pomykało W. (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993. Rembowski J., Rodzina w świetle psychologii, Warszawa 1986. Słownik pedagogiczny PWN , Warszawa 1987. Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze , Warszawa 2005. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963. Szymanowska A. , Rodzina polska i jej rola w przeciwdziałaniu pa- tologii młodzieży, [w:] IPSIR dzisiaj, Księga jubileuszowa pod red. M. Porowskiego , Warszawa 1998. Szymanowski T., Prawno-karna ochrona rodziny ze szczególnym uwzględnieniem najnowszych unormowań dotyczących przestępstw agresywnych, tekst przygotowany do druku. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z dnia 29 lipca 2005 r., (Dz. U. nr 180, poz. 1493). Ziemska M., Rodzina a osobowość, Warszawa 1977.
