Rozdział I. Kryminalistyka i jej rola w ujawnianiu i ..., Publikacje z Kryminalistyka

Pobierz Rozdział I. Kryminalistyka i jej rola w ujawnianiu i ... i więcej Publikacje w PDF z Kryminalistyka tylko na Docsity!

Rozdział I. Kryminalistyka i jej rola

w ujawnianiu i zabezpieczaniu dowodów

§ 1. Pojęcie kryminalistyki

Najstarsza znana definicja kryminalistyki sformułowana została przez Hansa Grossa. Według niego stanowi ona element wiedzy przyrodniczej w pra- wie karnym: to, co ona wie, czego dowodzi i co chce wykryć, czego uczy i co przedstawia opiera się na ścisłych podstawach obserwacji. Przedmioty jej ba- dań – to realia prawa karnego w najszerszym tego słowa znaczeniu. „Realia prawa karnego” definiował jako występowanie człowieka w sprawach karnych w różnych rolach: przestępcy, świadka, biegłego, sędziego śledczego, a także popełnianie przestępstw (przyczyny, przebieg i skutki). Słowo kryminalistyka definiował mianem „(...) wkraczania zgodnie ze swoją naturą tam, gdzie prawo karne niczego więcej nie może nauczyć. (...). Prawo karne materialne określa przestępstwa i wymierzane za nie kary, prawo karne procesowe – reguły, we- dług których należy postępować przy ściganiu przestępstw; z kolei na pytanie, jak zostają popełnione przestępstwa, jak bada się i ustala, że przestępstwo po- pełniono, jakimi motywami kierował się sprawca oraz jakie cele chciał osią- gnąć, nie potrafi odpowiedzieć ani prawo karne materialne, ani przepisy pro- cedury karnej (...)”^1. Włodzimierz Gutekunst pojęcie kryminalistyki sprowadzał do teorii docho- dzenia przestępstw, wyrosłej z uogólnień praktyki kryminalistycznej oraz osią- gnięć nauk przyrodniczych i technicznych^2. Odmiennie Brunon Hołyst twier- dząc, że jest to nauka o metodach ustalania faktu przestępstwa, sposobu jego popełnienia, wykrywaniu sprawców i zapobieganiu przestępstwom oraz in- nym ujemnym zjawiskom społecznym^3. Według Tadeusza Hanauska jest to na-

(^1) Por. m.in. H. Gross, Kriminalistische Institute, AfK 1898, t. I, s. 108; W. Gutekunst, Krymi- nalistyka, zarys systematycznego wykładu, Warszawa 1965, s. 4; W. Gutekunst, Kryminalistyka, s. 5; H. Gross, Handbuch für Untersuchungsrichter als System der Kriminalistik, t. I, b.m.w. 1922. (^2) Por. W. Gutekunst, Kryminalistyka, s. 7. (^3) Por. B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 2018, s. 31–48.

Rozdział I. Kryminalistyka i jej rola w ujawnianiu...

uka o taktycznych zasadach i sposobach oraz o technicznych metodach i środ- kach rozpoznawania i wykrywania prawnie określonych, ujemnych zjawisk społecznych, a w szczególności przestępstw i ich sprawców oraz udowadnia- niu istnienia lub braku związku pomiędzy osobami i zdarzeniami, a także za- pobieganiu przestępstwom i innym niekorzystnym, lecz prawnie relewantnym zjawiskom. Zajmuje się też strategią przewidywania i przyszłego rozpoznawa- nia oraz zwalczania tych zjawisk, zwłaszcza poprzez zapobieganie ich powsta- waniu i rozwojowi^4. Jan Widacki uznawał, że ścisłe zakreślenie granic tej dyscypliny nie wy- daje się ani możliwe, ani też konieczne. Twierdzi że kryminalistyka jest nauką empiryczną, z uwagi zaś na swój cel – nauką stosowaną i można przyjąć, że w sensie ogólnym obejmuje wszystkie dyscypliny wykorzystywane do szeroko rozumianego śledztwa (dochodzenia)^5. Z kolei Jan Sehn interpretował kryminalistykę, jako wiedzę o celowych środkach i sposobach technicznych ich celowego wykorzystywania w postępo- waniu dowodowym dla ustalenia prawdy obiektywnej, zwłaszcza na odcinku walki z przestępczością^6. Brak jednoznacznych kryteriów uznania kryminalistyki jako nauki oraz nie mniej precyzyjnego określenia jej zakresu wynika z faktu, że odmawia się jej samodzielności, negując istnienie własnych metod działań i twierdząc, iż zaj- muje się jedynie adaptacją osiągnięć różnych nauk, w szczególności fizycznych i przyrodniczych, dla potrzeb procesu karnego. Celem kryminalistyki jest bez- spornie poznanie metod przestępnych, a w konsekwencji wypracowanie me- tod śledczych i profilaktycznych. W mojej ocenie kryminalistyka powinna być definiowana jako nauka o tak- tycznych zasadach i sposobach oraz o technicznych metodach i środkach roz- poznawania i wykrywania prawnie określonych ujemnych zjawisk społecz- nych, a w szczególności zdarzeń przestępnych i ich sprawców oraz udowad- nianie istnienia lub braku związku pomiędzy tymi sprawcami a zdarzeniami. Przy czym należy podzielić ją na:

1. ogólną, ukierunkowaną na cel stosowanie ogólnych (generalnych) za- sad, które można dopasować do każdego przestępstwa oraz
2. szczególną sprowadzającą się do konkretnych rodzajów przestępstw np. przy kradzieży z włamaniem można mówić o taktyce (modus

(^4) Por. T. Hanausek, Kryminalistyka. Zarys wykładu, Kraków 1996, s. 14. (^5) J. Widacki (red.), Kryminalistyka, Warszawa 1999, s. 4. (^6) Z. Czeczot, T. Tomaszewski, Kryminalistyka ogólna, Toruń 1996, s. 15.

Rozdział I. Kryminalistyka i jej rola w ujawnianiu...

6. uboczne wyniki postępowań karnych niezwiązane z przedmiotowym postępowaniem;
7. przewidywania oparte na doświadczeniu, wiedzy i intuicji organów ści- gania;
8. przypadkowe wydarzenia. W skład funkcji rozpoznawczej wchodzi:
9. rozpoznanie terenowe, czyli pozyskanie maksymalnej ilość wiedzy o te- renie działania. Rozpoznanie to nastawione jest na uzyskanie pełnej (kompleksowej) wiedzy o terenie aktualnego bądź przyszłego działania, a przedmiotem działania może być zarówno topografia terenu, zabu- dowa, lokalizacja mieszkań, wejścia (bramy), czy też konsultacje z miesz- kańcami;
10. rozpoznanie środowiskowe, zmierza do zbadania składu i struktury da- nego środowiska, wzajemnych powiązania i zależności ich członków. Jest to ogólna, dokładna wiedza o danym środowisku (struktura, skład). W ramach tego rozpoznania można mówić o bezpośrednim wniknięciu w dane środowisko, a także rozpytaniu osób funkcjonujących w dany środowisku (kontakcie z nimi);
11. rozpoznanie problemowe ma na celu możliwie pełną orientację w zakre- sie problemu objętego zainteresowaniem, poznanie problemu (np. nar- komanii, prostytucji) przez specjalistyczną literaturę, konsultacje, uzy- skanie dużej orientacji w zakresie danego problemu;
12. rozpoznanie osobowe nakierowane na konkretną osobę. Podstawową zasadą będzie tu element dyskrecji, a realizowana zostanie na podstawie istniejących dokumentów m.in. karty karnej, materiałów z prowadzo- nych spraw, wywiadów, obserwacji i innych czynności operacyjno-roz- poznawczych. Jest to rozpoznanie osoby, która znalazła się w orbicie prawnie uzasadnionego zainteresowania organów ścigania. Funkcja roz- poznawcza ma na celu opracowanie takich metod i środków, które po- zwolą na uzyskanie możliwie dużej ilości informacji o miejscu, przed- miocie, przeciwniku, taktyce przyszłych i aktualnych działaniach krymi- nalistycznych. Wynikiem działalności rozpoznawczej może być wykluczenie bądź uwiary- godnienie zaistnienia danego zjawiska lub jego związku z przestępstwem. Roz- poznawanie polega na sprawdzaniu wiarygodności napływających informacji do organów ścigania oraz ustalanie prawdopodobieństwa zaistnienia danego czynu o charakterze przestępnym lub związku z tym czynem konkretnej osoby.

§ 2. Funkcje kryminalistyki

Na tej kanwie można mówić o elementach czynnych oraz biernych odnośnie do pozyskiwania informacji. Elementy czynne to:

1. podmioty kierownicze;
2. podmioty prowadzące rozpoznanie;
3. osobowe źródła informacji;
4. konsultanci;
5. anonimowi informatorzy. Elementy bierne to wszelkiego rodzaju zbiory informacyjne i narzędzia roz- poznawcze oraz:
6. wypracowane przez taktykę kryminalistyczną: metody, schematy, za- sady i środki prowadzenia działań rozpoznawczych;
7. regulacje prawne odnoszące się do działań taktyki kryminalistycznej;
8. zbiory registratur informacyjno-rozpoznawczych;
9. zbiory archiwalne Policji w tym także nieistniejących już instytucji (m.in. milicji, czy Urzędu Ochrony Państwa), prokuratur, sądów i in- nych jednostek;
10. wyniki badań naukowych, zwłaszcza z zakresu nauk penalnych;
11. akta poszczególnych spraw karnych, aktualnych oraz archiwalnych;
12. rejestr skazanych itp. Sam proces rozpoznawczy można podzielić na trzy etapy:
13. zbierania informacji. Jest to najtrudniejszy etap, bowiem popełnione wtedy błędy, tak w sferze operacyjnej, jak i pozaoperacyjnej, nierzadko mogą okazać się nieodwracalne;
14. przetwarzania informacji, który można oprzeć na: a) analizie i krytycznej ocenie poczynionych ustaleń oraz wyciągnię- ciu ogólnych wniosków wynikających z ich analizy logiczno-se- mantycznej, b) zebraniu dostępnych, możliwie obszernych danych z doświadczeń praktycznych organów ścigania i nauki kryminalistyki odnośnie do zagadnienia znajdującego się w zasięgu zainteresowania. c) konfrontowaniu informacji z danymi zgromadzonymi w zbiorach informacyjno-rozpoznawczych, wnioskami i opiniami wynikają- cymi z badań naukowych i ustaleń praktycznych, d) próbie systematyzacji poczynionych w danym względzie ustaleń, e) ocenie wiarygodności dokonanego rozpoznania, tj. uzyskanych w danym zakresie wiadomości;
15. wykorzystania informacji, wiążącego się z funkcją wykrywczą, w zakre- sie której informacje są wzbogacane i skonkretyzowane.

§ 2. Funkcje kryminalistyki

Należy mieć na względzie, że:

1. jego stosowanie nie może być realizowane w sposób sprzeczny z pra- wem, czyli np. przy użyciu groźby lub też innej formy przymusu, albo w sytuacjach, w których prawo wyraźnie wyłącza jego stosowanie;
2. niedopuszczalne jest wprowadzanie podejrzanego w błąd, co do jego sy- tuacji procesowej albo przysługujących mu uprawnień procesowych;
3. nie wolno uczestnikowi procesu, dawać obietnic, których spełnienie nie jest zależne od danego organu, ani tych, których spełnienie jest możliwe, lecz organ śledczy i tak nie zamierza się z nich wywiązać;
4. nie wolno wprowadzać w błąd podejrzanego co do jego stanu zdrowia lub sytuacji osobistej (np. nie wolno oznajmiać, iż podejrzany jest śmier- telnie chory, czy zdradzany przez żonę). W działaniach wykrywczych należy stosować kryminalistyczną regułę tzw. „7 złotych pytań”. Udzielenie odpowiedzi na tak postawione pytania po- zwoli rozwiązać problem wykrycia sprawcy, a także określi jakich należy do- konać ustaleń w konkretnej sprawie. Te pytania to:
5. co? – pozwala na określenie co się właściwie wydarzyło;
6. kto? – pozwala na ustalenie kto właściwie jest sprawcą, a kto ofiarą;
7. gdzie? – pozwala na określenie miejsca zdarzenia, skutku, ukrycia, przy- gotowania do popełnienia przestępstwa;
8. kiedy? – ustala czasookres nastąpienia zdarzenia;
9. dlaczego? – pozwala na określenie motywu i pobudek działania sprawcy;
10. w jaki sposób? – pozwala na ustalenie modus operandi sprawcy;
11. za pomocą czego? – pozwala na określenie narzędzia działania sprawcy. Reguła ta wskazuje kierunek ustaleń wykrywczych, które ukierunkowują dalsze ustalenia, co właściwie w danej sprawie się wydarzyło. Pytania wykry- wacze sprowadzają się do udzielenia odpowiedzi na następującym zakresie:
12. kto wiedział lub mógł wiedzieć o zdarzeniu? (próba ustalenia świadków, czy współsprawców);
13. kto chciał lub mógł chcieć by dokonano przestępstwa? (ustalenie motywu, pobudek, czyli stwierdzenie, kto mógłby osiągnąć korzyść z przestępstwa komu by się opłacało popełnić przestępstwo);
14. kto uzyskał lub mógł uzyskać korzyść ze zdarzenia? (należy pamiętać, że korzyść jest nie zawsze materialna, może ona być także bezpośrednia);
15. kto obiektywnie był lub mógł być na miejscu zdarzenia? (ukierunkowane na ustalenie alibi);
16. jaką osobowość miał lub mógł mieć sprawca czynu?

Rozdział I. Kryminalistyka i jej rola w ujawnianiu...

Realizacja funkcji dowodowej w kryminalistyce polega na rozpoznawaniu i wykrywaniu, a następnie urzeczywistnieniu czynności dowodowych. Czyn- ności te podejmowane są w ramach postępowania karnego, na podstawie prze- pisów procedury karnej oraz według zasad wypracowanych przez taktykę kry- minalistyczną. Funkcja ta analizowana jest w trzech płaszczyznach:

1. poszukiwania środków dowodowych w postępowaniu karnym, które pozwolą na udokumentowanie przebiegu zdarzenia i ustalenie jego sprawcy, a w następnej kolejności udowodnienie winy. Może to prze- biegać w różnych kierunkach, np. mogą być ustalone osoby, które były świadkami zdarzenia, narzędzia przy pomocy których dokonano czynu, rzeczy pochodzące z przestępstwa, miejsce, w którym dokonano czynu itp.;
2. ułatwiania wykonania czynności procesowych, np. uzyskiwania infor- macji o osobach mających związek ze zdarzeniem, czy to jako sprawcy, czy świadkowie. Najczęściej będą występowały informacje operacyjne, które z ich istoty nie mogą być wprost wykorzystane w procesie dowo- dowym;
3. realizacji czynności dowodowych, w której występują wypracowane przez taktykę kryminalistyczną zasady sprawnego i rzetelnego wy- konania tych czynności, np. badanie miejsca zdarzenia, przesłucha- nie świadków, przesłuchanie oskarżonych (podejrzanych), przeszukanie pomieszczeń i innych miejsc oraz osób. W tym ujęciu funkcja ta polega na zgromadzeniu materiału dowodowego, który pozwoli na uzasadnie- nie twierdzeń dotyczących popełnienia określonego przestępstwa, spo- sobu i okoliczności, w jakich przestępstwo popełniono, a także doty- czących osobowości i innych danych odnoszących się do sprawcy lub sprawców przestępstwa^10. Funkcja zapobiegawcza to szereg zadań i środków przeciwdziałania zjawi- sku przestępczości. Łatwiej jest przeciwdziałać powstaniu danego przestępstwa niż następnie poszukiwać sprawcy czynu, czy też likwidować jego skutki. Prze- biega ona w trzech podstawowych kierunkach:
4. związanym z czynnikiem zagrażającym – np. osoba nie pracuje, była ka- rana, nadużywa alkoholu, należy do grup przestępczych, realnie wystę- puje zagrożenie wejścia na drogę przestępstwa. Celem jest sprawdzenie czyosoba przygotowuje się do popełnienia przestępstwa?, ale jeszcze brak jest dowodów, dlatego prowadzi się czynności operacyjne, aby ją wykryć.

(^10) Szerzej zob. T. Hanausek, Kryminalistyka, s. 50.

Rozdział I. Kryminalistyka i jej rola w ujawnianiu...

Taktyka kryminalistyczna to celowe, efektywne, skuteczne i zgodne z pra- wem zachowania i działania zmierzające do osiągnięcia celów określonych za- daniami i funkcjami kryminalistyki. Technika kryminalistyczna zajmuje się dowodami rzeczowymi w postępo- waniu karnym. Dowody te prawidłowo wykrywane i wykorzystywane przez współczesną technikę kryminalistyczną pełnią znaczącą (pierwszoplanową) rolę w procesach dowodowych i bardzo często, to właśnie one przesądzają o udowodnieniu winy sprawcy. Rola techniki kryminalistycznej nie jest tak duża jak taktyki w sferze bezpośredniego wykrywania sprawców przestępstw. Jej znaczenie jest nieocenione w sferze procesów dowodowych^12. Taktyka i technika stanowią działy kryminalistyki wzajemnie się uzupełnia- jące. Zastosowanie techniki kryminalistycznej w wielu przypadkach wymaga taktycznego, celowego spojrzenia na kierunek, zakres i sposób zastosowania niektórych badań. Z kolei taktyka kryminalistyczna bez techniki, a zwłaszcza najnowszych osiągnięć jest pozbawiona oczekiwanej skuteczności wykrywczej. Strategia kryminalistyczna jako dział powstała gdy nastąpił wzrost prze- stępczości w skali kraju i świata. Dynamiczny rozwój groźnych zjawisk spo- łecznych dla bezpieczeństwa państwa w tym poważnie zagrażających bezpie- czeństwu obywateli i porządkowi publicznemu wymaga działań strategicznych w kierunku powstrzymania i neutralizacji, np. terroryzm, handel bronią, czy pranie pieniędzy. Strategia kryminalistyczna w oparciu o własne badania i wy- niki badań zaczerpnięte z innych dyscyplin np. kryminologii oraz analizę prze- stępczości w wielu krajach, ma za zadanie określić prognozę przebiegu zjawi- ska przestępczości w różnych okresach, nawet w dość odległej przyszłości oraz stara się opracować metody zapobiegające temu rozwojowi i organizację uży- cia odpowiedniego zespołu sił oraz środków zdatnych do zwalczania tej przy- szłej, przewidywanej przestępczości^13. Metodyka kryminalistyczna konkretyzuje zasady i metody taktyki oraz techniki kryminalistycznej do warunków konkretnych kategorii przestępstw. Opracowuje metody wykrywcze użyteczne do wykonywania czynności dowo- dowych uwzględniając specyfikę poszczególnych kategorii działalności prze- stępczej lub typów przestępstw, takich jak: zabójstwa, podpalenia, wypadki drogowe, kradzieże z włamaniem itp. Oczywiste jest że innymi metodami wy- krywa się sprawców zabójstw, innymi kradzieży, czy sprawców przestępstw

(^12) T. Hanausek, Kryminalistyka. Zarys wykładu, s. 11. (^13) Tamże, s. 12.

§ 4. Pojęcie, ramy, zakres i cel taktyki...

komputerowych. Metodyka kryminalistyczna ma zadanie rozwinąć i adapto- wać zmieniający się obraz przestępczości^14. Teoria kryminalistyki zajmuje się badaniem możliwości wykorzystania w praktyce metod i środków kryminalistycznych. Zajmuje się też tworzeniem nowych metod i środków ukierunkowanych na zwalczanie przestępczości. Przy tym bada ich zgodność z prawem i etyką oraz wytycza kryminalistyce nowe kierunki rozwoju.

§ 4. Pojęcie, ramy, zakres i cel

taktyki kryminalistycznej

Mając na uwadze kierunek oraz cel niniejszej monografii zagadnienia zwią- zane z taktyką kryminalistyczną stają się pierwszoplanowe. Należy zatem wy- jaśnić jej cel, zakres oraz użyteczność dla postępowania dowodowego. Taktyka kryminalistyczna wywiera ogromny wpływ na kształtowanie efektywności ści- gania karnego, a zatem całego procesu karnego. Etymologia słowa „taktyka” wywodzi się od greckiego wyrazu taktike, oznaczającego sposób, metodę po- stępowania, mające doprowadzić do osiągnięcia zamierzonego celu, względnie

• działanie według obmyślanego planu. Taktyk to człowiek postępujący umie- jętnie, celowo^15. Taktyka kryminalistyczna to „środek umożliwiający” zrealizowanie celów postępowania karnego (art. 2 § 1 KPK). Taktykę odnosić należy do postępo- wania przygotowawczego. Chodzi o taktyczne i metodyczne podejście do re- alizacji czynności kryminalistycznych, czyli: wykrywania^16 , oględzin śledczych, wersji i panowania śledztwa (dochodzenia), współpracy z biegłymi, przesłu- chania oraz nadzorur prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym. Wykrywanie to działania nastawione na ujawnianie przestępstwa oraz ze- branie informacji pozwalających postawić hipotezę, kto może być sprawcą tego czynu. Prowadzący postępowanie funkcjonariusze znają 90 na każdych 100 za- bójców, którzy nigdy nie stanęli przed sądem, co z kolei powoduje, że posia-

(^14) T. Hanausek, Kryminalistyka. Zarys wykładu, s. 12. (^15) Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1979, s. 742. (^16) Kodeks postępowania karnego w art. 297 rozróżnia przeciwstawne sobie dwa pojęcia. W pkt 2 stanowi o „wykryciu” i w razie potrzeby ujęciu sprawcy, a w pkt 5 stanowi o zebraniu, zabezpieczeniu i utrwaleniu „dowodów”. „Wykrycie” zatem jest czymś innym niż „zebranie do- wodów”.