Romantyzm w literaturze, Notatki z Historia i teoria literatury

Pobierz Romantyzm w literaturze i więcej Notatki w PDF z Historia i teoria literatury tylko na Docsity!

ROMANTYZM

Romantyzm to okres w dziejach kultury i literatury europejskiej przełomu XVIII i XIX w. Romantyzm powstał na fali europejskich ruchów wolnościowych, które nawiązywały do ideałów Wielkiej Rewolucji Francuskiej. W Anglii romantyzm towarzyszył ruchowi czartystów, w Rosji powstaniu dekabrystów, w Polsce powstaniu listopadowemu. Zwiastuny romantyzmu w Polsce zaczęły się pojawiać po ostatnim rozbiorze, czyli po roku 1795. Właściwy rozwój tego prądu przypadł na lata 1822-1863. W roku 1822 ukazał się w Wilnie pierwszy tom "Poezji" Mickiewicza, stanowiący manifest i praktyczną propozycję literatury romantycznej. W roku zaś 1863 wybuchło powstanie styczniowe, zamykające serię związanych z romantycznym światopoglądem i polityką walk niepodległościowych.

GENEZA NAZWY (według Juliusza Kleinera)

Romantyzm jako ironiczna polemika od łacińskiego romanus- rzymski. Romantyzm ma jednak niewiele wspólnego z tym okresem. Już w średniowieczu (a więc inspiracją dla romantyków), określenia ‘romański’ stosowano w odniesienia do języka ludowego ( połączenie łaciny, języków germańskich i galicyjskich). Później, nazwa języka stała się nazwą typów utworów, które charakteryzowały ludyczność oraz fantastyczność zdarzeń, a następnie jako przymiotnik-była wykorzystywana do oznaczania pewnego typu twórczości.

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE

• stawianie uczucia ponad rozum jako najbardziej zbliżające człowieka do poznania tajemnic życia;
• wiara w możliwość kontaktu ze światem pozazmysłowym;
• wprowadzenie do literatury wątków baśniowych, fantastycznych, legend, podań; (baśniowość)
• tajemniczość;
• wprowadzenie wątków i motywów historycznych, szczególnie średniowiecznych; (gotycyzm)
• zainteresowanie się tematyką wschodu, tzw. orientalizm;
• odrzucenie zasad i reguł poetyki klasycznej krępujących rozwój jednostki;
• dążenie do indywidualizmu.

BOHATER ROMANTYCZNY

• buntownik przeciw zastanym normom, skostniałemu światu
• odkrywca, ciekawy świata
• nieszczęśliwie zakochany
• podróżnik, wrażliwy na piękno natury, poszukujący samego siebie
• tajemniczy, skryty, izolujący się od otoczenia, wyniosły często ironiczny
• religijny, często buntujący się, bluźnierczy wobec Boga
• patriota, buntownik o wolność
• metamorfoza, przemiana duchowa
• poświęcenie dla ojczyzny, utożsamia się z nią, przekonany o własnej wartości
• wrażliwy, marzy o sławie, docenieniu własnych czynów
• świadomy swoich błędów, niemorlanych czynów, pragnie je odpokutować, gdyż chce osiągnąć zbawienie
• egoizm, pewność siebie, indywidualizm
• niezdecydowanie, rozdarcie wewnętzrne, zmiennie nastroje, kierowanie się emocjami
• czesto odczuwający swoją moc (nadprzyrodzoną) i potęgę
• nie chce dożywac własnej starości

TYPY BOHATERÓW ROMANTYCZNYCH

1. BAJRONICZNY- wielki indywidualista,uosabia romantyczne koflikty moralne i namiętności, jest skłócony i niezrozumiały przez otaczający go świat, pragnie zemsty, jednak kiedy jej dokonuje, wcale nie odczuwa ulgi- wręcz przeciwnie: dręczą go wyrzuty sumienia, a jego życie staje się cierpiętniczą tułaczką w cieni własnej zbrodni. Mizantrop o obsesyjnej psychice.
2. (^) WERTETOWSKI- utożsamiany z bierną postawą pogodzenia z własną klęską. Charakteryzuje go rezygnacja, nostalgia oraz wielki smutek. Ucieka w świat wewnętrznych marzeń, jest bardzo wrażliwy na bodźce. Jego apatia i brak sensu życia, związanego z nieszczęśliwa miłością, skłania go do spokojnie zaplanowanego samobójstwa. Bohater werterowski to ten, który nie umiał znaleźć sensu życia, ucieka od współczesności w świat marzeń i wspomnień
3. RENEJSKI- francuska odmiana choroby wieku, pałający niechęcią do życia, znudzony własną biernością i rozczarowany rzeczywistością, (J.J Rousseau „Nowa Heloiza”, Wiktor Hugo „Nędznicy”)
4. ROSYJSKI- bohater zniechęcony do życia, przygnębiony, nie umiejący znaleźć celu i sensu życia - rosyjska odmiana choroby wieku; twórcy: Puszkin "Eugeniusz Oniegin", "Borys Godunow", Michał Lermontow.

KONCEPCJA POETY W UTWORACH ROMANTYCZNYCH

DZIADY JAKO DRAMAT ROMANTYCZNY:

Nieuporządkowanie kompozycyjne (części: II, IV, III i I, "Ustęp"). Na taki układ wpłynęły wymowa poszczególnych części i czas ich powstawanie. Tzw. dziady koweńsko-wileńskie (cz. II i IV powstały w roku 1823), dziady drezdeńsko- (cz. III i I w 1832). Otwartość akcji.

Zerwanie z zasadą trzech jedności (wiele miejsc: kaplica cmentarna, wileńskie więzienie , Syberia w "Widzeniu ks. Piotra, pałac Nowosilocwa, chata pustelnika, Moskwa). Czas trwania utworu obejmuje wydarzenia z przeszłości (np. młodość Gustawa, życie Józia, Rózi, pasterki, okrutnego dziedzica) i współczesne (sceny więzienne, "Bal u Senatora"), wybiega w przyszłość (przyszłość Polski Mesjasza-narodów, sceny moskiewskie). Jednocześnie poruszane są różne problemy (moralna odpowiedzialność człowieka i idea zbawienia (cz. II), romantyczna miłość(cz. IV), charakterystyka polskiego społeczeństwa (cz. III), martyrologia Polaków (cz. III), koncepcja mesjanizmu (scena V cz. III)

Obecność scen realistycznych (sceny więzienne, "Salon warszawski", "Bal u Senatora") i fantastycznych (scena V cz. III części - "Widzenie ks. Piotra", wizja Ewy)

Zmienność tonacji i napięć dramatycznych.

Synkretyzm gatunkowy i rodzajowy, nie zachowana jest czystość gatunku. Sąsiedztwo scen o charakterze tragicznym komicznym (np. dramatyczna rozmowa Rollisonowej z Nowosilcowem obok komicznych scen "Balu u Senatora"

Występują formy liryczne (improwizacje Konrada, wizja ks. Piotra, widzenie Ewy), epickie ( opowiadanie o losach Cichowskiego)

Typowy bohater romantyczny: skomplikowany, sprzeczny indywidualista: Gustaw - nieszczęśliwy kochanek, Konrad - poeta-wybraniec, Ewa, ks. Piotr - wizjonerzy. Ukazanie zmagań człowieka z losem, analiza stanów psychicznych Konrada ("Wielka Improwizacja")

Inscenizacje "Dziadów":

"Dziady" cieszą się już od czasu pierwszego wydania roku wielką popularnością. W 1848 roku krakowski "Teatr Stary" wystawił III część dramatu. Spektakl nosił tytuł "Nowossiltzoff, czyli śledztwo zbrodni na Litwie". Wcześniej, bo w roku 1933 w Kamieńcu Podolskim wystawiono IV część utworu. W rolę Gustawa wcielił się wówczas Seweryn Malinowski.

Najważniejsze powojenne inscenizacje "Dziadów":

Warszawa, 26 listopada 1955, "Teatr Polski", reżyseria - Aleksander Berolini, Gustaw - Konrad- Gustaw Holoubek

Kraków, 27 lutego 1973, "Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej", scenografia: Konrad Swinarski, Gustaw-Konrad: Jerzy Trela

31 listopada 1978, "Teatr Mały" (scena "Teatru Narodowego"), reżyseria i scenografia: Adam Hanuszkiewicz, Konrad - Krzysztof Kolberger (cz. III, "Ustęp")

30 listopada 1978, "Teatr Współczesny", reżyseria: Jerzy Kremer, Pustelnik-Gustaw-Upiór - Jan Englert (cz. II i IV)

2. POWIEŚĆ POETYCKA

-za prekursora tej formy literackiej wypowiedzi uznaje się Waltera Scotta, a za mistrza gatunku- Georga Byrona

-synkretyzm gatunkowy: połączenie elementów epickich i lirycznych;

-rozbudowany utwór wierszowany;

-fabuła o luźnej, fragmentarycznej kompozycji, nasycona momentami dramatycznymi; obecność luk i zakłóceń chronologicznych, wiele miejsc tajemniczych i niedopowiedzianych;

-subiektywizacja opowiadania i opisu;

-nikły dystans między narratorem a bohaterem;

-obecność zwrotów kierowanych wprost do czytelnika;

-narrator oceniający postawę bohatera, obnażający swój emocjonalny stosunek do zdarzeń;

-postać narratora często stanowi maskę dla samego twórcy.

KONRAD WALLENROD JAKO POWIEŚĆ POETYCKA:

Przede wszystkich dostrzegamy tu synkretyzm rodzajowy. Czytając dzieło zauważamy elementy liryczne, epickie oraz dramatyczne. Monologi głównego bohatera i ukochanej Aldony ujawniają obecność rodzaju dramatycznego, liryka obecna jest w pieśni jednej z postaci i opowiadanej ballady, natomiast epikę odnajdujemy w opowiadaniu o charakterze narracyjnym, które ukazuje historię Litwinów. W „Konradzie Wallenrodzie” obecny jest również synkretyzm gatunkowy, ponieważ występują tu między innymi pieśń, hymn, ballada i opowiadanie. Charakterystyczny jest także bohater. To rozdarty wewnętrznie mężczyzna, który musi podjąć bardzo trudne decyzje. Wallenrod kocha swoją ojczyznę, pragnie też zemścić się na Krzyżakach. Achronologia jest typową cechą powieści poetyckiej i widać to także tutaj. Fabuła jest fragmentaryczna, wiele tu niedopowiedzeń i niejasności. Akcja „Konrada Wallenroda” rozgrywa się w średniowieczu, podobnie jak w wielu

5)EPOPEJA- słowo „epopeja" pochodzi z greckiego „epopoiia" i składa się z dwóch wyrazów „epos", co znaczy słowo i „poiein" czyli czynię. Encyklopedyczna definicja epopei wyjaśnia z kolei, że jest to dłuższy utwór, zwykle wierszowany, którego tematem są dzieje bohaterów narodowych, przedstawione na tle ważnych i przełomowych wydarzeń historycznych.

PAN T JAKO EPOS NARODOWY

• akcja utworu rozgrywa się w momentach przełomowych, zwłaszcza dla Polski i Litwy - Napoleon wyrusza na Rosję, a z postacią cesarza wiążą się nadzieje niepodległościowe; zaakcentowany jest zmierzch epoki szlacheckiej, przy jednoczesnym ukazaniu jej świetności, nowy porządek symbolizuje kolejne pokolenie - Tadeusz i Zosia;
• przekrój społeczny - różne warstwy: magnaci (Stolnik), zamożna szlachta (Podkomorzy, Sędzia), uboga szlachta zaściankowa - Dobrzyńscy, włościanie (zasiadający w karczmie, wracający z pola) są bohaterami dzieła;
• odzwierciedlenie obyczajowości epoki: zwyczaje, obyczaje, obrzędy, życie towarzyskie, uczty, poszanowanie tradycji, silna więź z ojczyzną;
• elementy historyczne i realizm przedstawianych zdarzeń: bohaterowie charakterystyczni dla swojej epoki (strój, styl życia, sposób mówienia);
• bohater jednostkowy, którego losy wiążą się z losami narodu (ksiądz Robak i jego działalność)
• bohater zbiorowy: szlachta

-wielowątkowość dzieła: wątki główne (spór o zamek, problem walki narodowowyzwoleńczej, dzieje wybitnej jednostki - Jacka Soplicy) i poboczne (spór Asesora z Rejentem, i in.)- styl podniosły, patetyczny, adekwatny do podjętego tematu; artyzm utworu; bogactwo środków stylistycznych w sposobie obrazowania: liczne epitety, porównania, metafory, onomatopeje;

6)SONET:

• nie jest gatunkiem stricte romantycznym, stanowi on formę wypowiedzi o tradycji renesansowej, szeroko stosowaną przez autorów wszystkich następnych epok. Gatunek ten ukształtował się w XIII wieku w poezji włoskiej (na Sycylii), prawdopodobnie na jego kształt miały wpływ gatunki poezji arabskiej i prowansalskiej. Początkowo sonet był mocno związany z włoską poezją ludową. W Polsce sonety pisali najpierw Jan Kochanowski oraz Mikołaj Sęp-Szarzyński, potem m. in. Sebastian Grabowiecki i Andrzej Morsztyn. XVIII wiek był okresem prawie całkowitego zaniku tego gatunku, dopiero romantyzm dokonał jego rehabilitacji.

-W Polsce popularyzacja sonetu odbyła się za sprawą Mickiewicza i jego dwóch cykli sonetowych: Sonetów krymskich oraz tzw. sonetów odeskich (ten cykl został wydany pod tytułem Sonety, razem z Sonetami krymskimi w 1826 roku w Moskwie). Poza Mickiewiczem sonety pisali m. in. Słowacki

-Wyznaczniki gatunkowe sonetu mają przede wszystkim charakter formalny: jest to utwór poetycki składający się z czternastu wersów, podzielonych na cztery strofy o regularnej budowie

-Dwie pierwsze zwrotki (osiem wersów) zawierają zazwyczaj część opisową i narracyjną, zaś pozostałe to część refleksyjno-uogólniająca. Przy czym ostatnio strofa „stanowi zwykle kulminację przebiegu znaczeniowego, przynosząc uogólniające sformułowanie nadrzędnego sensu utworu”

POJĘCIA

*BAJRONIZM-to zespół tendencji literackich, ideowych i obyczajowych ukształtowanych na bazie twórczości oraz legendy biograficznej wybitnego reprezentanta angielskiego romantyzmu, Georga G. Byrona. Poeta za sprawą swojego temperamentu, skomplikowanego życie osobistego, radykalizmu poglądów społeczno-politycznych (rewolucjonista popierający powstańców hiszpańskich, włoskich karbonariuszy, walczący w powstaniu Grecji przeciwko Turcji) stał się pierwszy romantycznym bożyszczem, niedoścignionym wzorem do naśladowania. Legenda Byrona przyczyniła się do powstania wzoru osobowego poety romantycznego jako jednostki o nieprzeciętnej indywidualności, ale zarazem nieszczęśliwej, skłóconej z otoczeniem i samotnie walczącej o prawa dla innych.

*MESJANIZM

Mesjanizm to (w literaturze polskiej) przekonanie o szczególnej roli Polski i narodu polskiego w dziejach świata. Jego elementy pojawiają się w XVII wieku jako jeden ze składników sarmatyzmu, przede wszystkim wiara w misję dziejową narodu polskiego jako przedmurza chrześcijaństwa. Rozkwit po utracie niepodległości, zwłaszcza po upadku powstania listopadowego, w środowisku Wielkiej Emigracji. Polska to Mesjasz na-rodów, który da ludom Europy Królestwo Boże na ziemi i wyzwoli je od tyranii.

*ORIENTALIZM- zainteresowanie kulturą Wschodu, w którym wyraziło się uznanie odrębności różnych systemów kulturowo - cywilizacyjnych i chęć ich porównania. Orientalizm łączył się często z refleksją nad tą odmiennością, nad nieskażoną naturą Wschodu, jego egzotyzmem. Pojawił się w XVIII wieku, szczególne znaczenie zyskał w literaturze romantyzmu (motywy Bliskiego Wschodu - Byron; "Sonety krymskie" Adama Mickiewicza).

*PROMETEIZM-jest to postawa indywidualnego buntu przeciwko Bogu i zgody na cierpienie za ideę i szczęście ludzi. Wyrasta ona z mitu o Prometeuszu, który skradł Zeusowi ogień i obdarzył nim ludzi, za co został skazany na wieczną mękę. Prometeizm stał się jedną z charakterystycznych cech bohatera romantycznego. Przykładem tej postawy jest Konrad z III części "Dziadów". Konrad jako wybitna indywidualność, poeta-geniusz o niemal nadludzkiej wrażliwości jest przede wszystkim żarliwym patriotą. W imieniu całego cierpiącego narodu samotnie podejmuje walkę z Bogiem. Jednak opętany przez Szatana Konrad dopuszcza się bluźnierstwa wobec Boga, grzeszy pychą i ponosi klęskę. Konrad

• postawa prometejska, bo podobnie jak mityczny Prometeusz walczy z Bogiem o dobro ludzi, poświęca się i cierpi.

*WALLENRODYZM-to postawa bohatera, który pod pozorami wiernej służby knuje okrutną zemstę na znienawidzonym wrogu, chociaż ta zdradliwa metoda walki wywołuje u niego głęboki konflikt wewnętrzny. Bohater tego typu poświęca szczęście osobiste dla dobra ojczyzny, jest żarliwym patriotą, ale jednocześnie bohaterem prawdziwie tragicznym. Jak już wspomniano, cechą tej postawy jest żarliwa miłość do ojczyzny, dla której bohater poświęca się i samotnie podejmuje walkę z wrogiem ("Konrad Wallenrod" - Krzyżacy). Niszczy go metodą podstępu i zdrady, a więc obiera sposób moralnie naganny. Bohater jest świadomy amoralności, jakiej się dopuszcza, jednak wie, że nie ma innej drogi. Dlatego też bohater przeżywa konflikt racji. Jako chrześcijanin i rycerz łamie zasady etyczne, plami honor rycerski. Czyni to z miłości do ojczyzny, w celu ratowania swojego narodu, jest więc bohaterem tragicznym. Konrad Wallenrod nie tylko przeżywa konflikt z samym sobą, ale