Pobierz Rozdział 2 Ideologiczne tworzenie rzeczywistości społecznej i więcej Notatki w PDF z Geopolityka tylko na Docsity!
Zawartość informacyjna zakodowana w systemie znaków, w jakiej wyrażane są wszelkie postacie i stany ludzkiej świadomości, podlega ogólnym regułom kodowania społecznegojako każda informacja społeczna
- Podstawowym zaś kodem, jaki w trakcie analizy trzeba
uwzględnić, jest kod ideologiczny. Tworzenie wyobrażonej rzeczywistości idealnej, czyli świa-domości społecznej, i nadawanie jej ostatecznej formy symbolicznej nie musi być, i na ogół niejest w pełni samoświadome, choć jest uświadamiane. Każdy proces świadomości społecznejjest uwikłany w strukturę interesów historycznie i społecznie określonych i musi być przeży-wany. Jak to ujął Luis Althusser, musi wyrażać „pewną wolę (zachowawczą, konformistycz-ną, reformistyczną czy rewolucyjną) lub nadzieję czy nostalgię (...)”
- Czyli musi podlegać
ideologicznemu kodowaniu: „(...) społeczeństwa ludzkie nie mogą istnieć bez tych swoistychformacji, bez tych systemów przedstawień (...), jakimi są ideologie, (...) materializm histo-ryczny nie może zakładać, że jakieś społeczeństwo (...) mogłoby się kiedykolwiek obejść bezideologii (...)”
- Ideologii, czyli pozytywnie wartościującej przez grupy i zbiorowości społecz-
ne, wyobrażonej, a empirycznie nieweryfikowalnej wizji ich podstawowej praktyki społecznej,umożliwiającej im pozytywne przeżywanie i motywowanie w tejże praktyce.
Jerzy Kopel w swych badaniach nad ideologią jako formą świadomości społecznej wska- zywał na jej społeczną istotność
- Ta społeczna istotność ideologii powoduje, jego zdaniem, iż
to właśnie ideologia jest tym, co nazwał „trzonem świadomości społecznej’
- Społeczna istot-
ność ideologii przekłada się na jej uwikłanie w każdy stan i proces świadomości społecznej.Można mówić o ideologicznym kodowaniu każdej informacji społecznej. To ideologicznekodowanie informacji społecznej wyraża się w niesamoświadomym (w większym czy mniej-szym stopniu), acz uświadamianym przeżywaniu swego obiektywnego uwikłania w stosunki *^ dr 1
W. Błasiak,
Treści społeczne w polskich planach przestrzennych. Studium współczesnej ideologii urbanistycznej
,
Katowice 1989, s. 15. 2
L. Althusser,
Marksizm a humanizm
, [w:]
Drogi współczesnej filozofii
, red. M.I. Siemek, Warszawa 1978, s. 359.
3
Tamże, s. 356-357. 4
J. Kopel,
K. Marks: „Dialektyka i struktura świadomości społecznej”
,^ „Studia Filozoficzne” 1976/9, s. 35; por.: J.
Kopel,
Dwie koncepcje świadomości fałszywe: Mannheim i Marks
, Warszawa 1985.
5
Tamże.
!^
Jak możliwy jest dialog?
społeczno-historyczne, co powoduje racjonalizowanie
ex post
swego uwikłania i stosunku do
rzeczywistości społecznej
- Może to także prowadzić do całkowitego opanowania treści infor-
macji społecznej przez ideologiczną racjonalizację, czyli do „przedeterminowania”, mówiącjęzykiem Althussera, „rzeczywistości przez element urojony”
- To przedeterminowanie „efek-
tu komunikacji” przez „efekt legitymizacji” to zdominowanie treści informacji przez racjona-lizację swych interesów, i to taką, która umożliwia wyrażenie interesów ogólnych, stanowią-cych o celu informacji, w kategoriach i z pierwszeństwem interesów własnych
Najtrudniejszy i najistotniejszy zarazem moment analizy treści informacji społecznej to uchwycenie ich optyki ideologicznej wraz z podstawową strukturą mitów ideologicznych. Ide-ologia jest wizją rzeczywistości, która jest nieweryfikowalna empirycznie, a więc sama jest nie-falsyfikowalna, czyli nienaukowa. Daje się sama wszakże badać naukowo poprzez empiryczneweryfikowanie jej praktyk realizacyjnych. Wymogiem elementarnym naukowej analizy musitu więc być ujawnienie własnej optyki ideologicznej badacza wraz z jej uzasadnieniem w po-rządku naukowym. W innym przypadku analizę ideologii należałoby prowadzić w porządkuideologicznym: badane racje ideologiczne musiałyby być podważane racjami ideologicznymibadacza. Punktem wyjścia jest badanie mitów ideologicznych, czyli wizji podstawowych dladanej praktyki stanów i procesów. Wykrycie zaś i analiza mitów ideologicznych wymaga per-spektywy naukowej i podstawowej samoświadomości własnej ideologii.
:$/2'$#!+!,$-".'6%7!'3/187/81%'$#!+!,$$*
W moich badaniach ideologii urbanistycznej okresu Polski Ludowej ustaliłem fakt istnie- nia urbanistycznych mitów ideologicznych
- Podstawowym mitem ideologii urbanistycznej
był mit miejskości, a ideologia ta okazała się być urbanistyczną ideologią miejskości. W urba-nistycznej ideologii to miejskość jako wytwór współczesnego miasta stanowiła najbardziejpostępową historycznie, cywilizacyjnie i kulturowo formę i treść życia społecznego. Społe-czeństwo miejskie, zbiorowości miejskie to w tej ideologii najbardziej rozwinięta historyczniestruktura społeczeństwa. Społeczeństwo miejskie jest uniwersalnym historycznie modelemrozwojowym, stanowiąc ostateczne kryterium społecznego rozwoju. A wewnątrz tak rozu-mianej miejskości najwyższą jej formą, kondensującą życie miejskie w jego czystej postaci,stawała się wielkomiejskość. Wielkomiejskość to wzorzec kulturowo-społeczny życia, o którejstanowiła przestrzenna forma spektakularnej konsumpcji. Dzięki spektakularnej konsumpcjimiejskiej scala się i ogniskuje życie miejskie. Wielkomiejskość buduje więc kulturowe ramy tejnajbardziej rozwiniętej formy życia zbiorowego, jaką jest masa społeczna. Staje się ona masąwielkomiejską, tworząc spektakl wielkomiejskiej konsumpcji jako najwyższą formę praktykispołecznej. W masie tej realizuje się wolność społeczna konsumpcji, i to konsumpcji dóbri usług rzadkich, a więc pełnia spożycia, pełnia tego co społeczne.
Utożsamienie w ideologicznym micie miejskości powszechnego historycznie postępu społecznego z uniwersalną formą przestrzenną współczesnego miasta, utożsamienie roz-woju społecznego z rozwojem miejskich form uniwersalnego procesu konsumpcji pozwala- 6
L. Althusser,
Marksizm a humanizm…
, s. 359.
7
Tamże, s. 359. 8
L. Althusser,
Les appareils idéologiques d’Etat
, “La Pensée” 1970, czerwiec, [za:] M. Castells,
Kwestia miejska
,
Warszawa 1982, s. 229. 9
W. Błasiak,
Treści społeczne…
#^
Jak możliwy jest dialog?
społecznego zostaje głęboko zakamuflowana w rozwiązaniach przestrzennych i dzięki doko-nanej zmianie nie może być już uświadomiona, stając się już tylko oczywistą.
)#!+!,$-".2'51"#;$!/'81!6!.2'%'1"-"20$3/!4>*
Wchłonięcie przestrzeni społecznej przez przestrzeń urbanistyczną umożliwiało jednowymia- rowość urbanistycznego modelowania. Następowało zredukowanie wielowymiarowej przestrzenispołecznej do jednowymiarowej przestrzeni urbanistycznej. Przedmiot urojony zaczynał realnieokreślać przedmiot rzeczywisty dzięki temu, że sam stawał się jedynym rzeczywiście istniejącymw świadomości urbanistów i praktyce planowania przestrzennego. W rezultacie nawet świado-mie uwzględniane odniesienia społeczne musiały być sprowadzone do jednowymiarowości plani-stycznego modelowania przestrzeni urbanistycznej. To ona bowiem określała formy i treści życiaspołecznego oraz charakter procesów społecznych, a nie odwrotnie. Każde zjawisko społeczne,każda forma życia społecznego istniały o tyle, o ile znajdowały swój przestrzenno-fizyczny wy-miar. Tylko bowiem przez ten wymiar można je było kształtować, a co ważniejsze – tylko o tyle,o ile go posiadały, były istotnie rzeczywiste dla urbanistyki. Życie społeczne to fizycznie obser-wowalne użytkowanie, równie fizycznie obserwowalnej przestrzeni – zamieszkiwanie, kupowa-nie, przemieszczanie się itd. Nie posiadało zatem innej treści poza wynikającą z biopsychicznejkonstytucji biorących w nim udział jednostek. Dzięki temu miało uniwersalny charakter. Procesyspołeczne zostały więc sprowadzone do przestrzenno-fizycznych zachowań ludzi – ich skupianiasię i rozpraszania w przestrzeni. W ten sposób uzasadniało się ostatecznie traktowanie zbiorowościspołecznych w kategoriach akulturowej i aspołecznej siły roboczej – biopsychicznego potencjałuludzkiego, który spożywa, odpoczywa, cyrkuluje itd., a także potwierdzało aspołeczne i akulturowetraktowania procesów miejskich – uniwersalnego społecznie i kulturowo procesu zamieszkiwaniaczy kupowania oraz skupiania się i rozpraszania, które są określane przez kształt przestrzeni.
Określanie przestrzeni społecznej przez przestrzeń urbanistyczną oznaczało możliwość wprowadzania ładu społecznego poprzez ład przestrzenny. Następowało wchłonięcie ładuspołecznego przez ład przestrzenny.
Ład społeczny (przestrzenny) to określona treścią samej ideologii harmonia życia społecznego, osiągana dzięki odpowiedniemu co do formy, struktury i funkcji rozmieszczeniu w przestrzeni miej-skiej elementów tego życia, czyli rodzajów użytkowania przestrzeni, oraz dzięki możliwości zachowańw przestrzeni, czyli skupianiu się i rozpraszaniu. Tak najogólniej rozumiany ład przestrzenny uzyski-wano tylko dzięki przypisaniu fizycznie obserwowanego w przestrzeni jej użytkowania do określonejfizycznie przestrzeni, czyli poprzez jej funkcjonalizację. Przestrzeń niesfunkcjonalizowana nie mogławięc być poddana zabiegom wprowadzania ładu społecznego (przestrzennego). Musiała być z naturychaotyczna społecznie, zanarchizowana. Źródło chaosu i anarchii w tym ideologicznym przedstawie-niu to brak jasnego obrazu użytkowania przestrzeni. Dopiero przypisanie przestrzeni funkcji użyt-kowej (mieszkaniowej, usługowej, rekreacyjnej czy przemysłowej) pozwalało wprowadzić harmonięspołecznego życia. Następnym zaś krokiem było odpowiednie i zgodne z mitem nowoczesnej miej-skości rozlokowanie poszczególnych funkcji w przestrzeni w odpowiednich formach i strukturze.
Podstawowym zabiegiem tworzenia tego ładu było oddzielanie w przestrzeni elemen- tów sobie obcych – segregacja przestrzenna, a w szczególności separacja sfery konsumpcjimiejskiej od sfery produkcji przemysłowej. Kolejnym zabiegiem była hierarchizacja prze-strzeni poprzez tworzenie obszarów centralnych – centrów miejskich różnej rangi.
Ideologiczne tworzenie rzeczywistości społecznej
?$@/1!0!4>'81!6A'$#!+!,$-".2-=**
System przedstawień ideologicznych samouzasadniał tworzenie ładu przestrzennego wła- śnie poprzez funkcjonalizację, segregację i hierarchizację przestrzeni jako tworzenie harmoniiżycia społecznego zbiorowości terytorialnych. Ponieważ sposobem kreowania rzeczywistościjest instytucjonalna działalność administrowania, zarządzania i planowania, a sposobem kre-owania przestrzeni jej planowanie, jedynym stosunkiem rzeczywiście kreatywnym, twórczymstawał się stosunek między przekształcaną przestrzenią urbanistyczną a jej modelem ujmo-wanym w planie przestrzennym. Tylko więc plan przestrzenny stanowił aktywny elementrzeczywistości społecznej. Istniejąca przestrzeń miejska była o tyle istotnie rzeczywista, o ilewpływała na rozwiązania planistyczne. Plan urbanistyczny był jedyną rzeczywistością prze-obrażającą, a więc w najistotniejszym aspekcie procesu przemian realnym podmiotem. For-mułując zaś rozwiązania symboliczne w planie, tworzono ład przestrzenny, który określał ładspołeczny. W ten ideologiczny urojony sposób tworzono samo życie społeczne, umożliwiającrozwój nowoczesnej miejskości. Plan, jako symboliczne odwzorowanie tego rozwoju, stawałsię demiurgiem rzeczywistości, a jego element kartograficzny – makieta planu przestrzennego– kluczem do niej. Modelując makietę, modelowano rzeczywistość.
Wytworzony został w tym systemie ideologicznych przedstawień nowy przedmiot uro- jony planowania urbanistycznego: plan jako symboliczne odwzorowanie zakładanych prze-kształceń. Środek modelowania przestrzeni, narzędzie procesu modelowania, przekształcałsię w trakcie owych przedstawień ideologicznych w przedmiot planowania urbanistyczne-go. I ten nowy przedmiot urojony określał ostatecznie przekształcaną przestrzeń.
Pozwalało to urbanistycznym planistom potwierdzić i uzasadnić swoją rolę demiurga przestrzeni miejskiej, gdyż makieta planu była ich wytworem. Ostatecznie – pozwalało uza-sadnić swoją w pełni podmiotową rolę oraz przedmiotową rolę otoczenia społecznego, odlokalnej czy regionalnej zbiorowości społecznej poczynając.
Nowy przedmiot urojony tworzył podwójną strukturę urojeń ideologicznych, której druga jest skrajnym rozwinięciem wszystkich konsekwencji ideologicznych przedstawień zawartychw pierwszej strukturze. Przypisanie makiecie planu cech przedmiotu urbanistycznie rzeczywi-stego, czyli wchłonięcie przestrzeni urbanistycznej przez ikonograficzny model tej przestrzeni,tworzyło w swych skutkach nową sytuację planowania przestrzennego. Przedmiot urojony i tuokreślał przedmiot fizycznie rzeczywisty, choć urojony w sensie przedmiotu społecznego. Mode-lowano bowiem makietę planu tak, jakby była ona rzeczywistością przekształcaną. Powodowałoto uznanie perspektywy makiety planu za sposób modelowania przestrzeni urbanistycznej. Per-spektywa makiety planu i symboliczne operacje ikonograficzne na symbolicznie odwzorowanejprzestrzeni realnie określały rozwiązania urbanistyczne. Ład przestrzenny, modelowany z per-spektywy użytkownika przestrzeni urbanistycznej, został zastąpiony ładem przestrzeni makietyplanu. To dlatego wielkie przestrzenie miejskie dzielnic z tego okresu były i są logiczne tylko„z lotu ptaka”, a z perspektywy mieszkańca były chaotyczne. W skrajnych przypadkach nastę-powało modelowanie przestrzeni na podstawie wzrokowej już tylko harmonii symboliki makietyplanu. Harmonii figur i kolorów odwzorowujących funkcje, segregację i hierarchizację przestrzeniurbanistycznej. To dlatego w przestrzeniach dzielnic mieszkaniowych i osiedli z tego okresu miesz-kańcy musieli i muszą skręcać na betonowych czy asfaltowych alejkach pod kątem prostym, a ich
Ideologiczne tworzenie rzeczywistości społecznej
i twórcę imperium radzieckiego Józefa Stalina w doktrynę ideologiczną marksizmu-leninizmu
Sam marksizm i jego wizja komunizmu był klasyczną utopią społeczną, nie będąc wszakże ideologią totalitarną. Natomiast zgodzić się należy z L. Kołakowskim, że mark-sizm-leninizm taką właśnie ideologią był, dzięki założeniu podporządkowania wszelkiejaktywności ludzkiej celom państwa
- Jak dowodziła bowiem Hannah Arendt, „(...) istota
rządów totalitarnych, a może także każdej biurokracji, polega na sprowadzeniu ludzi doroli funkcjonariuszy i samych tylko trybów machiny administracyjnej, przez co ulegają oniodczłowieczeniu”
- I to właśnie uzasadniał nowy mit ideologiczny wprowadzony przez W.
Lenina o konstytutywnej czy wręcz stwórczej i demiurgicznej roli partii komunistycznej,a w istocie nowej klasy społecznej, jaką była biurokracja totalitarna, by użyć pojęcia JózefaBalcerka
16 , w budowie socjalizmu i komunizmu. W tym nowym micie ideologicznym W.
Lenin zastąpił marksistowską tezę o władzy i dyktaturze społecznej klasy robotniczej teząo nieograniczonej, a opartej na sile, a nie na prawie, władzy partii komunistycznej i pań-stwowej dyktaturze tej partii. Sprawę zaś relacji pomiędzy klasą robotniczą a partią komu-nistyczną W. Lenin, jak to stwierdza L. Kołakowski, rozstrzygnął przez „unieważnienie”
)#!+!,$%'6%7!'851%0!;!-.$.$'5%.!0%.$%'35!&-".,!*
Marksizm-leninizm, stając się ideologią państwową, stał się równocześnie legitymizacją panowania społecznego nowej klasy totalitarnej biurokracji komunistycznej. Legitymiza-cja jej panowania, rozumiana za Maksem Weberem jako jej społeczne uprawomocnienie
opierała się na roszczeniu do prawomocności panowania i wynikającej stąd władzy pań-stwowej na podstawie kluczowych mitów ideologicznych marksizmu-leninizmu. Tę pra-womocność nazywam ideologiczną, gdyż nie mieściła się ona w żadnym z trzech „czystychtypów prawomocnego panowania” M. Webera
- Jedynym bowiem jej uprawomocnieniem
były mity ideologiczne marksizmu-leninizmu, a centralnym mitem ideologicznym był mit„społecznej własności środków produkcji”, który osłaniał ideologicznie i pozwalał pozytyw-nie przeżywać rzeczywistość faktycznej biurokratycznej dyspozycji klasowej tymi środkamiprzez biurokrację. „Wszystkie filozoficzne i historyczne zasady składające się na sens mark-sizmu-leninizmu – podsumowuje L. Kołakowski – kulminują się ostatecznie i objawiająswój sens w kilku prostych wnioskach: socjalizm definiuje się jako państwową własnośćśrodków produkcji, socjalizm jest najwyższym ustrojem społecznym i reprezentuje interesywszystkich ludzi pracy;
ergo
sowiecki system władzy jest wcieleniem postępu i jako taki ma
automatycznie rację przeciw wszystkim swoim przeciwnikom”
Mity ideologiczne marksizmu-leninizmu tworzyły właściwy im przedmiot uro- jony „budowy socjalizmu i komunizmu”, czyli przekształcania życia społecznego 13
Tamże, s. 670-936. 14
Tamże, s. 777. 15
H. Arend,
Eichmann w Jerozolimie
, Kraków 1987, s. 374.
16
Pojęcie biurokracji totalitarnej wprowadził Józef Balcerek, określając ją jako nowy typ biurokracji monopo- lizujący kontrolę, zarządzanie i dyspozycję upaństwowionymi środkami produkcji, represji i indoktrynacji – J.Balcerek,
Przewrót biurokratyczny w Polsce 1944/1945 – biurokracja totalitarna jako klasa panująca
, [w:]
Elity
władzy w Polsce a struktura społeczna w latach 1944 -
, red. P. Wójcik, Warszawa 1992, s. 274-290.
17
L. Kołakowski,
Główne nurty marksizmu…
, s. 770.
18
M. Weber,
Gospodarka a społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej
, Warszawa 2002, s. 159.
19
Tamże, s. 158 - 227. 20
L. Kołakowski,
Główne nurty marksizmu…
, s. 911.
Jak możliwy jest dialog?
i kształtowania procesów społecznych dla tworzenia równości społecznej i bezklaso-wej struktury społecznej z demiurgiczną rolą partii komunistycznej. Ten przedmioturojony legitymizował ideologicznie wszelkie działania polityczne biurokracji komu-nistycznej imperium radzieckiego, aż do zbrodni włącznie.
Ten kluczowy w skali imperium radzieckiego fakt uprawomocniania panowania społecznego tą ideologią uczynił z marksizmu-leninizmu ideologiczne kryteriumprawdy w opisie i rozumieniu rzeczywistości społecznej. Otóż podważanie czy kry-tyka tej doktryny ideologicznej były bowiem w konsekwencji podważaniem i kryty-ką prawomocności panowania klasowego totalitarnej biurokracji i jej władzy w pań-stwie. Krytyka marksizmu-leninizmu była bowiem w ostateczności krytyką władzypaństwowej, gdyż podważała jej uprawomocnienie.
Ideologia jako legitymizacja władzy państwowej zmieniła klasyczną rolę społecz- ną samej ideologii – używając althusserowskiej estetyki – „niewidzenia-w-widzeniu”.To fakty i ich interpretacje dostosowywano do doktryny ideologicznej marksizmu--leninizmu, a kłamstwa i artefakty publicznie głoszone we wszystkich sferach życiaspołecznego, łącznie z życiem gospodarczym, stały się regułą funkcjonowania życiapublicznego. Kłamstwo wypełniło lukę poznawczą między stwierdzanym faktema rozstrzygnięciem doktryny ideologicznej. To doktryna była kryterium prawdy i fak-ty powinny być z nią zgodne. A ponieważ doktryna legitymizowała panowanie klasy,wiedza o niezgodnych z doktryną faktach to panowanie podważała. Dlatego trzebabyło ją przemilczeć lub tworzyć kłamstwa o faktach po to, by uzgodnić opis rzeczywi-stości z doktryną. Lub po prostu na ten temat się publicznie nie wypowiadać.
Konsekwencją w życiu codziennym było charakterystyczne zjawisko „podwójnego myślenia”
21 , czyli orwellowskiego „dwójmyślenia”
22 , wyrażające się w istnieniu zide-
ologizowanego języka „nowomowy” w wypowiedziach publicznych i aideologicznymjęzyku życia codziennego, a jeszcze szerzej – uznające podział „swojego życia na pry-watne (autentyczne) i oficjalne (zakłamane) [...]”
Zarówno w wypadku zawodowej ideologii urbanistycznej, jak i globalnej ideologii państwowej okresu Polski Ludowej mieliśmy do czynienia z tym samym procesem ideolo-gicznego tworzenia rzeczywistości społecznej, mimo że istnienie ideologii urbanistycznejbyło nieuświadamiane, a istnienie ideologii marksizmu-leninizmu ujęte w instytucjonal-ną doktrynę. Podstawą tego tworzenia były mity ideologiczne, które wytwarzano w prak-tykach społecznych, a które legitymizowały ex post te praktyki i umożliwiały pozytywneprzeżywanie swego w nie uwikłania. Mity te w praktykach społecznych tworzyły ide-ologiczne ich przedstawianie, kreując ideologiczny przedmiot urojony tych praktyk. Tenideologiczny przedmiot urojony określał wszakże realnie w tych praktykach ich przed-miot rzeczywisty. To określanie jest przy tym zróżnicowane, co powoduje, że ideologicznetworzenie rzeczywistości społecznej miało różną siłę: od racjonalizującej legitymizacji tej 21
N. Davies,
Boże igrzysko. Historia Polski
, Warszawa 2002, s. 1027.
22
M. Wierzbicki,
Związek Młodzieży Polskiej i jego członkowie. Studium z dziejów funkcjonowania stalinowskiej
organizacji młodzieżowej
, Warszawa 2006, s. 474.
23
Tamże, s. 474.
%^
Jak możliwy jest dialog?
visions of the fundamental processes and states of social praxis. Ideological myths in their prac-tical presentations form an ideological imaginary subject. The imaginary subject becomes thereal subject of group social praxis. In this way social reality is generated ideologically. Key words:
ideology, social consciousness, ideological myths, ideological imaginary subject
