RODZINA SZKOŁA ŚRODOWISKO LOKALNE, Prezentacje z Edukacja

Pobierz RODZINA SZKOŁA ŚRODOWISKO LOKALNE i więcej Prezentacje w PDF z Edukacja tylko na Docsity!

RODZINA

SZKOŁA

ŚRODOWISKO LOKALNE

WSPÓŁCZESNE WYZWANIA

Recenzja dr hab. Janusz Miąso, prof. UR

Opracowanie redakcyjne i korekta Krystyna Walc

Projekt okładki i przygotowanie dtp KORAW Dorota Kocząb

Wydawca KORAW Dorota Kocząb ul. Gałęzowskiego 6/ 35-959 Rzeszów

ISBN 978-83-926640-8-

Publikacja powstała dzięki finansowemu wsparciu Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Rzeszowie

S PIS TREŚCI

Wstęp ........................................................................................................................ 7

Jadwiga Daszykowska – Style życia współczesnej rodziny w czasie wolnym ......... 12

Beata Krzesińska-Żach – Zagrożenia i możliwości wsparcia chorego dziecka w rodzinie........................................................................................................... 21

Beata Szluz, Honorata Klonowska – Instytucjonalne wsparcie bezdomnych rodzin samotnych rodziców .......................................................................................... 27

Józefa Matejek, Ewelina Zdebska – Działalność opiekuńczo-wychowawcza świetlicy środowiskowej jako placówki wsparcia dziennego ........................................... 42

Danuta Ochojska – Psychologiczne wyznaczniki efektywnego funkcjonowania ucznia w szkole .................................................................................................. 49

Piotr Szczukiewicz – Kryzysy rozwojowe a agresja wśród dzieci i młodzieży ........ 63

Sylwia Pelc – Funkcjonowanie dzieci imigrantów w polskiej szkole ........................ 79

Barbara Lulek – Przemiany wzajemnych relacji nauczycieli i rodziców na prze- strzeni XX wieku ................................................................................................ 88

Wiesława Walc – Opiekuńcze funkcje szkoły a współpraca z rodziną ucznia ........ 97

Maria Janukowicz – Roszczenia czy zdroworozsądkowe prośby, czyli co mają do powiedzenia rodzice nauczycielom ................................................................... 112

Dorota Ruszkiewicz – Wywiadówka jako forma współpracy nauczycieli z ro- dzicami .............................................................................................................. 121

Jacek Olszewski – Stres zawodowy i zespół wypalenia a funkcjonowanie psycho- społeczne nauczycieli ........................................................................................ 128

Dariusz Baran – „Szkoła dla Rodziców” – trwająca całe życie nauka dialogu z dziećmi ............................................................................................................ 143

Lucjan Miś – Praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach a postulaty praktyki opartej na badaniach naukowych (Evidence Based Pratice) .............. 155

Renata Skrabska, Anna Kozłowska-Ferenc – Praca socjalna z rodziną ............. 170

WSTĘP

Rodzina, szkoła i środowisko lokalne to trzy podstawowe środowiska społeczne, w których przebiega rozwój oraz wychowanie dzieci i młodzieży. Od opiekuńczo- -wychowawczej wartości wspomnianych środowisk zależy jakość tego rozwoju. Warto wspomnieć, iż we współczesnym świecie młody człowiek podlega wielu różnorodnym – nie zawsze zamierzonym – wpływom, które kształtują jego osobowość, ułatwiając bądź utrudniając realizację tkwiącego w nim potencjału. Ważna jest nie tylko jakość owych wpływów, ale również ich zgodność bądź sprzeczność. Ta ostatnia jest poważnym utrudnieniem w procesie socjalizacji jednostki, zwłaszcza jeśli z ową niejednolitością oddziaływań musi ona sobie radzić sama. We współczesnym konsumpcyjnym społeczeństwie człowiek może czuć się za- gubiony. Dodatkowo widoczne obecnie przemiany rodziny sprawiają, że nie zawsze stanowi ona „zaporę” przed zagrażającymi wpływami zewnętrznego świata. Jedno- cześnie warto zauważyć, iż rodzina, szkoła i najbliższe jednostce środowisko są tymi obszarami, których podatność na profesjonalne oddziaływania jest stosunkowo duża. Przez wiele lat wypracowano także pewne sprawdzone sposoby wpływania na nie. Trzeba też podkreślić, że wymienione środowiska mogą stać się dla siebie wzajem- nie źródłem wsparcia. Ten tkwiący w nich potencjał warto dostrzec, wykorzystać, a nawet stymulować. Problematyka podstawowych środowisk społecznych i wychowawczych, kształtu- jących młodego człowieka oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie jest wciąż aktualna. Nabiera ona coraz większego znaczenia w kontekście szybko dokonujących się przemian współczesnego świata. Dlatego warto ją podejmować w naukach społecznych. Pewną propozycję w tym zakresie stanowi niniejsza praca. Problematyka prezentowanej publikacji koncentruje się wokół zagadnień doty- czących wybranych aspektów funkcjonowania współczesnych rodzin, szkoły oraz środowiska lokalnego. Otwiera ją tekst Jadwigi Daszykowskiej zawierający rozwa- żania poświęcone rekreacyjnej funkcji współczesnej rodziny. Autorka dokonała w nim analizy stylów realizacji czasu wolnego, charakterystycznych dla współczesnych społeczeństw (masowego i elitarnego), zwracając przy tym uwagę na pojawiające się obecnie nowe zjawiska: przeznaczanie wolnych chwil na pozyskiwanie dodat- kowych środków finansowych, a także nowy masowy styl życia rodziny – shopping. Podkreśliła konieczność postrzegania czasu wolnego jako wartości sprzyjającej realizacji aspiracji i potrzeby satysfakcji oraz jako zasobu, który stwarza możliwość poprawy jakości życia członków rodziny, zacieśniania więzi rodzinnych, przekazy- wania wartości wychowawczych. Zwróciła uwagę na konieczność kształtowania przez rodziców (poprzez osobisty przykład) właściwych wzorców spędzania czasu wolnego przez dzieci. Kolejny artykuł – autorstwa Beaty Krzesińskiej-Żach – poświęcony jest sytu- acji rodziny z dzieckiem chorym, szczególnie w sposób zagrażający życiu. Autorka zwróciła uwagę na zmiany w funkcjonowaniu rodziny wynikające z doświadczania

8 Wstęp

choroby dziecka. Podkreśliła, iż emocjonalna sytuacja chorego dziecka jest w znacz- nym stopniu uzależniona od reakcji pozostałych członków rodziny, w tym od oka- zywanego przez nich wsparcia. Poświęciła również uwagę problemowi dziecka hospitalizowanego, uczącego się w szkole przyszpitalnej, które jest „wyrwane” ze środowiska rodzinnego i wbrew swojej woli zmuszone do pobytu w nienaturalnym środowisku zakładu leczniczego, w związku z czym przeżywa lęk, obawy, osamot- nienie, może zareagować zaburzeniami w zakresie rozwoju emocjonalnego. Instytucjonalnemu wsparciu bezdomnych rodzin samotnych rodziców poświę- cony jest tekst Beaty Szluz i Honoraty Klonowskiej. W początkowej części artykułu autorki dokonały charakterystyki samotnego rodzicielstwa, odwołując się do jego klasyfikacji. Podkreśliły trudności związane z samotnym pełnieniem roli matki i ojca. Ukazały specyfikę doświadczania bezdomności przez rodziny samotnych ro- dziców, zwracając uwagę na fazy rozwoju bezdomności, jej uwarunkowania i na- stępstwa. Zasadniczą część tekstu poświęciły prezentacji i charakterystyce instytucji wspierających wspomniane rodziny, ukazały ich podstawowe formy: dom dla matek (ojców) z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, dom samotnej matki, schronisko dla bezdomnych kobiet i kobiet z dziećmi/mężczyzn z dziećmi, ośrodek interwencji kryzysowej. Swoje rozważania autorki wzbogaciły o konkretne postulaty, dotyczące opracowania systemu społecznego wsparcia, dającego bezdomnym rodzicom i ich dzieciom szansę na własny dom. Kolejny tekst poświęcony jest jednemu z elementów systemu wsparcia rodziny

• świetlicy środowiskowej jako placówce wsparcia dziennego. Józefa Matejek i Ewelina Zdebska dokonały w nim prezentacji działalności konkretnej tego typu placówki, analizując podstawy prawne i zasady jej funkcjonowania, a także oczeki- wania wobec kadry. Ukazały przykładowy program jej pracy. Zaakcentowały ko- nieczność współpracy placówki wsparcia dziennego ze szkołą, ośrodkiem pomocy społecznej, administracją publiczną, organizacjami pozarządowymi i Kościołem katolickim. W dalszej części publikacji umieszczono artykuły poświęcone różnym aspek- tom funkcjonowania ucznia w szkole. Danuta Ochojska przeanalizowała na przykład psychologiczne wyznaczniki efektywnego funkcjonowania ucznia w szkole. Skon- centrowała się na interakcjach między nauczycielem a wychowankami, sytuacji w grupie rówieśniczej, relacjach między nauczycielami i rodzicami. Ukazała rów- nież związek pomiędzy umiejętnościami interpersonalnymi uczniów a ich funkcjo- nowaniem w szkole. Autorka zwróciła uwagę na fakt, że ta sama sytuacja w szkole może w odmienny sposób oddziaływać na poszczególnych uczniów – w zależności od interakcji różnorodnych czynników, między innymi indywidualnych predyspozy- cji wychowanków, ich cech osobowości, uprzednich doświadczeń, stanu zdrowia fi- zycznego i psychicznego uczniów oraz nauczycieli, kondycji szkoły i relacji z rówie- śnikami. Mocno podkreśliła jednak, iż stosunek dziecka do szkoły zależy przede wszystkim od jakości relacji nauczycieli z uczniami. Kolejny tekst – autorstwa Piotra Szczukiewicza – stanowi próbę ukazania zja- wiska agresywności i stosowania przemocy z wykorzystaniem koncepcji amerykań-

10 Wstęp

Oczekiwania rodziców wobec nauczycieli stanowią przedmiot rozważań Marii Janukowicz. Artykuł autorki jest doniesieniem z badań, przeprowadzonych na tere- nie województwa śląskiego. Objęto nimi rodziców uczniów szkoły podstawowej i ponadgimnazjalnej. Przedmiotem zainteresowań badaczki były sporne problemy w relacji rodziców z nauczycielami, dyrektorem szkoły. Autorka zwróciła uwagę na niepokojące rodziców zachowania rówieśników, z którymi nie radzą sobie wycho- wawcy, a także na formułowane przez rodziców oczekiwania wobec szkoły. Rozważania na temat jednej z form współpracy nauczycieli z rodzicami uczniów, jaką jest wywiadówka, zawarła w swoim artykule Dorota Ruszkiewicz. Obecnie ta forma spotkań z rodzicami nie zawsze cieszy się ich uznaniem, niejedno- krotnie – niewłaściwie zorganizowana – nie tylko nie przynosi korzyści żadnej ze stron, ale wręcz zniechęca rodziców do kontaktów ze szkołą. Wywiadówka – jako tradycyjna forma współpracy szkoły z rodziną – może jednak spełniać swoje zadania, jeśli będzie sprawniej prowadzona, mniej schema- tyczna, bez błędów i rutyny. Autorka tekstu sformułowała w tym zakresie konkretne postulaty, zachęcając również do wykorzystania możliwości, jakie stwarza Wirtu- alna Wywiadówka. Rozważania dotyczące szkoły wieńczy tekst Jacka Olszewskiego, poświęcony roli nauczyciela. Autor podjął się analizy zagadnień stresu zawodowego i zespołu wypalenia zawodowego nauczycieli, zwracając uwagę, że zawód nauczyciela jest jednym z najbardziej stresujących. Skoncentrował się na wpływie wspomnianych zjawisk na funkcjonowanie psychospołeczne nauczycieli. Podkreślił, iż problem wypalenia można rozpatrywać z perspektywy osobistej (wypalających się i wypalo- nych nauczycieli) oraz społecznej (kosztów ponoszonych przez uczniów). Dokonał charakterystyki uwarunkowań stresu zawodowego nauczycieli oraz specyfiki „na- uczycielskiego” wypalenia zawodowego, związków między stresem a wypaleniem zawodowym. Autor zwrócił uwagę, iż chroniczny stres doświadczany przez nauczy- ciela może pogorszyć jego funkcjonowanie w sferze psychicznej i społecznej, nieko- rzystnie wpływając na wypełnianie przez niego zawodowej roli (w tym relacje z uczniami, współpracę z ich rodzicami, relacje ze współpracownikami i środowi- skiem). Swój tekst zakończył propozycjami pomocy zestresowanym i wypalonym nauczycielom. Końcowa cześć publikacji zawiera teksty odnoszące się do nowych rozwiązań praktycznych. Pierwszy artykuł – autorstwa Dariusza Barana – poświęcony jest psychoedukacji rodziców. Zaprezentowano w nim przykład programu profilaktycz- nego adresowanego do rodziców i wychowawców, noszącego nazwę „Szkoła dla Rodziców”. Wychodząc od opisu teorii kompetencji interpersonalnych, autor przed- stawił jej zastosowanie wobec rodziców (w postaci rozwijania ich kompetencji wy- chowawczych). W tekście zawarta została również analiza ewaluacji konkretnego cyklu zajęć „Szkoły dla Rodziców”. Tekst Lucjana Misia stanowi swoistą propozycję działań z zakresu pracy so- cjalnej, skierowanej do rodziny. Autor zaprezentował podejście skoncentrowane na rozwiązaniach (PSSR) – jedną z nowoczesnych strategii pracy z klientami, opartą na

Wstęp (^) 11

zasadach i technikach krótkoterminowej terapii skoncentrowanej na rozwiązaniach. Analizowane podejście daje – zdaniem autora – szansę na pozytywną zmianę prak- tyki pracy socjalnej w polskich warunkach. Jak podkreśla L. Miś, praca socjalna ma w naszym kraju relatywnie małe znaczenie w realizacji pomocy społecznej, koncen- trującej się głównie na świadczeniach pieniężnych dla klientów. Autor przedstawił podstawowe zalety podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach, jego ogranicze- nia oraz stawiane mu wymagania. Wyraził przekonanie, iż praktyka ta jest jedną z innowacyjnych technik, możliwą do realizacji w istniejących w naszym kraju wa- runkach instytucjonalnych. Publikację zamyka tekst Renaty Skrabskiej i Anny Kozłowskiej-Ferenc doty- czący pracy socjalnej z rodziną. Wychodząc od rozumienia pojęcia pracy socjalnej, autorki przechodzą do ukazania jej głównych celów, zadań, założeń, modeli realiza- cji (podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach, „Konferencji Grupy Rodzinnej” i modelu „Wsparcie”). Prezentowane w artykule treści są propozycją dla pracowni- ków socjalnych, pracujących na co dzień z rodziną i zainteresowanych optymaliza- cją swojej działalności. Proponowana czytelnikowi publikacja stanowi interdyscyplinarny zbiór rozwa- żań przedstawicieli nauk społecznych. Dotyka zagadnień aktualnych we współcze- snym społeczeństwie, ważnych w kontekście budowania teorii, jak również kreowa- nia praktycznych rozwiązań. Można mieć nadzieję, iż okaże się ona przydatna wszystkim osobom zainteresowanym szeroko pojętą problematyką rodziny, szkoły i środowiska lokalnego. Beata Szluz, Wiesława Walc

Style życia współczesnej rodziny w czasie wolnym (^) 13

fikujące, to znaczy wzory konsumpcji, wzory obyczajowe, sposób myślenia, ubiera- nia się, a nawet wysławiania, stanowiły treść „stylu życia” określonej grupy spo- łecznej (zob. Daszykowska, 2007, s. 19–21). Aktualnie, ze względu na przemieszczanie się wzorów kulturowych, teorie T. Veb- lena i M. Webera są podważane. Współcześnie pojęcie „styl życia” rozumiane jest wraz z jego aksjologicznymi konotacjami. I tak styl życia stanowi zespół postaw, zachowań i ogólną filozofię życia człowieka (za: Biernat, 2001, s. 7), zależy od warunków środowiska, norm społecznych, kultury, tradycji, historii, osobistych wartości, postaw, wiedzy, przekonań, umiejętności życia. Styl życia, obejmujący całokształt działalności życiowej i jej form, oznacza to, co w zachowaniu człowieka jest charakterystyczne, typowe i względnie trwałe (Janczur, 1988, s. 37; Więckie- wicz, 2009, s. 128). Jednocześnie pojęcie to obejmuje całość potrzeb, wartości, dą- żeń, upodobań i zachowań właściwych dla człowieka lub danej grupy społecznej (Dyczewski, 1995, s. 150). Styl życia oznacza nie tylko zachowania, lecz także motywacje, które zdetermi- nowane są określonymi wartościami. Proces tworzenia się stylu rozumiany jest jako nadawanie formy różnym rodzajom aktywności oraz utrwalanie się względnie sta- łych relacji między nimi. Styl życia wyraża się w trzech sferach rzeczywistości: w sferze światopoglądów, celów i dążeń życiowych, potrzeb i aspiracji, w sferze ob- serwowalnych zachowań i czynności oraz w sferze przedmiotów, które człowiek wybiera, tworzy bądź bezrefleksyjnie przyjmuje, traktując je jako najbliższe środo- wisko życiowe (Jawłowska, 1976, s. 206–208). W obecnych czasach obserwuje się rozpad i pomieszanie stylów życia. Można zaryzykować stwierdzenie, że wyrazem współczesnej epoki jest różnorodność sty- lów życia jednostkowego i społecznego, a nawet „bezstylowość”. To, co ma miejsce w danej chwili, może i z dużym prawdopodobieństwem ulegnie zmianie za jakiś czas. W tej sytuacji proponuje się zastąpienie terminu „styl życia” pojęciem „style życia” (Daszykowska, Rewera, 2009). Oznacza ono niejednorodność, niespójność zachowań i postaw jednostek i grup społecznych, ich norm i obyczajów w obrębie danej kultury, czasu i przestrzeni. Aktualnie „stylom życia” towarzyszy wszech- obecna konsumpcja, rezerwując je dla zjawisk indywidualnych, jak i masowych. Te dwie formy – indywidualna i masowa wydają się wzajemnie determinować i zacho- dzić na siebie (zob. Zagórny, 2004, s. 15–16), stanowiąc odbicie immanentnych cech ponowoczesnego człowieka i społeczeństwa.

Rodzina jako wartość i środowisko wychowawcze

Rodzina stanowi integralną część społeczeństwa, a zarazem jego najmniejszą i podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną, w której człowiek przy- chodzi na świat i z którą łączą go wielorakie związki do końca życia. W hierarchii wartości zazwyczaj plasuje się ona na naczelnej pozycji. Potwierdzają to wyniki wielu badań.

14 J ADWIGA DASZYKOWSKA

Badania przeprowadzone przez CBOS w 2006 roku (N=1081) dowiodły, iż na pierwszym miejscu wśród celów i dążeń życiowych Polaków była praca, jednak według badanych stanowiła ona konieczny środek do zabezpieczenia warunków materialno-bytowych rodziny, uzyskania przez nią stabilizacji oraz podwyższenia standardu życia (26%). Plany życiowe, które koncentrowały się wokół rodziny, dotyczyły także budowy lub kupna domu/mieszkania (16%), posiadania, wychowa- nia i wykształcenia dzieci (14%), pomocy swoim dzieciom (10%) oraz założenia własnej rodziny (8%). Przedstawione wyniki badań potwierdziły wzrost tendencji i wartości prorodzinnych wraz z wiekiem badanych (CBOS, 2006a, s. 4, 10)^1. Według najnowszego raportu CBOS z 2008 roku (porównano wyniki badań z 1988, 1998 i 2008 roku), podobnie jak 10 lat wstecz, respondenci według własnej oceny najwięcej czasu i energii życiowej poświęcają rodzinie. W tym aspekcie można powiedzieć o stabilności autoportretu Polaków (CBOS, 2008, s. 1–4, 8; por. Czapiński, 2007a, s. 196–197, Daszykowska, 2007, s. 138–144). Podstawowa rola wychowawcza rodziny należy do powszechnie uznanych aksjomatów pedagogicznych. Niezależnie od przemian, jakim współczesna rodzina uległa w ostatnim czasie, jej funkcja wychowawcza nadal jest elementarną (por. Walc, 2006, s. 157–159). Rodzina jako grupa wychowawcza oddziałuje na jej członków poprzez sam fakt przynależności i uczestnictwa w życiu rodzinnym. Każdy człowiek przyjmuje jako własne obyczaje i style życia kultywowane przede wszystkim w rodzinie, pomimo iż przynależy on także do innych grup (rówieśniczej, zawodowej, itp.). Zatem siła oddziaływania wychowawczego rodziny jest znacząca. Należy podkreślić, iż tylko świadoma swojej roli rodzina może skutecznie kształtować jej członków – szczegól- nie dzieci i młodzież – ich systemy wartości, pożądane zasady i normy moralne, wyrabiać umiejętności współżycia i działania niezbędne do uczestnictwa w życiu społecznym. Czas wolny sprzyja realizacji oddziaływań wychowawczych i co za tym idzie – kształtowaniu pożądanych społecznie stylów życia. Zadanie to determinuje wiele czyn- ników, jednak podstawowym jest klimat wychowawczy panujący w rodzinie. Prawi- dłowa realizacja funkcji rodziny w tym zakresie polega na pomocy w wartościowym organizowaniu wolnych chwil członków rodziny oraz wspólnym ich przeżywaniu.

Sposoby spędzania czasu wolnego w rodzinie

Wielu autorów dokonuje klasyfikacji sposobów realizacji czasu wolnego (form rekreacji), w większości pochodzą one z okresu, kiedy problematyka czasu wolnego

(^1) Badania pokazały również, iż poza rodziną czas wolny był bardzo ważną sferą życia dla ba- danych (szczególnie inteligencji i osób na stanowiskach kierowniczych), wskazuje to na fakt, iż coraz większego znaczenia nabierają potrzeby wyższego rzędu, na przykład przyjemnościowe, zob. CBOS (2006), Cele i dążenia życiowe Polaków, Komunikat z badań (opracowanie R. Bogu- szewski), CBOS, BS/69/2006, Warszawa, kwiecień, s. 16.

16 J ADWIGA DASZYKOWSKA

ski, 1995, s. 170). Przemiany te dotyczą wielu dziedzin życia, w tym czasu wolnego. W tej materii wyniki badań nie są jednoznaczne. Z badań CBOS przeprowadzonych w 2005 roku (N=1003), dotyczących ro- dzaju więzi społecznych wynika, iż Polacy w czasie wolnym najchętniej przebywali w gronie najbliższej rodziny. Badani deklarowali między innymi, iż lubią spędzać swój wolny czas z rodziną (39%), wyłącznie z najbliższą osobą (małżonek/partner) (23%), w gronie najbliższych i przyjaciół (po 13%). Odpowiadając na pytanie o sposób spędzania czasu wolnego (w sensie doboru towarzystwa) w ciągu ostatnich 12 miesięcy, ankietowani najczęściej wymieniali: najbliższą rodzinę (43%), najbliż- szą osobę (partner/współmałżonek) (23%), najbliższą rodzinę i krewnych (11%), podobnie grono znajomych i przyjaciół (11%). Większość badanych (80%) w ostat- nim roku właśnie z rodziną spędziła czas wolny, nie należy jednak na bazie zapre- zentowanych danych formułować daleko idących wniosków, a mianowicie, że ba- dani preferowali wypoczynek w gronie rodziny, bowiem wiele czynników, takich jak: obciążenie obowiązkami zawodowymi, stan cywilny, wiek, miejsce zamieszka- nia różnicowało wyniki (odpowiedzi) w tym zakresie (CBOS, 2005, s. 2, 3). Po- dobne stwierdzenie można sformułować na podstawie analizy kolejnych badań CBOS z 2006 roku (zob. CBOS, 2006b, s. 1, 6). Badania CBOS z 2007 roku (N=922) pokazują, iż w 2006 roku respondenci (66%) urządzili przyjęcie dla przyjaciół i znajomych, w tym ponad połowa osób w próbie co najmniej kilka razy, niespełna jedna trzecia badanych wyjechała z rodziną na odpoczynek (31%), najczęściej tylko raz (17%). Od początku lat 90. zwiększył się odsetek osób bywających z rodziną w restauracjach, jest on wyższy o 3 punkty procentowe niż w 2005 roku i o 15 punktów aniżeli w 1988 roku. Niewielki był udział w życiu kulturalnym (wyjście do kina, teatru) (CBOS, 2007, s. 4–7). Badani najczęściej tłumaczyli wybór form spędzania czasu wolnego jego ilością. Co trzeci Polak (32%) deklarował, że w ostatnich 5 latach zmniejszyła się ilość jego czasu wolnego, 24% było przeciwnego zdania, zaś najwięcej, bo 42% badanych prze- konywało, że ich ilość czasu wolnego pozostaje bez zmian. Co ósma osoba deklaro- wała, że nie posiada czasu wolnego, zaś mniej niż 10 godz. tygodniowo miało go dla siebie 16% badanych, jedynie co szesnasty Polak (6%) posiadał czas wolny do wy- łącznej dyspozycji. Dużo miejsca w budżecie czasu zajmowała badanym przede wszystkim praca zawodowa (54%), więcej czasu posiadały osoby starsze oraz ci, których sytuacja finansowa była dobra, mniej czasu niż 5 lat wstecz miały osoby wy- kształcone. Założenie rodziny i narodziny potomstwa ograniczały czas wolny według 28% respondentów, przede wszystkim kobiet. Czas wolny w rodzinach zwiększał się wraz z usamodzielnieniem dzieci, wnuków, ciążą (16%), a także przejściem na eme- ryturę, rentę, utratą pracy, zakończeniem nauki, itp. (CBOS, 2006a, s. 2–4). Do najczęstszych sposobów spędzania czasu wolnego^2 u ponad połowy bada- nych (54%) należało oglądanie telewizji, filmów z płyt DVD ponad 12 godzin tygo-

(^2) Badaniami objęto 950 losowo wybranych Polaków, przeprowadzono je latem – w okresie, kiedy jest najwięcej możliwości wyboru form rekreacji.

Style życia współczesnej rodziny w czasie wolnym (^) 17

dniowo^3. Czytelnictwem prasy i książek zajmowało się 37% badanych, życiu to- warzyskiemu oddawało się 18% respondentów, opiece nad wnukami 7% i kon- taktom z rodziną 6% Polaków. Okazuje się, iż w czasie wolnym badani podejmo- wali także czynności związane z pracą w gospodarstwie, w domu, na działce (20%), niewiele więcej badanych deklarowało bierny wypoczynek (na przykład: wysypianie się) (21%) (CBOS, 2006b, s. 1, 6). Podobnie na podstawie badań własnych autorka dowiodła, iż czas wolny w ro- dzinie^4 posiada postać „domocentryczną”, „zmediatyzowaną”, „pasywną” i „kon- sumpcyjną”. Wobec szeregu przeszkód obiektywnych, podstawową przyczyną takiej sytuacji jest najczęściej słaba motywacja członków rodziny do podejmowania „ambitnych” czynności w czasie wolnym oraz brak odpowiednich nawyków racjo- nalnego i pożytecznego wypoczynku (por. Daszykowska, 2008, s. 103–119). Należy podkreślić, iż współcześnie obserwuje się tendencję do indywidualizacji zajęć poszczególnych członków w rodzinie. Wówczas, kiedy ilość czasu wolnego jest wystarczająca i rodzina mogłaby wspólnie przeżywać wypoczynek, każda z osób wybiera własną formę relaksu i rozrywki. Stąd można powiedzieć, iż życie domowe, w którym cała rodzina spędzała popołudnia i wieczory oraz weekendy wspólnie wykorzystując czas, zaczyna schodzić na margines. Pomimo iż rodzina zajmuje czołową lokatę wśród wartości życiowych, to pozazawodowe, towarzyskie życie członków rodziny coraz częściej toczy się poza domem, bez udziału najbliższych (Peisert, 2009). Na bazie dotychczasowych rozważań można postawić tezę, iż we współcze- snych rodzinach w czasie wolnym dominują dwa przenikające się style życia: ma- sowy i zindywidualizowany. Przykładem nowego, masowego stylu życia rodziny jest „shopping”^5. W dni wolne od pracy (często także w dni robocze) na zakupy udają się całe rodziny. Prze- bywanie wśród towarów i kupowanie daje pozorne poczucie bezpieczeństwa, działa uspokajająco, rozbudza także pragnienia posiadania dóbr, których realizacja bardzo często nie jest wykonalna ze względu na sytuację finansową rodziny. Shopping zabiera rezerwy czasu, które ludzie dotąd posiadali dla najbliższych, przeznaczali na kontakt z przyrodą i „smakowanie” życia (Daszykowska, 2009, s. 198, 199). Więk-

(^3) Badania pod nazwą „Diagnoza Społeczna 2007” potwierdzają, że dominującym sposobem na zagospodarowanie czasu wolnego jest oglądanie telewizji, zob. Czapiński J. (2007b), Polak przed telewizorem , [w:] Czapiński J., Panek T. (red.), Diagnoza społeczna, Warunki i jakość życia Polaków 4. Raport , Warszawa, s. 231. W 2005 roku przeprowadzono badania ilości czasu wolnego i jakości jego zagospodarowania na próbie 385 nauczycieli studiujących w Akademii Pedagogicznej im. KEN w Krakowie i Uniwersytecie Rzeszowskim, zob.: J. Daszykowska (2008), 5 Czas wolny nauczycieli , Stalowa Wola. Specjaliści od zachowań konsumenckich wprowadzili do obiegu naukowego pojęcie tzw. „zakupów rekreacyjnych” – często przybierających formę jedynie (z ang.) „window shopping” , a więc spacerowania całymi rodzinami po galeriach, oglądania wystaw, obcowania z towarami, często niedostępnymi ze względu na wysokość cen, zob. J. Daszykowska (2009), „Shopping” jako nowy sposób spędzania czasu wolnego, [w:] J. Daszykowska J., Pelczar R. (red.), Czas wolny. Przeszłość – teraźniejszość – przyszłość , Stalowa Wola, s. 197.

Style życia współczesnej rodziny w czasie wolnym (^) 19

życia, a z drugiej stylów wypoczynku sprzyjających rozwojowi osobowości i radości życia. Z całą pewnością żadna akcja informacyjna w szkole, Internecie, telewizji, prasie nie zastąpi oddziaływania przykładem osobistym rodziców na dziecko. Bli- skość więzi między rodzicami a dzieckiem powoduje, iż intuicyjnie pragnie ono naśladować i wzorować się na nich, dlatego poprzez style życia w rodzinie przyj- muje ono takie, a nie inne wartości i postawy, uczy się dokonywania wyborów (zob. Kuźma, 2009). Ważne jest, by cała rodzina poprzez świetną zabawę w czasie wolnym pamiętała o wartości wspólnie spędzonych, niepowtarzalnych chwil.

Literatura

Biernat E. (2001), Prozdrowotny styl życia studentów Szkoły Głównej Handlowej , „Kul- tura Fizyczna” nr 1–2. CBOS (2005), Społeczne więzi Polaków , Komunikat z badań , (opracowanie R. Bogu- szewski), CBOS, BS/175/2005, Warszawa, listopad. CBOS (2006b), Co robią Polacy w czasie wolnym , Komunikat z badań (opracowanie J. Lewandowska), CBOS BS/124/2006, Warszawa, sierpień. CBOS (2007), Sytuacje z życia Polaków w minionym roku , Komunikat z badań , (opra- cowanie J. Szczepańska), CBOS, BS/18/2007, Warszawa, luty. CBOS (2008), Codzienna aktywność Polaków. Autoportret i obraz środowiska społecz- nego w latach 1988, 1998, 2008 , Komunikat z badań (opracowanie R. Boguszew- ski), CBOS, BS/134/2008, Warszawa, wrzesień. Cele i dążenia życiowe Polaków , Komunikat z badań (2006a) (opracowanie R. Bogu- szewski), CBOS, BS/69/2006, Warszawa, kwiecień. Czapiński J. (2007a), Cechy osobowości a styl życia , [w:] Czapiński J., Panek T. (red.), Diagnoza społeczna, Warunki i jakość życia Polaków. Raport , Warszawa. Czapiński J. (2007b), Polak przed telewizorem , [w:] Czapiński J., Panek T. (red.), Dia- gnoza społeczna, Warunki i jakość życia Polaków. Raport , Warszawa. Daszykowska J. (2007), Jakość życia w perspektywie pedagogicznej , Kraków. Daszykowska J. (2008), Czas wolny nauczycieli , Stalowa Wola. Daszykowska J. (2009), „Shopping” jako nowy sposób spędzania czasu wolnego, [w:] Daszykowska J., Pelczar R. (red.), Czas wolny. Przeszłość – teraźniejszość – przy- szłość , Stalowa Wola. Daszykowska J., Rewera M. (2009), Style życia współczesnego człowieka [materiały niepublikowane]. Dyczewski L. (1995), Kultura polska w procesie przemian , Lublin. Gąsior H. (1973), Wychowanie pozaszkolne a kultura czasu wolnego uczniów , „Zeszyty Naukowe” nr 54. Giddens A. (2006), Socjologia , Warszawa. Janczur A. (1988), Czynniki warunkujące styl życia młodzieży , Rzeszów. Jawłowska A. (1976), Styl życia a wartości , [w:] Siciński A. (red.), Styl życia. Koncepcje i propozycje , Warszawa. Kuźma J. (2009), Dobra rodzina jako wspólnota miłości, zaufania i odpowiedzialności , Referat wygłoszony podczas IX Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Pań-

20 J ADWIGA DASZYKOWSKA

stwo, Gospodarka, Społeczeństwo”, 8–9 czerwca 2009 r., Krakowska Szkoła Wyż- sza im. A. F. Modrzewskiego, Kraków. Peisert A. (2009), Rodzina. Przemiany współczesnej rodziny polskiej , Polskie Forum Obywatelskie, http://www.pfo.net.pl/download/Peisert_Rodzina_20090121.pdf, on

• line: dostępny 21. 07. 2009 r. Rewera M. (2009), Dynamika czasu wolnego: między tradycją a ponowoczesnością , [w:] Daszykowska J., Pelczar R. (red.), Czas wolny. Przeszłość – teraźniejszość – przy- szłość , Stalowa Wola. Szluz B. (2008), Pomoc społeczna na poziomie gminy wobec problemów i zagrożeń współczesnej rodziny , [w:] Lisowska E. (red.), Zagrożenia współczesnej rodziny , Kielce. Tyszkowa M. (1990), Aktywność i działalność dzieci i młodzieży , Warszawa. Veblen T. (1971), Teoria klasy próżniaczej , Warszawa. Walc W. (2006), Współczesna polska rodzina i jej miejsce w systemie opiekuńczo-wy- chowawczym , [w: ] Frączek Z., Szluz B. (red.), Koncepcje pomocy człowiekowi w teorii i praktyce , Rzeszów. Weber F. M. (1958), From Max Weber – Essays In Sociology , (translated and edited by H. H. Gerth, C. W. Mills), Nowy Jork: Oxford University Press. Więckiewicz B. (2009), Sposób spędzania czasu wolnego w rodzinach polskich , [w:] Daszykowska J., Pelczar R. (red.), Czas wolny. Przeszłość – teraźniejszość – przy- szłość , Stalowa Wola. Winiarski R. (1989), Wstęp do teorii rekreacji, Warszawa. Zagórny S. (2004), Teoretyczno-metodologiczne aspekty stylu życia w perspektywie konsumpcji, [w:] Zagórny S. (red.), Przemiany społeczne. Poszukiwanie nowego stylu życia , Opole.