Rozdział 1. Gramatyka dla prawników, Schematy z Logika

Pobierz Rozdział 1. Gramatyka dla prawników i więcej Schematy w PDF z Logika tylko na Docsity! 1 Rozdział 1. Gramatyka dla prawników Aby sprawnie czytać i prawidłowo rozumieć angielskie teksty praw- ne, nie wystarczy dobrze posługiwać się językiem angielskim oraz zapo- znać się ze stosowną terminologią. Przygotowując teksty umów, statutów, ustaw i tym podobnych dokumentów, piszący po angielsku prawnicy często sięgają bowiem do obszarów gramatyki tego języka, które z zasa- dy pomij a się w powszechnie nauczanej angielszczyźnie i rzadko spotyka w zdecydowanej większości tekstów, od prostych listów i e-maili, po wy- szukane książki i artykuły. Dzieje się tak, ponieważ dokumenty prawne zachowują kilka cech gra- matycznych z wcześniejszych etapów rozwoju języka angielskiego, choć dawno wyszły już one z użycia w innych odmianach tego języka. Innymi słowy, angielski język prawa jest odmianą bardzo konserwatywną, w któ- rej przetrwały elementy gramatyczne, których dziś już prawie nikt poza prawnikami nie używa. Taki stan rzeczy wynika z przywiązania do for- muł i zapisów, które sprawdziły się w przeszłości, przynosząc zamierzo- ne przez ich użytkowników skutki prawne, oraz ze stosunkowo szybkiej ewolucji języka angielskiego, który zmienia się w znacznie szybszym tem- pie niż polszczyzna. Obawiając się wpływu zachodzących w języku przemian na interpre- tację pisanych w nim dokumentów, angielscy prawnicy oraz ich naśla- dowcy zachowują zatem bardzo daleko posuniętą ostrożność i traktują zmiany wyjątkowo nieufnie. Z punktu widzenia twórców dokumentów prawnych jest to podejście jak najbardziej uzasadnione, ale nieuchronnie stawiające anglosaskich prawników w roli konserwatystów językowych, z własnej woli zachowujących w użyciu elementy gramatyczne, których zdecydowana większość osób posługujących się językiem angielskim już nie stosuje i często nie rozumie. Ponieważ elementy te zazwyczaj występują praktycznie w każdym zdaniu angielskich dokumentów prawnych, ich obecność znacząco utrud- nia lekturę tego typu tekstów zarówno obcokrajowcom, jak i rodowitym użytkownikom języka angielskiego, nieobytym ze znaczeniem form gra- Rozdział 1. Gramatyka dla prawników 2 matycznych, które wyszły już z powszechnego użycia. Sytuacji obu grup czytelników nie polepsza również fakt, że elementami gramatycznymi z zasady nie zajmują się słowniki, trudno więc znaleźć w nich objaśnienia niezrozumiałych zdań, a gramatyki i kursy języka angielskiego z reguły nie zajmują się cechami, które z punktu widzenia przeciętnego użytkow- nika występują stosunkowo rzadko, na przykład tylko w jednej, specjali- stycznej i na dodatek bardzo konserwatywnej jego odmianie. Frustracja osób, które mają problemy ze zrozumieniem dokumentów prawnych, choć angielski jest pierwszym i najczęściej jedynym językiem, którego używają, doprowadziła nawet do powstania w krajach anglosa- skich ruchu społecznego na rzecz uproszczenia języka prawa. Ruch ten, znany jako the plain language movement, w pierwszej kolejności zabiega o uaktualnienie gramatyki angielskiego języka prawa, czyli wyelimino- wanie z niego elementów, które przeciętnemu obywatelowi krajów anglo- saskich wydają się archaiczne. Sukcesy tego ruchu są na razie znikome, ponieważ niewielu prawników dało się przekonać do sporządzania do- kumentów w sposób sprzeczny z tradycją zawodu, ale samo powstanie takiego ruchu najlepiej świadczy o tym, jak ważne dla prawidłowego ro- zumienia angielskich tekstów prawnych jest opanowanie zasad grama- tycznych charakterystycznych dla tej odmiany języka. Na szczęście dla osób zainteresowanych poznaniem tych zasad, a tak- że dla anglosaskich prawników, którzy też musieli się tych prawideł kie- dyś nauczyć, ich liczba jest stosunkowo niewielka. Reguły te są natomiast bardzo często stosowane w tekstach prawnych, co może sprawiać wraże- nie, że są one naszpikowane cechami gramatycznymi, które nie wystę- pują w szerzej znanych odmianach języka angielskiego. To jednak tylko złudzenie wynikające z częstotliwości użycia kilku stosunkowo prostych zasad, które zostaną omówione i zilustrowane poniżej. 1.1. Czasowniki modalne 1.1.1. Shall Na pierwszy rzut oka najbardziej charakterystyczną cechą angielskich dokumentów prawnych jest niespodziewanie częste użycie czasownika shall. Stosunkowo łatwo można się natknąć na długie ustępy umów czy statutów, w których czasownik ten występuje w każdym zdaniu, choć 1.1. Czasowniki modalne 5 – na takie okoliczności wskazuje bezpośredni kontekst, w którym zda- nie jest usytuowane. Przypadek pierwszy jest bardzo rzadki, ponieważ ze względu na opi- sane powyżej ponadczasowe znaczenie, którego nośnikiem w tekstach prawnych jest czasownik shall, zdania, w których on występuje, z regu- ły nie zawierają żadnych okoliczników czasu. Jeżeli mimo wszystko taki okolicznik zostanie użyty, należy oczywiście przyjąć, że całe zdanie odno- si się do przyszłości. Na przykład jeżeli umowa stanowi, że: The fee shall be paid 15 business days a er the contract has been signed, to ze względu na wskazanie terminu płatności prowizji przypadającego 15 dni roboczych po podpisaniu cytowanej umowy należy zgodnie z logiką uznać, że angielskiemu shall be paid w takim przypadku odpowiada pol- ski czas przyszły, a zdanie jasno stwierdza, że prowizja zostanie wypłacona. Przypadek drugi również występuje raczej sporadycznie, na przykład w postanowieniach regulujących sposób rozstrzygania sporów, jakie mogą powstać w trakcie realizacji umowy: All disputes arising out of this Agreement shall be se led under the rules of the International Chamber of Commerce, Paris, by three arbitrators. Jak widać, zdanie nie zawiera żadnych okoliczników czasu, ale sama tematyka cytowanego postanowienia sugeruje, że odnosi się ono do przy- szłości. Skoro bowiem strony umowy zdecydowały się na jej podpisanie, to można bezpiecznie założyć, że doszły do satysfakcjonującego je porozu- mienia, a ewentualne spory mogą wyniknąć dopiero później. W takiej sytuacji również należy przyjąć, że angielskiemu shall be set- tled odpowiada polski czas przyszły, a całe zdanie stwierdza, że wszystkie spory wynikające z niniejszej umowy zostaną rozstrzygnięte przez trzech arbi- trów w oparciu o regulamin Międzynarodowej Izby Handlowej w Paryżu. Ponieważ w obu przypadkach przedstawione w zdaniach czynności będą miały miejsce w przyszłości, ruch na rzecz uproszczenia języka pra- wa zaleca używanie w takiej sytuacji czasownika will i praktyka taka jest coraz częściej stosowana, ułatwiając prawidłowe zrozumienie tekstu, co najlepiej widać na przykładzie: Rozdział 1. Gramatyka dla prawników 6 The provisions of articles 6.8 and 6.10 will survive expiration or termination of this Agreement. Przy takim zapisie nie ma najmniejszych wątpliwości, że chodzi o czas przyszły, czyli że postanowienia artykułów 6.8 i 6.10 zachowają pełną moc po wygaśnięciu lub wypowiedzeniu niniejszej umowy. Jeżeli zgodnie z tradycją w zdaniu wystąpi jednak czasownik shall, należy śledzić kontekst i zwracać uwagę na obecność okoliczników czasu, pamiętając jednocześnie, że w przeważającej liczbie przypadków zdania te po prostu stwierdzają obowiązujący stan faktyczny w taki sam sposób jak polskie zdania sformułowane w czasie teraźniejszym. 1.1.2. May Drugą osobliwością angielskiego języka prawa związaną z użyciem czasowników modalnych jest posługiwanie się czasownikiem may w tak szerokim znaczeniu, że całkowicie obejmuje ono swym zakresem treści wyrażane we współczesnej angielszczyźnie przez wszystkim bardzo do- brze znany czasownik can, który tym samym staje się zbędny i w angiel- skich dokumentach prawnych w zasadzie nie występuje. Tak jak to miało miejsce w przypadku czasownika shall, przyczyny takiego stanu rzeczy tkwią w historii języka angielskiego. Choć dziś can należy do najczęściej używanych i wszechstronnych angielskich czasow- ników modalnych, to pierwotnie jego znaczenie ograniczało się tylko do treści, które obecnie wyraża czasownik know, czyli wiedzieć. Znaczenia, w których dziś tak często używa się can, wyrażano zaś wtedy, jak można się domyślać, za pomocą czasownika may. Z biegiem stuleci czasownik can stopniowo poszerzał zakres swego znaczenia kosztem may, dochodząc do obecnego stanu, w którym używa się go zarówno do wyrażania umiejętności (np. I can ski), potencjalnej możliwości (np. Fog can be dangerous), jak i przyzwolenia (np. You can start now). Nieufni takim zmianom anglosascy prawnicy nadal stosują jednak may w jego pierwotnym znaczeniu, które obejmowało cały zakres treści wyrażanych obecnie przez can. Nic zatem dziwnego, że czasownik can wydaje im się zupełnie zbędny i w tekstach prawnych w ogóle go nie używają, co widać poniżej: 1.1. Czasowniki modalne 7 Each party may terminate this agreement on thirty (30) days’ notice. W angielszczyźnie używanej obecnie na co dzień na całym świecie najbardziej naturalnym sposobem wskazania, że każda ze stron może wypowiedzieć umowę z zachowaniem trzydziestodniowego okresu wy- powiedzenia, jak stwierdza cytowane postanowienie, byłoby użycie cza- sownika can. Postanowienie mówi bowiem o prawie, jakie przysługuje stronie, a nie o jego faktycznym zastosowaniu, czyli opisuje pewną teore- tyczną możliwość, która może, ale nie musi się ziścić, co idealnie pasuje do obecnego znaczenia tego czasownika. Pomimo tego anglosascy prawnicy wolą w takiej sytuacji użyć czasownika may, choć nikt oprócz nich już ani tak nie mówi, ani nie pisze. Jak widać w przedstawionym powyżej przykładzie, dla czytelnika pol- skiego nie jest to jednak problem groźny, ponieważ całość zakresu zna- czeniowego, o który w języku angielskim rywalizują can i may, w polsz- czyźnie można wyrazić za pomocą czasownika móc. Niezależnie zatem od tego, który z tych dwu angielskich czasowników zostanie faktycznie użyty, w przekładzie polskim zawsze pojawi się to samo słowo, czego an- gielscy czytelnicy dokumentów prawnych pisanych w ich własnym języ- ku z pewnością mogą nam pozazdrościć. Czytając zdania zawierające czasownik may, wystarczy zatem pamię- tać, że w angielskich tekstach prawnych jest on używany w taki sam sposób jak polski czasownik móc, a nie tylko w znaczeniu dobrze zna- nym z podręczników języka angielskiego. Użycie czasownika may w sposób przedstawiony powyżej ma jednak drugie dno. Na jednym z etapów trwającej wieki rywalizacji can i may użycie czasownika may do wyrażenia przyzwolenia (czyli na przykład w zdaniu: Now you may turn on your mobiles / Teraz mogą państwo włą- czyć komórki) zostało zawężone do osób, które przynależą do bogatych, dystyngowanych, dobrze wykształconych i często sprawujących władzę warstw społecznych. Pasuje ono zatem jak ulał do znaczenia czasowni- ka shall opisanego w poprzednim podrozdziale. Użycie obu słów wiąże się bowiem z uprzywilejowaną pozycją autora tekstu w stosunku do jego odbiorcy. Rozdział 1. Gramatyka dla prawników 10 Dobierając odpowiednią końcówkę, należy się zatem kierować przede wszystkim poprawnością gramatyczną w języku polskim, a dopiero w drugiej kolejności uwzględniać znaczenie użytego w wersji angielskiej przyimka. Dla czytelnika polskiego przywykłego do codziennego odmie- niania tysięcy słów przez siedem przypadków w dwóch liczbach i pięciu rodzajach gramatycznych nie jest to jednak żaden problem. Czytając zdania zawierające zaimki złożone rozpoczynające się od here, wystarczy zatem pamiętać, że w angielskich tekstach prawnych używa się ich do wskazania na treść czytanego właśnie dokumentu, a końco- wy element takiego złożenia gra rolę gramatyczną w języku polskim wyrażaną przez końcówkę odpowiedniego przypadka. Pełny zestaw tak zbudowanych złożeń wraz z ich znaczeniami przed- stawia tabela poniżej. W objaśnieniach użyto słowa agreement, czyli umo- wa, wyłącznie ze względu na temat niniejszej książki. Należy bowiem pamiętać, że omawianych zaimków używa się także w wielu innych tek- stach prawnych. W takim przypadku termin agreement należy zastąpić nazwą czytanego dokumentu. Tabela 1. Zaimki złożone rozpoczynające się od here ZAIMEK ZNACZENIE PRZYKŁAD hereby by this agreement required hereby = required by this agreement herefor for this agreement prepared herefor = prepared for this agreement herein in this agreement listed herein = listed in this agreement hereof of this agreement the date hereof = the date of this agreement hereon on this agreement based hereon = based on this agreement hereto to this agreement all parties hereto = all parties to this agreement hereunder under this agreement all acts hereunder = all acts under this agreement herewith with this agreement enclosed herewith = enclosed with this agreement 1.2. Zaimki i przysłówki 11 Dwa z wyliczonych złożeń wymagają jednak szczególnej uwagi ze względu na dodatkowe znaczenia, jakich nabrały z biegiem czasu. Pierw- szym jest hereby, którego często używa się wyłącznie do podkreślenia ofi cjalnego charakteru opisywanej w dokumencie czynności, w taki sam sposób jak polskiego przysłówka niniejszym. Na przykład: The parties hereby agree to amend this Agreement as follows: co oznacza, że strony niniejszym wyrażają zgodę na wprowadzenie do umowy następujących zmian. Takie znaczenie hereby jest jednak proste do wykrycia, ponieważ uży- te w bezpośrednim sąsiedztwie tego złożenia rzeczowniki i czasowniki nie tworzą trwałych związków znaczeniowych z występującym w hereby przyimkiem by i nie mogą być źródłem, z którego użyty w złożeniu przy- imek pochodzi. Jak łatwo sprawdzić, rzeczownik party w znaczeniu strona umowy zazwyczaj występuje z przyimkiem to, a czasownik agree wiąże się znaczeniowo z kilkoma przyimkami, ale żadnym z nich nie jest by; uży- te w przykładzie złożenie hereby musi w takim razie znaczyć niniejszym. Jeszcze wyraźniej widać to w nieco zmodyfi kowanej wersji tego same- go przykładu: The parties hereto hereby agree to amend this Agreement as fol- lows: Źródłem przyimka to wykorzystanego w hereto jest oczywiście przy- wołana powyżej jego łączliwość z rzeczownikiem party, dzięki czemu znaczenie tego złożenia bezpośrednio wynika z reguły sformułowanej powyżej, a użytemu w hereby przyimkowi by takiego źródła nadal brak, z czego płynie wniosek, iż w tym przypadku również znaczy ono to samo co polskie niniejszym. Drugim z wyliczonych w tabeli złożeń, wymagającym osobnego ko- mentarza, jest hereunder. Pierwotnie oznaczało ono dokładnie to, co wy- dają się sugerować jego składniki, czyli wskazywało na część czytanego dokumentu, która znajdowała się poniżej. Znaczenie to uległo jednak bar- dzo daleko idącej przemianie. Ponieważ zaimek ten odsyłał czytelnika do tych części dokumentów, w których między innymi znajdują się podpisy i pieczęcie nadające im moc Rozdział 1. Gramatyka dla prawników 12 prawną, hereunder zaczęto używać w znaczeniu odpowiadającym pol- skim wyrażeniom na mocy niniejszej umowy, na podstawie niniejszej umowy. Złożenie zachowało zatem swą podstawową funkcję wskazywania na treść czytanego dokumentu, ale głębokiej przemianie uległo znaczenie wystę- pującego w nim przyimka under. Przestał on bowiem określać położenie fragmentu tekstu, o którym mowa, a zaczął obejmować całokształt praw i obowiązków ustanowionych przez daną umowę lub inny dokument. Jeżeli postanowienie umowy stwierdza zatem, że: All notices hereunder shall be sent by courier mail, to nakazuje ono wysyłanie pocztą kurierską wszystkich powiadomień wystawionych na podstawie cytowanej umowy, a nie powiadomień wska- zanych poniżej. O fakcie tym najdobitniej można się przekonać, czytając załączane do niektórych dokumentów postanowienia porządkowe regu- lujące wykładnię takich złożeń. Najczęściej brzmią one tak: The words “hereof”, “herein” and “hereunder” and words of similar import when used in this Agreement shall refer to this Agreement as a whole and not to any particular provision of this Agreement, nie pozostawiając cienia wątpliwości, że i hereunder odnosi się do całości dokumentu, a nie do jego poszczególnych postanowień. Do wskazywania na fragmenty znajdujące się w czytanym doku- mencie powyżej lub poniżej danego miejsca służą zbudowane w podob- ny sposób potrójnie złożone okoliczniki miejsca oparte na przysłówku here, których dalsze składniki wskazują na lokalizację danego fragmentu tekstu. Tabela 2. Potrójnie złożone okoliczniki miejsca rozpoczynające się od here ZAIMEK ZNACZENIE ODPOWIEDNIK POLSKI hereinabove above this point in this document powyżej hereina er a er this point in this document poniżej hereinbelow below this point in this document poniżej 1.2. Zaimki i przysłówki 15 All disputes between the parties hereto shall be se led by a panel of three arbitrators. The parties shall provide any documents re- quested thereby and accept the decision thereof. Wyrażenie wskazujące na tekst cytowanej umowy (czyli to this agre- ement) dało się łatwo zastąpić zaimkiem hereto, ale w przypadku panelu trzech arbitrów, któremu powierza się rozstrzyganie sporów pomiędzy stronami, konieczne jest użycie zaimków rozpoczynających się od there. Panel ten bowiem pojawia się w treści umowy jako odrębna instytucja, jedynie wzmiankowana w tekście jako jeden z uczestników opisanych w nim procedur. Zaimki zbudowane w oparciu o there służą bowiem do zastępowania w angielskich dokumentach prawnych wyrażeń odnoszą- cych się do pojęć, osób i rzeczy przywoływanych w ich treści. Osobliwością tej serii zaimków jest fakt, że zastępują one zarówno wy- rażenia występujące w liczbie pojedynczej, jak przedstawiono to powyżej, jak i w liczbie mnogiej, na przykład w nieco zmienionej wersji tego same- go przykładu: All disputes between the parties hereto shall be se led by three arbitrators. The parties shall provide any documents requested thereby and accept the fi nal decision thereof. Zarówno thereby, jak i thereof odnoszą się teraz bezpośrednio do trzech arbitrów, czyli do wyrażenia w liczbie mnogiej, a nie do pojedyn- czego panelu, ale nie ma to żadnego wpływu na zastosowanie omawia- nych zaimków. Do użycia tych złożeń wystarcza bowiem fakt, że słowa, które mają one zastąpić, odnoszą się do osób lub rzeczy istniejących poza tekstem dokumentu. Dalsze szczegóły, takie jak ich liczba czy rodzaj, nie odgrywają żadnej roli. W taki sam sposób, jak miało to miejsce w przypadku zaimków rozpo- czynających się od here, przyimki współtworzące złożenia z there (czyli by i of, w przykładzie powyżej) służą doprecyzowaniu znaczenia całości wyrażenia i dopasowaniu go do funkcji, jaką pełni ono w zdaniu. Elemen- ty te najczęściej odgrywają zatem taką samą rolę jak końcówki polskich przypadków, co najlepiej widać w tłumaczeniu wielokrotnie cytowanego już przykładu: Rozdział 1. Gramatyka dla prawników 16 Wszystkie spory pomiędzy stronami niniejszej umowy rozstrzyg- nie panel trzech arbitrów. Strony przekażą mu wszelkie dokumen- ty, o jakie wystąpi, oraz zaakceptują jego końcową decyzję. W miejsce thereby pojawił się zaimek w celowniku (komu? czemu? – mu), a thereof zostało zastąpione zaimkiem w dopełniaczu (kogo? czego? – jego). Jeśli zastępowane słowa występują w liczbie mnogiej, polskie zaim- ki oczywiście się do tego dostosowują, nie są bowiem aż tak nieczułe na liczbę i rodzaj gramatyczny jak angielskie złożenia z there: Wszystkie spory pomiędzy stronami niniejszej umowy rozstrzyg- nie trzech arbitrów. Strony przekażą im wszelkie dokumenty, o jakie wystąpią, oraz zaakceptują ich końcową decyzję. Ponownie niezbędne okazały się celownik (komu? czemu? – im) oraz dopełniacz (kogo? czego? – ich), choć tym razem w liczbie mnogiej. Wybór pomiędzy zaimkiem w liczbie pojedynczej a zaimkiem w liczbie mnogiej zależy oczywiście od wyrażenia, które taki zaimek zastępuje, i sprowadza się w zasadzie do wyśledzenia go w tekście czytanego dokumentu. Należy wszakże pamiętać, że nie da się ustalić prostych zależności, które wskazywałyby, jakie polskie przypadki odpowiadają poszczegól- nym angielskim przyimkom. Angielskie przyimki na stałe powiązane są bowiem znaczeniowo z pojedynczymi rzeczownikami i czasownikami (np. po czasowniku rely występuje on, po rzeczowniku decision można się spodziewać użycia of etc.), a dobór polskich przypadków w dużo więk- szej mierze zależy od funkcji, jaką odmieniane wyrażenie pełni w zdaniu (tzn. czy jest to podmiot, dopełnienie itp.). Dobierając odpowiednią koń- cówkę, należy się zatem kierować przede wszystkim poprawną grama- tycznie budową zdania w języku polskim, a dopiero w drugiej kolejności uwzględniać znaczenie użytego w wersji angielskiej przyimka. Czytając zdania zawierające zaimki złożone rozpoczynające się od the- re, wystarczy więc pamiętać, że w angielskich tekstach prawnych uży- wa się ich do wskazania na osoby, rzeczy oraz instytucje istniejące poza tekstem czytanego właśnie dokumentu niezależnie od ich liczby. Koń- cowy element takiego złożenia odgrywa rolę gramatyczną wyrażaną w języku polskim przez końcówkę odpowiedniego przypadka. 1.2. Zaimki i przysłówki 17 Przydatność funkcjonujących w ten sposób zaimków najwyraźniej uwidacznia się w sytuacjach, gdy w treści czytanego dokumentu pojawia się wzmianka o jakimś innym dokumencie. Umiejętne użycie właściwych zaimków pozwala wtedy uniknąć dwuznaczności i niepotrzebnych nie- porozumień. Na przykład: The parties hereto shall enter into a separate credit agreement to fi nance the project described herein. All the costs connected there- with shall be covered by ABD Ltd. Przy takim sformułowaniu nie ulega żadnej wątpliwości, że ABD Ltd. pokrywa wyłącznie całość kosztów związanych z umową kredytową za- wartą w celu sfi nansowania inwestycji opisanej w umowie, z której zacy- towano powyższe postanowienie. Therewith może się bowiem odnosić wyłącznie do rzeczy wzmiankowanych w treści czytanego dokumentu, a nie do niego samego, co w tym przypadku oznacza odniesienie do umo- wy kredytowej. Zastąpienie therewith przez herewith radykalnie zmienia sytuację, ponieważ w takim przypadku ABD Ltd. zobowiązane jest do pokrycia kosztów związanych z umową, z której zaczerpnięto cytowany fragment, a o kosztach umowy kredytowej tak sformułowany zapis w ogóle nie mówi: The parties hereto shall enter into a separate credit agreement to fi nance the project described herein. All the costs connected here- with shall be covered by ABD Ltd. Taką wykładnię przytoczonego postanowienia umowy gwarantu- je użycie w drugim zdaniu zaimka, który może się odnosić wyłącznie do treści czytanego właśnie dokumentu, czyli herewith. Jak można się ła- two domyślić, w przypadku użycia obok siebie obu zaimków na ABD Ltd. spadnie obowiązek pokrycia kosztów związanych z obydwiema umowa- mi – aktualnie cytowaną oraz wzmiankowaną w niej umową kredytową: The parties hereto shall enter into a separate credit agreement to fi nance the project described herein. All the costs connected here- with and therewith shall be covered by ABD Ltd.