Pobierz Rola prawa międzynarodowego w rozwoju nauki o ... i więcej Schematy w PDF z Stosunki międzynarodowe tylko na Docsity!
Rola prawa międzynarodowego w rozwoju nauki o stosunkach międzynaro- dowych jest ogromna. Można wręcz powiedzieć, że prawo międzynarodowe, realizując swe wielorakie funkcje, przyczyniło się w znacznej mierze do tego, że stosunki międzynarodowe stały się samodzielną dyscypliną naukową, a przy- najmniej, że za taką są uznawane w wielu krajach. Rozwój prawa międzyna- rodowego stanowi impuls do rozwoju nauki o stosunkach międzynarodowych. Nauka o stosunkach międzynarodowych ma złożony charakter. Powstała z syntezy kilku dyscyplin. W badaniach nad stosunkami międzynarodowymi uwzględnia się zagadnienia historyczne, geograficzne, ekonomiczne, socjologiczne i oczy- wiście prawne. Przedmiot nauki o stosunkach międzynarodowych jest więc znacznie szerszy niż przedmiot nauki prawa międzynarodowego, a prawo mię- dzynarodowe jest ważnym, jeśli nie najważniejszym komponentem tej nauki.
Miejsce prawa międzynarodowego w teorii stosunków międzynarodowych
Jedną z krytycznych uwag, jakie można sformułować pod adresem teorii sto- sunków międzynarodowych, jest nieuwzględnianie, czy co najmniej niedoce- nianie, znaczenia prawa międzynarodowego. Mimo swej wszechobecności, prawo międzynarodowe przyciągnęło względnie małą uwagę ze strony badaczy stosun- ków międzynarodowych. Ale także, niezależnie od ścisłego związku między poli- tyką i prawem, badacze prawa międzynarodowego przywiązują względnie małą uwagę do polityki międzynarodowej. Dochodzi powoli do zbliżenia między nimi, ale jest ono daleko niepełne – pisze Michael Byres 11. Wprawdzie od lat 80. XX wieku następuje rozwój teorii normatywnych w reakcji na teorie zwłaszcza neorealistyczne, jednak odwołują się one nie tylko do norm prawnomiędzy- narodowych, lecz również do norm etycznych, moralnych czy kurtuazyjnych. Nie ulega wątpliwości, że każdy porządek międzynarodowy musi mieć kom- ponent normatywny. Uwzględnia on pewien system wartości, obejmujący obecnie takie pojęcia jak: wolność, sprawiedliwość, demokracja, prawa czło- wieka czy ochrona środowiska. Nie można jednak w ten sam sposób trakto- wać i sprowadzać do wspólnego mianownika z jednej strony norm etycznych, moralnych i kurtuazyjnych, z drugiej zaś norm prawa międzynarodowego.
Rola prawa międzynarodowego
w rozwoju nauki o stosunkach międzynarodowych
STANISŁAW PARZYMIES , JANUSZ SYMONIDES
Sferę nauki dzieli się na dziedziny, dyscypliny i obszary badań w oparciu o kryte- ria przedmiotowe i podmiotowe, a także założenia ontologiczne i epistemo- logiczne. Odwołanie się do tego obowiązującego kanonu klasyfikacji jest o tyle istotne, że powinien stanowić punkt wyjścia w toczącej się w naszym kraju dyskusji o metodologiczno – teoretycznym statusie nauki o stosunkach między- narodowych 1. Pojęcie nauki o stosunkach międzynarodowych jest obecne w na- ukowym dyskursie toczonym w naszym kraju oraz w publikacjach i recenzjach naukowych 2. W dyskusji o wyłanianiu się dyscypliny naukowej w sposób naturalny, jako ważna, ujawnia się kwestia źródeł pochodzenia, jej genezy oraz granic – co im- plikuje relacje z innymi dyscyplinami z dziedziny nauk humanistycznych i spo- łecznych. Celem tego rozdziału jest rozpatrzenie związków nauki o stosunkach międzynarodowych (NOSM) i nauki o polityce (NOP). Należy to traktować jako początek dyskusji na ten temat, zdając sobie sprawę z wyzwań z tym związanych, emocji, zaszłości historycznych, a także prawno – instytucjonalnych uwarunkowań. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że historię związków obydwu dyscyplin wyznacza standard UNESCO. Przypomnijmy, że po drugiej wojnie światowej pod auspicjami UNESCO w ramach Departamentu Nauk Spo- łecznych rozpoczęto prace nad opracowaniem metodologiczno – teoretycznego statusu poszczególnych dyscyplin naukowych z dziedziny nauk społecznych, w tym nauki o polityce. Pracami nad tą swoistą kodyfikacją kierował profe- sor William Ebenstein z Princeton University w USA. Należy przypomnieć, że dominującą rolę w tym dziele odgrywali przedstawiciele nauki o polityce z USA, reprezentujący Amerykańskie Stowarzyszenie Nauk Politycznych (American Po- litical Science Association), działające od 1996 roku. We wrześniu 1948 ro- ku w Paryżu zorganizowano konferencję programową, podczas której przyjęto parametry określające status dyscypliny. Przede wszystkim uzgodniono, że ter- min nauka o polityce (political science) jest najbardziej odpowiedni dla tej dys- cypliny. Należy odnotować, że w wielu państwach słowo nauka stosuje się w liczbie mnogiej, tj. nauki o polityce (ang. political sciences). Warto także zwró- cić uwagę na to, że uczestnicy konferencji pozostawili jako kwestię otwartą do dalszej dyskusji kryteria definicji naukowości (ang. definition ofsciences). Uzgod-
Nauka o stosunkach
międzynarodowych a nauka o polityce
EDWARD HALIŻAK
W związku z tym przyjęto zmodyfikowaną klasyfikację publikacji i zali- czania ich do konkretnych obszarów badawczych tej dyscypliny. Obowiązuje ona do dziś i przedstawia się następująco:
I. Nauki polityczne: metoda i teoria II. Myśl polityczna i polityczni myśliciele III. Instytucje rządowe i administracyjne: a) centralne instytucje rządowe b) stanowe, regionalne i lokalne instytucje IV. Procesy polityczne: opinia publiczna, postawy, partie, ruchy społeczne i wybory V. Stosunki międzynarodowe: a) prawo międzynarodowe, organizacja b) polityka zagraniczna i stosunki międzynarodowe VI. Area studies^4
Decyzje podjęte na forum UNESCO miały wyłącznie biurokratyczny cha- rakter i pomijały międzywojenny dorobek Międzynarodowego Instytutu Współ- pracy Intelektualnej (L’Institute International de Cooperation Intellectuelle) działającego pod auspicjami Ligi Narodów w latach 1926‒1945. Można je wreszcie uznać za przejaw „imperialnej polityki naukowej” USA, które na fo- rum UNESCO narzuciły własne koncepcje współpracy w sferze nauk społecz- nych, motywowane realiami zimnej wojny. Rozstrzygnięcia w ramach UNESCO były jedynie pewnym etapem w roz- woju związków między NoSM a NoP, gdyż historia relacji obydwu dyscyplin sięga okresu przed pierwszą wojną światową – stąd pierwszym celem tego rozdziału jest ukazanie najważniejszych naszym zdaniem elementów historio- grafii obydwu dyscyplin. W kolejnych częściach rozdziału związki obydwu dys- cyplin zostaną przedstawione poprzez odwołanie się do kategorii filozofii nauki, tj. ich ontologii, epistemologii i metodologii.
- Zarys historii dyscypliny nauki o stosunkach międzynarodowych
Nauka o stosunkach międzynarodowych i nauka o polityce mają własną historię rozwoju, których trajektorie przebiegały równolegle, nawzajem na siebie od- działywując 5. Adekwatną ilustrację tego problemu mogą stanowić publikacje encyklopedyczne. W 1975 roku w Stanach Zjednoczonych opublikowano ośmiotomową Encyklopedię Nauk Politycznych (ang. Handbook of Political (^41)
Nauka o stosunkach międzynaro- dowych a nauka o polityce
Science) 6. Ostatni tom, mający numer 8, nosił tytuł Encyklopedia stosunków mię- dzynarodowych, Polityka międzynarodowa i składał się z sześciu rozdziałów^7. W wydanej w 1998 roku przez Oxford University Press Encyklopedii Nauk Poli- tycznych znajduje się również dział poświęcony stosunkom międzynarodowym 8. W połowie lat 80. pojawiły się wydawnictwa encyklopedyczne, poświęcone wyłącznie nauce o stosunkach międzynarodowych 9. Dziesięć lat później ci sami redaktorzy opublikowali encyklopedyczny przewodnik po teoriach sto- sunków międzynarodowych 10. Rok wcześniej, bo w 1993 roku, wydawnictwo Oxford opublikowało encyklopedię poświęconą stosunkom międzynarodowym 11. Prawdziwym jednak przełomem w tej dziedzinie było opublikowanie encyklope- dii stosunków międzynarodowych przez wydawnictwo Sage w 2002 roku i po- wtórnie wydanej w 2010 roku^12. Trzem redaktorom tej publikacji, pochodzącym z Niemiec, Szwecji i USA, udało się zebrać 28 autorów najwybitniejszych współczesnych przedstawicieli dyscypliny nauki o stosunkach międzynarodo- wych w świecie, którzy są autorami 28 rozdziałów, które zaświadczają o złożo- ności i równoległości wiedzy o stosunkach międzynarodowych. Jej niewątpliwą zaletą jest także to, że pokazane są w niej kryteria wyodrębniania dyscypliny nauki o stosunkach międzynarodowych, o czym dowodzą tytuły trzech części:
I. Historyczne, filozoficzne oraz teoretyczne problemy stosunków międzynarodowych II. Koncepcje i kontekst stosunków międzynarodowych III. Istotne kwestie stosunków międzynarodowych
Z historycznej perspektywy powyższą publikację można uznać za wyjątko- wy dowód rozwoju nauki o stosunkach międzynarodowych i postępu w tej dzie- dzinie, rozumianego jako kumulację wiedzy o stosunkach międzynarodowych mającej miejsce w ciągu ostatnich 2,5 tysiąca lat. Nauka o stosunkach mię- dzynarodowych wyrastała z obserwacji i analizy stosunków między władzami zorganizowanych społeczności i grup społecznych. Dzieła Tukidydesa (Gre- cja), Kautilli (Indie) i Sun–Tzu (Chiny), tworzących mniej więcej w tym sa- mym okresie, to klasyka historii stosunków międzynarodowych jako dziedziny wiedzy. Próbom opisu i diagnozy towarzyszyło tworzenie zasad i norm, wedle których miały być układane relacje między państwami. W ten sposób rodziło się prawo regulujące te stosunki – czyli prawo międzynarodowe – które należy uznać za pierwotne w konstytuowaniu dyscypliny o nazwie stosunki międzynarodowe. Wybitny polski prawnik międzynarodowy Remigiusz Bierzanek w przedmo- wie do tłumaczonego przez siebie dzieła Hugo Grocjusza tak pisał na ten te-
Haliżak
wojną światową w programie studiów tych uczelni na dobre zagościły wykłady z amerykańskiej dyplomacji, organizacji międzynarodowych, arbitrażu między- narodowego i polityki międzynarodowej 15. Okres międzywojenny był wyjątkowo interesujący i wręcz decydujący dla kształtowania się zrębów i granic nowej dyscypliny. Swoistym raison d'etat dla jej rozwoju była praktyczna potrzeba stworzenia wiedzy i kompetencji umożli- wiających utworzenie efektywnych instytucji międzynarodowych, które, zapo- biegając wojnie, zapewniałyby pokój w stosunkach międzypaństwowych. Było to wynikiem doświadczeń pierwszej wojny światowej. O jakości zmian w tej dzie- dzinie dowodzi utworzenie w 1919 roku pierwszego w świecie Wydziału Sto- sunków Międzynarodowych na brytyjskim Uniwersytecie Aberystwyth. Termin stosunki międzynarodowe wszedł do obiegu naukowego, tytułów publikacji i czasopism. Warto odnotować, że pierwsza publikacja w języku polskim zawiera- jąca termin stosunki międzynarodowe pojawiła się w 1874 roku^16. Historiografia tego okresu jest wyjątkowo bogata i zaświadcza o rozległości podejmowanych wątków metodologiczno – teoretycznych, dydaktycznych i organizacyjnych 17. W okresie międzywojennym w Stanach Zjednoczonych, gdzie badania nad stosunkami międzynarodowymi były najbardziej zaawansowane, zaczęto po raz pierwszy stawiać pytanie o ich naukowy i kryteria wyodrębniania nauki o sto- sunkach międzynarodowych. To tam po raz pierwszy postawiono pytanie o kom- petencje już istniejących dyscyplin w badaniu stosunków międzynarodowych. W publikacji wydanej w 1939 roku, tuż przed wybuchem drugiej wojny świa- towej, wybitny brytyjski historyk Edward H. Carr konotował, że nauka o sto- sunkach międzynarodowych znajduje się we wczesnej fazie rozwoju, którą określał mianem „utopijnej”. Wedle jego opinii było to naturalne, zważywszy na fakt, że naukowe badanie stosunków międzynarodowych rozpoczęło się po pierwszej wojnie światowej, ze względu na oczywisty cel praktyczny, jakim było poznanie mechanizmów wojny i zapewnienia pokoju^18. To w tamtym okresie ujawnił się problem tożsamości dyscypliny badawczej i analizującej zagadnienia międzyna- rodowe, jak wtedy określano relacje między pańwami. Był to początek nieocze- kiwanie wyjątkowo interesującej poznawczo debaty o dyscyplinie stosunki międzynarodowe 19. We wczesnej fazie jej rozwoju ujawnił się problem, na jakich fundamentach teoretyczno – metodologicznych ma być oparta ta nowa wyłaniająca się dyscy- plin oraz jej granice, obszar i przedmiot badań (ang. subject matter). Jeden z badaczy tamtego okresu wskazywał, że określenie zakresu przedmiotowego nowej dyscypliny nie będzie łatwe, gdyż dokładne wyznaczenie jej granic jest utrudnione, ze względu na to, że dobór danych empirycznych i metod zmienia 44 się w zależności od tego, na jakie pytania badawcze chcemy uzyskać odpowiedź.
Haliżak
Wskazywał także na to, że badacze kierują się różnymi punktami widzenia i celami badawczymi. W związku z tym granice dyscypliny, które dzielą obszar wiedzy, nie mają trwałego charakteru między poszczególnymi rodzajami prawdy, ale są użytecznym narzędziem umożliwiającym porządkowanie faktów za po- mocą właściwych metod. Proces ustalania granic nowych dyscyplin nie odbywa się bez przeszkód, także ze względu na mentalne przyzwyczajenia oraz intere- sy zorganizowanych grup, które opierają się zmianom ze względu na przywi- leje (ang. vested interests) 20. Podstawowym problemem, jaki ujawnia się w każdej nowo wyłaniającej się dyscyplinie, jest kwestia rozdzielności obszaru badawczego w stosunku do już istniejących dyscyplin. Nie inaczej było w przypadku nauki o stosunkach między- narodowych, gdyż już w latach 20. ubiegłego stulecia postawiono problem jej relacji z innymi dyscyplinami, w tym przede wszystkim z nauką o polityce i ekonomią. W jednym z pierwszych artykułów opublikowanych na ten temat na łamach amerykańskiego czasopisma American Political Science Review autor podnosił problem kompetencji nauki o polityce w badaniu stosunków między- narodowych. Wskazywał on mianowicie, że rozwój międzynarodowej dyploma- cji, arbitrażu i organizacji międzynarodowych przed Konferencjami Haskimi na początku XX wieku odbywał się bez udziału przedstawicieli nauk o polityce. Problematyka organizacji i konferencji międzynarodowych nie znajdowała się w orbicie zainteresowań przedstawicieli tej dyscypliny – co wynikało z prze- konania, że kompetencja w zakresie badania polityki rządu na szczeblu krajowym i lokalnym nie jest wystarczająca do badania spraw międzynarodowych ze względu na ich specyfikę 21. Dwie dekady później Klaus Knorr utrzymywał, że w badaniach i dydaktyce stosunków międzynarodowych inne dyscypliny, jak np. ekonomia, historia, socjologia, nauka o polityce, psychologia, mają wyłącznie po- mocniczy charakter, gdyż nie są wystarczająco kompetentne, aby identyfikować problemy międzynarodowe i stawiać w związku z tym właściwe pytanie ba- dawcze. Ale nie należy rezygnować z możliwości wykonania oferowanych wyni- ków badań a także metod badań, które mogą być pomocne w objaśnianiu zjawisk międzynarodowych 22. Pierwsze prace koncepcyjne na ten temat podjął na początku lat 20. ubiegłego wieku Doradczy Komitet ds. Stosunków Międzynarodowych Rady Badań Nauk Społecznych (ang. Advisory Comittee on International Relations of the Social Science Research Council). Pierwsze sugestie na ten temat mówiły o po- trzebie wykorzystania w pierwszym rzędzie ekonomii: nie doszło jednak do tego, gdyż w latach późniejszych problematyka badań międzynarodowych zo- stała zdominowana przez przedstawicieli nauki o polityce. Stało się tak dlatego, że w tamtym okresie problematyka badań międzypaństwowych sprowadzała się (^45)
Nauka o stosunkach międzynaro- dowych a nauka o polityce
Zadaniem Konferencji było wspieranie działań na rzecz dydaktyki stosun- ków międzynarodowych na uniwersytetach jako ważnego czynnika rozwoju ba- dań stosunków międzynarodowych. Te dwie sfery traktowano integralnie – co w konsekwencji przejawiło się w postulacie tworzenia wydziałów stosunków międzynarodowych oraz ustanowienia dyscypliny stosunki międzynarodowe. Podstawową formą pracy Konferencji było organizowanie międzynarodo- wych seminariów i konferencji, które przed drugą wojną światową miały miejsce kolejno: 1928 – Berlin, 1931 – Paryż, 1931 – Kopenhaga, 1932 – Mediolan, 1933 – Londyn, 1934 – Paryż, 1935 – Londyn, 1936 – Madryt, 1937 – Paryż, 1938 – Praga 27. Po drugiej wojnie światowej odbyły się jeszcze trzy spotkania: 1946 – Paryż, 1949 – Paryż, 1950 – Anglia. W latach trzydziestych przedmiotem międzynarodowych konferencji były następujące tematy: „Państwo i gospo- darka, problematyka bezpieczeństwa zbiorowego (zasady, suwerenność, neu- tralność, sankcje, zapobieganie wojnie, definicje agresora, ograniczenie zbrojeń, reżimy pokoju), międzynarodowy system handlu. W historii Konferencji kluczowe znaczenie miała XI sesja w Pradze, która odbyła się na Uniwersytecie Karola w dniach 23‒27 maja 1938 roku. Można ją uznać za pierwszy światowy Kongres Stosunków Międzynarodowych ze względu na liczbę uczestniczących w niej reprezentantów ze wszystkich kon- tynentów, ale także ze względu na bogatą problematykę obejmującą nowe te- maty, takie jak: polityka ekonomiczna i pokój, wzajemność w stosunkach międzynarodowych, regionalizm i autarkia, polityka handlowa, bezpieczeństwo. O historycznym znaczeniu tej sesji świadczy także to, że podjęto tam inicjatywę opracowania uniwersyteckiego statusu dyscypliny stosunków międzynarodo- wych^28. Podstawą dyskusji był raport Alfreda Zimmerna, w którym stwierdzono co następuje: „Za pomocą wszelkich możliwych środków należy tworzyć Wy- działy Stosunków Międzynarodowych na uniwersytetach, które umożliwiałyby studiowanie stosunków międzynarodowych poprzez łączenie różnych dziedzin celem optymalizacji programów nauczania”. Postulat wielodyscyplinarności od- noszono również do sfery badań, gdyż w tym samym raporcie znajduje się stwierdzenie, że badanie stosunków międzynarodowych obejmuje dziedziny od nauk przyrodniczych z jednej strony i filozofii moralności z drugiej 29. Po drugiej wojnie światowej Konferencja kontynuowała swoją działalność, ale miała ona ograniczony zasięg ze względu na brak instytucjonalnego wsparcia ze strony Departamentu Nauk Społecznych UNESCO, a także ze względu na to, że większość uczestników sesji w Pradze nie przeżyła wojennych wydarzeń. Decydujące znaczenie dla dalszych losów konferencji miały, jak pisze David Long w artykule zatytułowanym: „Kto zabił Konferencje Studiów Międzyna- rodowych”, czynniki polityczne w postaci absolutnej dominacji USA w UNE- (^47)
Nauka o stosunkach międzynaro- dowych a nauka o polityce
SCO i wspomnianym Departamencie Nauk Społecznych. Intencją USA było utworzenie czterech międzynarodowych stowarzyszeń naukowych według ame- rykańskich wzorów, tj. International Economic Association, International So- ciological Association, The International Committe for International Law i International Political Science Association (IPSA). Słaba organizacyjnie Konfe- rencja pod przewodnictwem brytyjskiego badacza przedłożyła do UNESCO raport o potrzebie ustanowienia dyscypliny stosunki międzynarodowe, ale nie został on przyjęty. To, co miało być dyscypliną, przekształcono w subdyscy- plinę nauki o polityce. Rozstrzygniecie to miało administracyjno – polityczny charakter i zostało przeprowadzone z inicjatywy USA. Decyzja o włączeniu dziedziny stosunków międzynarodowych do nauki o polityce została podjęta w 1945 z inicjatywy rządowej instytucji Social Science Research Council^30. Ten model nauki o polityce USA chciały za pośrednictwem UNESCO upowszechnić na całym świecie. U podstaw tak swoiście pojmowanego imperializmu nauko- wego i instrumentalnego traktowania w polityce leżało przeświadczenie, że „badacz polityki jest mało odporny na praktykę rozdzielenia sądów naukowych i nienaukowych wynikających z własnych przekonań 31. Nie bez znaczenia były również względy personalne (osobista rywalizacja, chęć dominacji i zawodowa zawiść) i kwestie polityczne, gdyż Konferencja uznawana była przez Amerykanów za organizację europejską. Nie bez znaczenia były kwestie związane z okresleniem dyscypliny, gdyż jej wielodyscyplinarność uznawano za czynnik utrudniający jej identyfikację. Paradoks historii Konferencji, jak napisał w zakończeniu D. Long, polegał na tym, że stała się ona ofiarą rywalizacji, w której wielodyscyplinar- ne ujęcie jakie reprezentowała, przegrało na rzecz monodyscyplinarności 32. Do międzynarodowej idei konferencji nawiązano w 2002 roku, gdy europejscy badacze stosunków międzynarodowych powołali do życia nowe stowarzyszenie o nazwie World International Studies Conference, które zajmuje się organi- zacją światowych kongresów międzynarodowych. Najbliższy odbędzie się w 2014 roku we Frankfurcie. Postęp w badaniu stosunków międzynarodowych, jaki ujawnił się po dru- giej wojnie światowej w postaci realistycznej teorii stosunków międzynarodowych 33 i teorii polityki zagranicznej 34 , inspirował do stawiania pytania czy stosunki międzynarodowe są dyscypliną – co pierwszy uczynił Morton Kaplan w arty- kule opublikowanym w 1967 roku 35. Monodyscyplinarność wynikająca z pozostawania w ramach dyscypliny nauka o polityce przez badaczy stosunków międzynarodowych z USA zaczęła być postrzegana jako przeszkoda w badaniach, w związku z czym w 10 lat po powołaniu APSA powołano do życia ISA – International Studies Association^36. 48 Zestawienie 1 i 2 prezentuje zestawienie sekcji problemowych w ISA i APSA
Haliżak
Public Policy Political Science Education Political Organisations and Parties Politics, Literature, and Film Public Administration Foreign Policy Conflict Processes Race, Ethnicity, and Politics Representation and Electoral Systems International History and Politics Presidents and Executive Politics Comparative Democratization Political Methodology Human Rights Religion and Politics Qualitative and Multi-method Research Urban Politics Sexuality and Politics Science, Technology and Environmental Politics Health Politics and Policy Women and Politics Research Canadian Politics Information Technology and Politics Political Networks International Security and Arms Control Experimental Research Comparative Politics Migration and Citizenship European Politics and Society Political Economy State Politics and Policy Political Communication Politics and History Elections, Public Opinion, and Voting Behavior
Źródło: strona www APSA
Zestawienie 3. Tematyka dorocznych konwencji International Studies Association od 1995 roku
Rok Tematyka konwencji w języku angielskim
2012 Power Principles and Participation in the Global Information Age 2011 Global Governance. Political Authority in Transition 2010 Theory vs Policy? Connecting Scholars and Practitioners 2009 Exploring the Past. Anticipating the Future 2008 Bringing Multiple Divides 2007 Politics, Policy and Responsible Scholarship 2006 The North-South Divide and International Studies 2005 Dynamics ofWorld Politics: Capacity Preferences and Leadership 2004 Hegemony and its Disconnects (^502003) The Construction and Commutations ofKnowledge
Haliżak
2002 Dissolving Boundaries: The Nexus Between Comparative Politics
and the Transformation ofGlobal Society at the Beginning ofthe Twenty-First Century 2001 International Relations and the New Inequality Power: Wealth and the Transformation ofGlobal Society at the Beginning ofthe Twenty-First Century 2000 Reflection, Integration, Cumulation. International Studies Past and Future 1999 One Field, Many Perspectives. Building the Foundation for Dialogue 1998 The Westfalien System in Global and Historical Perspective 1996 Where to Next in International Studies 1995 Beyond Sovereignty: Challenges and Responses in an Interdependent World
Źródło: strona www ISA
Zestawienie 4. Wybrane przykłady wprowadzających referatów (ang. Presidential address) podczas dorocznych konwencji International Studies Association – ISA
Rok Autor Tytuł
2011 Beth Simmons InternationalStudies in the GlobalInformation Age 2010 David Lake Authority. Order and Foundation ofGlobal Governance 2009 Thomas Weiss What Happened to the Idea ofWorld Government 2008 Nils Petter Gleddish The Liberal Moment Fifteen Years On 2007 Jack Levy Preventive War and Democratic Politics 2006 Ann Tickner On the Frontlines or Sidelines ofKnowledge ofPower? Feminist Practices ofResponsible Scholarship 2003 Steve Smith Singing Our World into Existence: International Relations Theory and September 11.
Źródło: strona www ISA
Analiza wybranych i najważniejszych naszym zdaniem wątków w historii rozwoju nauki o stosunkach międzynarodowych nie wyczerpuje bynajmniej tego (^51)
Nauka o stosunkach międzynaro- dowych a nauka o polityce
kwatnie, jak się wydaje, ujął Aleksander Wendt pisząc o tym, że kluczowe za- gadnienie w tej dziedzinie dotyczy tego jak powinniśmy analizować to, „co się dzieje”, gdy aktorzy wchodzą w interakcję 42. Rzecz jasna chodzi o interakcję aktorów państwowych oraz interakcję między nimi a aktorami pozapaństwo- wymi. Takie założenie ontologiczne implikuje, że przedmiotem nauki o stosun- kach międzynarodowych jest, jak to ujmuje Andrzej Gałganek, owo „między” międzynarodowy (ang. „inter” – international) 43. Gwoli prawdy należy powie- dzieć, że podobne stwierdzenie po raz pierwszy zostało sformułowane przez jednego z badaczy amerykańskich pod koniec lat 40. w artykule opublikowanym na łamach historycznego – bo pierwszego – numeru czasopisma World Politics, gdzie stwierdzono co następuje: „z praktycznego punktu widzenia wiedza o sto- sunkach międzynarodowych nie jest bynajmniej zwykłym rozszerzeniem wiedzy o stosunkach społecznych w ramach wspólnoty państwowej ze względu na posiadanie własnych unikalnych elementów^44. W innym artykule opubliko- wanym jakiś czas później ten sam autor stwierdzał, że stosunki międzynaro- dowe jako dyscyplina zawierają w sobie pytania, które są efektem podziału świata na liczne autonomiczne jednostki polityczne. Gdyby nie było takiego podziału, nie byłoby stosunków międzynarodowych ani podziału na to co „mię- dzynarodowe” i „wewnętrzne” 45. Pełniejsze rozwinięcie tej myśli zawiera praca jednego z badaczy amerykańskich 46. Ontologia nauki o polityce jest konstruowana w zupełnie odmienny spo- sób i tradycje odnoszącą się do stosunków wewnątrz danej wspólnoty na pod- stawie zaproponowanej przez Davida Eastona koncepcji „systemu politycznego”, której w żaden sposób, nie popełniając błędów merytorycznych i logicznych, nie da się zastosować do sfery stosunków między państwami, gdyż pojęcie: międzynarodowy system polityczny brzmi wręcz jak farsa, co nie zmienia faktu, że niektórzy się nim posługują. Nie zaliczamy ich jednak do ekspertów i badaczy stosunków międzynarodowych. Sam D. Easton, sprowadzając pojęcie systemu politycznego państwa do jego sfery wewnętrznej, jednoznacznie wyznaczał gra- nicę dyscypliny nauki o polityce 47. Drugim istotnym parametrem określającym ontologię obydwu dyscyplin jest pojęcie władzy (ang. power). Pomimo lingwistycznych podobieństw jej pojmowa- nie i treść są zasadniczo odmienne. Matthew Holden, były przewodniczący American Political Science Association dowodzi, że najważniejszą kompetencją (dziedziną) nauki o polityce jest badanie parametrów, procesu i efektów władzy, którą dzieli na publiczną i prywatną^48. Pojmowanie terminu „power” w stosun- kach międzynarodowych jest zasadniczo odmienne od tego, jak się ją pojmuje na użytek sfery wewnętrznej państwa, gdyż należy je tłumaczyć jako siła, potęga. Literatura przedmiotu na ten temat jest obszerna, a w Polsce kom- (^53)
Nauka o stosunkach międzynaro- dowych a nauka o polityce
pleksową analizę tego pojęcia w stosunkach międzynarodowych dokonała An- na Wojciuk^49. W nauce o stosunkach międzynarodowych przyjmuje się założenie o dogmatycznym wręcz charakterze, mówiące o braku władzy zwierzchniej nad suwerennymi państwami. Jest to założenie konstytuujące trzy wielkie teorie stosunków międzynarodowych: realizm, liberalizm, konstruktywizm. Każda próba kwestionowania tego kluczowego założenia, na przykład w postaci po- nadnarodowych koncepcji teoretycznych, czy to na szczeblu globalnym, czy re- gionalnym nie została pozytywnie empirycznie zweryfikowana. W najbardziej zaawansowanym ugrupowaniu integracyjnym, jakim jest UE, nadal mamy do czynienia z przejawianiem się stosunków międzynarodowych między pań- stwami suwerennymi. Powyższe dwa założenia ontologii stosunków międzynarodowych, mając fun- damentalny charakter, delimitują obszar (granice) dyscyplin nauki o stosunkach międzynarodowych i nauki o polityce. Nie wyczerpuje to rzecz jasna zestawu wszystkich parametrów identyfikacji i pojęć niezbędnych w konstruowaniu mię- dzynarodowej ontologii. Uważamy, że takie kwestie jak: relacja polityki i ekono- mii, suwerenność i anarchia stosunków międzynarodowych, relacja sfery wewnętrznej i zewnętrznej państwa, kwestia relacji podmiotu i struktury, narracja konfliktu i pokoju w stosunkach międzynarodowych, tożsamości międzynarodo- we, nie mogą być nieuwzględniane w konstruowaniu ontologii tej dziedziny. Założenie o nierozdzielności polityki i ekonomii przeciwstawia się sprowa- dzaniu stosunków międzynarodowych jedynie do sfery stosunków politycznych, jak postulują to przedstawiciele nauki o polityce, którzy tworzą hierarchie umieszczając na czele stosunki polityczne – co wprost nawiązuje do leninow- skiej koncepcji prymatu polityki nad innymi dziedzinami życia społecznego. Separacja sfery polityki i ekonomii ma niedługą tradycję, gdyż zaczęła się w drugiej połowie XIX wieku 50. Szkodliwość tego podziału jest powszechnie dostrzegana i przejawia się w postulacie integralnego ujmowania zjawisk eko- nomicznych i politycznych, która to tradycja sięga Arystotelesa, traktującego naukę o gospodarowaniu (ekonomię) i politykę jako naukę o sprawowaniu władzy traktował jako równorzędne. Ograniczoność jednostronnego, skrajnie subiektywnego, bo politycznie motywowanego, postrzegania stosunków mię- dzynarodowych jest powszechnie dostrzegana i przejawia się w rozwoju eko- nomii politycznej stosunków międzynarodowych 51 i lub geoekonomii 52. Innym przejawem tej tradycji jest określanie stosunków międzynarodowych jako „po- lityki globalnej (ekonomii politycznej)” (ang. global politics «political economy»), tak jak uczynił profesor Patrick Thaddeus Jackson, szef programowy konfe- rencji CEEISA w Krakowie w 2012 roku, poświęconej granicom dziedziny 54 stosunków międzynarodowych^53. Integralność polityki i ekonomii w stosun-
Haliżak
w stosunkach międzynarodowych^57. Ma wymiar wewnętrzny i zewnętrzny – co ilustruje poniższy schemat. Współcześnie suwerenność odnosi się do zasady nieinterwencji i wzajemnego uznania – co tworzy granice między niezależnymi państwami. W węższym rozu- mieniu jest to przyzwolenie innych państw do sprawowanie władzy przez da- ne państwa na określonym terytorium 58. Wiąże się z tym problem granic państwa; jako ważne kryterium konstruowania ontologii stosunków międzynarodowych jest przedmiotem wyjątkowo ożywionej debaty w literaturze przedmiotu w związku z obecną intensyfikacją procesów globalizacji^. Zasada suwerenności państw jak żadna inna delimituje w wyjątkowy sposób sferę wewnętrzną (nie podlegającą de jure w jakiejkolwiek formie interwen- cji i jurysdykcji innych państw) i zewnętrzną. Ujęcia suwerenności to domena nauki prawa międzynarodowego, którego rola w badaniu stosunków między- narodowych jest nie do przecenienia 60 i pokazuje jednocześnie ograniczoną w sensie siły objaśniania rolę nauki o polityce w badaniu tego wymiaru sto- sunków międzynarodowych. Kolejnym ważnym elementem ontologii stosunków międzynarodowych, któ- rego nie sposób pominąć, to anarchiczność, którą uznaje się za fundamentalną cechę stosunków międzynarodowych. Robert Gilpin, utrzymuje, że w stosunkach międzynarodowych ma miejsce nieustanna walka o bogactwo (wealth) i potę- gę (power) między niezależnymi aktorami pozostającymi w stanie anarchii^. Założenie o anarchiczności jest akceptowane przez trzy teorie głównego nurtu, tj. realizm, liberalizm i konstruktywizm 62. Dla realistów i neorealistów jest to oczywiste, ale dla liberałów stanowi punkt wyjścia dla analizy w kategoriach teorii gier. Twierdzą oni, że najważniejsze problemy stojące przed ludzkością to te, które mają miejsce w dziedzinie stosunków międzynarodowych, gdzie nie- zależne i egoistycznie nastawione państwa konfrontują się nawzajem w wa- runkach pełnej anarchii. Wiele z tych problemów ujawnia się w kategoriach „dylematu więźnia” (ang. prizoners dilemma) 63. W związku z tym postulują badania i rozpoznania stanu anarchii międzynarodowej, jako koniecznego warunku rozwijania współpracy międzynarodowej między egoistycznymi pań- stwami nie poddanymi żadnej władzy zwierzchniej 64. Ten problem, jak się wydaje, tworzy najważniejszą oś sporu między realistami i liberałami, gdyż ci pierwsi utrzymują, że od natury państw jest niezwykle trudno uciec 65 , a współpraca międzynarodowa mająca na celu przezwyciężenie anarchii jest trudna do reali- zacji, gdyż państwa obawiają się, że ich partnerzy osiągną większe korzyści i w rezultacie ich możliwości działania się zwiększą. Co w końcu może prowadzić do tego, że w przyszłości mogą stać się nawet państwami nieprzyjacielskimi 66. Anarchiczność stosunków międzynarodowych jest przedmiotem wyjątkowego
Haliżak
zainteresowania teorii konstruktywizmu, którą ujmuje się w kategoriach bardziej zjawiska kulturowego niż materialnego 67. Czołowy przedstawiciel tego nurtu ba- dawczego wyróżnia trzy kultury anarchii: hobbesowską, J. Locke’a i kantowską^68. Interesującym faktem jest, że brytyjscy przedstawiciele nauki o stosunkach międzynarodowych nie akceptują poglądu o pełnej anarchiczności jako syno- nimu braku porządku, gdyż ich zdaniem istnieją pewne wspólne systemy norm i wartości podzielanych przez egoistyczne państwa, które pozwalają mówić o tym, że istnieje „społeczność światowa” (ang. world society) 69. Cecha anarchiczności najpełniej identyfikuje dziedzinę stosunków między- narodowych, czyniąc ją w pełni nieporównywalną do sfery wewnętrznej pań- stwa – co w warstwie epistemologicznej implikuje zróżnicowaną kompetencję badawczą nauki o stosunkach międzynarodowych i nauki o polityce, a w sfe- rze metodologii implikuje stosowanie odmiennych procedur dochodzenia do twierdzeń i hipotez. Teza ta znajduje wsparcie w teoriach głównego nurtu nauki o stosunkach międzynarodowych. Liberałowie utrzymują, że w stosunkach międzynarodowych nie ma wspólnego zarządzania, które mogłoby egzekwować prawo wedle wzorców sfery wewnętrznej państwa 70. Realiści w jeszcze więk- szym stopniu podkreślają znaczenie dychotomii sfery wewnętrznej państwa i stosunków międzynarodowych, w których znaczenie siły, a nie prawa – jak utrzymuje Kenneth Waltz – ma kluczowe znaczenie jako mechanizmu je regu- lującego 71. Sfera wewnętrzna państwa i stosunków międzynarodowych to dwie zupełnie różne ontologie, konstruowane wedle odmiennych kryteriów. Jak pisze Jacek Czaputowicz, polityka wewnętrzna jest domeną władzy, administracji i prawa, podczas gdy polityka międzynarodowa jest w większym stopniu domeną siły, przemocy i przystosowania się 72. Związki między obydwiema dziedzinami to odrębny temat sam w sobie, który jest przedmiotem wyjątkowo licznych badań i analiz. Jako całkowicie nielogiczne należy odrzucić stanowisko niektórych przedstawicieli nauki o polityce, utrzymujących, że stosunki międzynarodowe są prostym i naturalnym przedłużeniem stosunków wewnętrznych. Sztucznie przenoszenie kategorii polityki wewnętrznej do stosunków międzynarodowych obciążone jest błędem empirycznym i uniemożliwia ich naukowe poznawanie 73. Powyższa problematyka jest traktowana przez badaczy stosunków między- narodowych z największą uwagą, o czym świadczy wynalezienie oryginalnego narzędzia badawczego, jakim jest koncepcja poziomów analizy, zastosowana po raz pierwszy przez K. Waltza w pracy opublikowanej w 1959 roku. Waltz wyróżnił w niej trzy poziomy analizy stosunków międzynarodowych: jednostka ludzka, państwa z jego systemem politycznym i ekonomicznym oraz system mię- dzynarodowy^74. David Singer był pierwszym, który podniósł problem analitycznej
Nauka o stosunkach międzynaro- dowych a nauka o polityce
