Podstawowe pojęcia w postępowaniu cywilnym, Egzaminy z Postępowanie cywilne

Pobierz Podstawowe pojęcia w postępowaniu cywilnym i więcej Egzaminy w PDF z Postępowanie cywilne tylko na Docsity!

Nb. 1

Rozdział I. Podstawowe pojęcia

§ 1. Pojęcie postępowania cywilnego

Postępowanie cywilne jest różnie definiowane przez autorów w zależno- ści od kryterium przyjętego za podstawę definicji:

1. Z. Świeboda , W. Siedlecki Są to postępowania sądowe i pozasądowe mające na celu rozpoznawanie spraw cywilnych w rozumieniu przepisów prawa procesowego cywilnego, które służą realizacji norm prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuń- czego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.
2. W. Berutowicz Jest to prawnie zorganizowane działanie kompetentnych państwowych i społecznych organów, z udziałem zainteresowanych podmiotów, mające na celu ochronę stosunków społecznych, regulowanych za pomocą prawa cywilnego, rodzinnego i pracy, przez zastosowanie w konkretnym stanie faktycznym odpowiedniej normy prawnej.
3. J. Jodłowski Jest to prowadzona w określonych prawem formach działalność sądów i in- nych właściwych organów oraz występujących przed tymi organami stron i innych zainteresowanych osób, zmierzająca do realizacji stosunków prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy oraz do ochrony wynikających z tych stosunków praw podmiotowych. Sumując powyższe definicje, jest to prowadzona w określonych prawem formach działalność sądów, innych organów właściwych na mocy przepisów szczególnych (referendarze sądowi, notariusze, komornicy) i stron, uczestni- ków oraz innych zainteresowanych osób, mająca na celu wydanie rozstrzy- gnięcia i ochronę praw podmiotowych w zakresie stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy oraz innych przekazanych do postępowa- nia cywilnego.

2 Rozdział I. Podstawowe pojęcia Nb. 2–

I. Prawo postępowania cywilnego (prawo procesowe cywilne)

1. Z. Świeboda, W. Siedlecki Jest to ogół przepisów prawnych normujących właściwość sądów i innych organów powołanych do rozpoznawania spraw cywilnych oraz regulują- cych postępowanie toczące się przed nimi w tych sprawach. Nie normują one więc stosunków społecznych, ale określają regulacje słu- żące ich urzeczywistnieniu.
2. M. Waligórski (podobnie W. Berutowicz ) Jest to całokształt norm prawa przedmiotowego, regulującego zasady proce- su cywilnego. K. Piasecki podkreśla dodatkowo, iż jest to autonomiczna gałąź prawa nale- żącego do ius publicum , pomimo że w formach procesowych stosowane jest prawo prywatne ( ius privatum ). § 2. Funkcje procesu cywilnego Podstawową funkcją postępowania cywilnego jest stworzenie drogi praw- nej do wydania wyroku. Wiąże się to z realizacją prawa do sądu z art. 45 Konstytucji RP, ochrony praw i ochrony porządku prawnego. Prawo proce- sowe cywilne służy ochronie interesu publicznego i realizacji prawa mate- rialnego (cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpie- czeń społecznych). Między innymi J. Goldschmidt określa proces cywilny jako postępowanie służące do stworzenia powagi rzeczy osądzonej ( res iudicata ). Dodatkowe funkcje przypisywane postępowaniu cywilnemu to:
3. konkretyzowanie i realizowanie norm – rozpoznawanie i rozstrzyganie spraw cywilnych z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy poprzez wydanie orzeczenia co do istoty w tym zakresie; nale- ży mieć tu również na uwadze możliwość doprowadzenia do zawarcia ugo- dy przez strony postępowania (art. 10, 184, 223 KPC);
4. wydawanie zarządzeń, zwolnień, zezwoleń – funkcja szczególnie ważna w postępowaniu nieprocesowym (art. 561 KPC – zezwolenie na zawarcie małżeństwa) oraz w postępowaniu zabezpieczającym;
5. czynności dokumentacyjno-rejestrowe – prowadzenie ksiąg wieczystych i rejestrów;
6. inne czynności przekazane sądowi w drodze ustawy – zabezpieczanie do- wodów (art. 310–315 KPC), przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu spadku (art. 640–643 KPC), otwarcie i ogłoszenie testamentu (art. 646–654 KPC) itd.

4 Rozdział I. Podstawowe pojęcia Nb. 6– rzą żądanie powództwa i przytoczone dla jego uzasadnienia fakty ( causa petendi ); sytuacja prawna wyjaśniana jest w procesie i w wyroku okazuje się, czy rzeczywiście istnieje dochodzone prawo albo stosunek prawny_._ § 5. Etapowa budowa procesu cywilnego Postępowanie cywilne, niezależnie już od ujęć teoretycznych, ma zawsze etapową strukturę. Postępowanie w sprawie może zakończyć się w I instancji. Jednak strony zawsze mają prawo do rozstrzygnięcia tej sprawy przez II instan- cję (postępowanie odwoławcze – apelacyjne). Prawo do II instancji ma charak- ter absolutny. Jest to zasada konstytucyjna (art. 78 Konstytucji RP), zrealizowa- na obecnie również na gruncie sądownictwa administracyjnego. Oprócz tego istnieją inne nadzwyczajne środki zaskarżenia, które zostaną omówione później. § 6. Pojęcie sprawy cywilnej Artykuł 1 KPC definiuje ,,sprawę cywilną” jako przedmiot sądowego postę- powania cywilnego. Jak wynika z przepisu, sprawy cywilne to sprawy z zakre- su prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, pracownicze ( ujęcie mate- rialne ) i z zakresu ubezpieczeń społecznych i niektóre administracyjne, a także inne sprawy ( ujęcie formalne ) są sprawami cywilnymi, bo ich rozpoznawanie odbywa się na mocy Kodeksu postępowania cywilnego. Ustawodawca w art. 1 KPC zawarł ustawową definicję „sprawy cywilnej” jako przedmiotu sądowego postępowania cywilnego, zatem tego, co jest rozpo- znawane przez sąd w postępowaniu cywilnym. Ustawodawca zawarł podział spraw na sprawy cywilne w znaczeniu materialnym, tj. wynikające ze stosun- ków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz z prawa pra- cy, a także sprawy cywilne w znaczeniu formalnym, które nie są ze swej istoty sprawami cywilnymi, jednak są tak traktowane ze względu na fakt, że ich roz- poznawanie odbywa się według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (np. sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz niektóre sprawy admini- stracyjne). Sprawą cywilną jest taka sprawa, w której żądana przez powoda ochro- na prawna sprowadza się do wywołania skutku w zakresie stosunku cywil- noprawnego sensu largo , a więc stosunku osobistego, rodzinnego lub mająt- kowego, istniejącego pomiędzy podmiotami występującymi jako różnorzędni

5 Nb. 8 i równoprawni partnerzy. Sprawami cywilnymi są jednak także sprawy, któ- re ze swej istoty nie są sprawami, o jakich wyżej mowa, bo ich źródłem jest prawo publiczne, niemniej uchodzą za takie z mocy wyraźnego ustanowienia ustawodawcy, który skierował je do właściwości sądów powszechnych i naka- zał stosowanie do ich rozpoznania przepisów KPC (wyr. SA w Białymstoku z 15.3.2017 r., I ACa 857/16, niepubl.). Sprawa cywilna jest abstrakcyjnym stosunkiem prawnym z zakresu prawa cywilnego i dopiero proces ma na celu wiążące ustalenie istnienia albo nieist- nienia konkretnego stosunku cywilnoprawnego między powodem a pozwanym, zatem każdy może wytoczyć powództwo, jakie uzna za słuszne i sąd powszech- ny powinien je rozpoznać (post. SN z 20.6.2012 r., I CSK 558/11, Legalis). Zgodnie z wyrokiem SN z 11.9.2014 r., (III CZP 64/14, Rzeczposp. PCD 2014, Nr 212, s. 3) w długiej ewolucji rozumienia sprawy cywilnej przyję- to, że decyduje rodzaj roszczeń wskazanych w pozwie. Jeśli są opisane jako cywilne, pozew kwalifikuje się do sądu cywilnego, który dopiero w wyro- ku orzeknie, czy wybrano właściwy sąd. Natomiast w post. SN z 11.9.2014 r. (III CZ 46/14, OSNC 2015, Nr 7–8, poz. 92), wskazano, iż w art. 1 KPC sprawa cywilna została określona jako przedmiot sądowego postępowania cywilnego, a więc tego, co jest rozpoznawane (załatwiane) przez sąd w tym postępowaniu. Ustawodawca w sposób wyczerpujący wymienił rodzaje spraw, które uzna- je za sprawy cywilne, przy czym posłużył się dwoma odrębnymi kryteriami kwalifikacyjnymi. W związku z tym rozróżnia się sprawy cywilne w znaczeniu materialnym, tj. wynikające ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzin- nego i opiekuńczego oraz z prawa pracy, oraz sprawy cywilne w znaczeniu for- malnym, które nie są ze swej istoty sprawami cywilnymi, jednakże uchodzą za takie przez to, że ich rozpoznawanie odbywa się według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.

I. Sprawy cywilne w znaczeniu materialnym

Sprawy cywilne w ujęciu materialnym dotyczą ochrony stosunków cywilnoprawnych, czyli osobistych, rodzinnych i majątkowych na zasadzie równorzędności stron. Jeżeli jednak jedna ze stron działa z mocy swej władzy zwierzchniej, to nie jest to stosunek cywilnoprawny, a najpewniej administra- cyjnoprawny^1. Zgodnie z post. SN z 27.3.2013 r. (I CSK 402/12, Legalis) przez spra- wy cywilne w znaczeniu materialnym rozumie się sprawy, w których ochro- (^1) Wyr. TK z 12.4.1989 r. (Uw. 9/88, OTK 1989, poz. 9).

§ 6. Pojęcie sprawy cywilnej

7 Nb. 9

II. Sprawy cywilne w ujęciu formalnym

Sprawami cywilnymi są jednak także sprawy, które ze swej istoty nie są sprawami przytoczonymi we wstępnej części regulacji art. 1 KPC, gdyż ich źródłem jest prawo publiczne, niemniej jednak uchodzą za takie z mocy wyraź- nej decyzji ustawodawcy, który skierował je do właściwości sądów powszech- nych i nakazał stosowanie do ich rozpoznawania przepisów Kodeksu postępo- wania cywilnego^1. Są to zatem m.in. sprawy:

1. z zakresu ubezpieczeń społecznych; Przepis art. 1 KPC zawiera definicję sprawy cywilnej, która jest sprawą wy- nikającą ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuń- czego oraz z prawa pracy. W rozumieniu tego przepisu (formalnopraw- nym jego znaczeniu) sprawami cywilnymi są również sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, a więc sprawy, w których wniesiono odwoła- nie od decyzji organów rentowych (art. 477^9 KPC), do których przepi- sy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczegól- nych. Od momentu wniesienia odwołania do sądu rozpoznawana sprawa staje się sprawą cywilną, podlegającą rozstrzygnięciu wedle reguł właści- wych dla tej kategorii. Odwołanie pełni rolę pozwu. Jego zasadność ocenia się zatem na podstawie właściwych przepisów prawa materialnego. Postę- powanie sądowe, w tym w sprawach z zakresu prawa ubezpieczeń spo- łecznych, skupia się zatem na wadach wynikających z naruszenia prawa materialnego, a kwestia wad decyzji administracyjnych spowodowanych naruszeniem przepisów postępowania administracyjnego, pozostaje w zasa- dzie poza przedmiotem tego postępowania (wyr. SN z 22.10.2013 r., III UK 154/12, Legalis);
2. z zakresu postępowania rejestrowego;
3. o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni z powodu jej nie- zgodności z prawem lub postanowieniem statutu (ustawa z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1285 ze zm.);
4. o unieważnienie, sprostowanie, ustalenie treści oraz sporządzenie aktu sta- nu cywilnego (ustawa z 28.11.2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2224 ze zm.);
5. o zastosowaniu poddania się osoby leczeniu w zakładzie lecznictwa odwy- kowego (ustawa z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdzia- łaniu alkoholizmowi, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2137 ze zm.); (^1) Post. SN z 19.12.2003 r. (III CK 319/03, OSNC 2005, Nr 2, poz. 31).

§ 6. Pojęcie sprawy cywilnej

8 Rozdział I. Podstawowe pojęcia Nb. 9

6. z zakresu ochrony zdrowia psychicznego (art. 42–49 ustawy z 19.8.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1878 ze zm.);
7. o roszczenia o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe areszto- wanie i zatrzymanie (art. 552 i nast. KPK). Schemat 1. Rozróżnienie znaczenia materialnego i formalnego sprawy cywilnej Ocena sprawy na tle art. 1 KPC zależy przede wszystkim od przedstawione- go pod osąd roszczenia oraz wskazanego stanu faktycznego. Przykład: Post. SN z 12.12.2003 r. (V CK 86/03), w którym sąd przyjął, że administra- cyjnoprawny charakter stosunku łączącego studenta z uczelnią wyższą eliminuje możliwość przyjęcia dopuszczalności drogi sądowej w sprawie o stwierdzenie nieważności i uchylenia orzeczenia komisji dyscyplinarnej, więc orzeczenia, w którym nałożono określoną karę dys- cyplinarną. Od momentu wniesienia odwołania do sądu powszechnego sprawa wszczęta przez ubez- pieczonego staje się sprawą cywilną i podlega rozpoznaniu według zasad właściwych dla tej kategorii spraw (art. 83 ust. 2 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz- nych, tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 300 ze zm., w zw. z art. 1 KPC) (wyr. SA w Lublinie z 11.10.2018 r., III AUa 131/18, Legalis). Sprawa o dotacje w trybie art. 80 ustawy z 7.9.1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1457 ze zm.) ma charakter spraw cywilnych i może być rozstrzygana prze z sądy powszechne (wyr. SA w Białymstoku z 27.9.2018 r., I ACa 447/18, Legalis). Sprawa o ustalenie członkostwa w związku zawodowym jest sprawą cywilną (art. 1 KPC) (post. SN z 21.9.2018 r., V CSK 561/17, Legalis). SPRAWY CYWILNE W ZNACZENIU MATERIALNYM ubezpieczenia społeczne SPRAWY CYWILNE W ZNACZENIU FORMALNYM (przykłady) postępowanie rejestrowe akta stanu cywilnego (i inne) prawo cywilne prawo rodzinne prawo pracy

10 Rozdział I. Podstawowe pojęcia Nb. 12 Postępowanie sądowe przed organami państwowymi, czyli sądami powszechnymi, możemy ze względu na jego funkcję podzielić na postępowa- nie rozpoznające sprawę co do meritum (rozpoznawcze), pomocnicze (wspo- magające osiągnięcie celu) i wykonawcze. Schemat 2. Rodzaje postępowań w postępowaniu cywilnym

1. Postępowanie rozpoznawcze – proces cywilny Jest to postępowanie składające się z wielu czynności stron i sądu, które podejmuje się w celu rozpoznania i rozstrzygnięcia konkretnej sprawy cywil- nej. Inicjatywę wszczęcia procesu cywilnego ma podmiot, którego sfera praw- na (prawa podmiotowe, status) wymaga ochrony prawnej, a także prokurator jako rzecznik interesu społecznego oraz niektóre organizacje społeczne niepro- wadzące działalności gospodarczej. Proces cywilny ma charakter kontradykto- ryjny i składa się z licznych czynności procesowych. POSTĘPOWANIE CYWILNE pozasądowe przed organami społecznymi

1. Sądami polubownymi
2. Arbitrażem międzynarodowym powołanym do rozstrzygania sporów międzynarodowych
3. Komisjami pojednawczymi w sprawach ze stosunku pracy oraz organami bankowymi
4. Prowadzącymi postępowanie ugodowe (ustawa siębiorstw i banków, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1439) Postępowanie międzynarodowe sądowe przed organami państwowymi rozpoznawcze pomocnicze wykonawcze
5. Zabezpieczające
6. O odtworzenie akt
7. Proces
8. Postępowanie nieprocesowe
9. Egzekucyjne
10. Upadłościowe i restrukturyzacyjne 12

11 Nb. 13 Sprawy rozstrzygane w procesie mogą być rozpatrywane w trybie zwy- kłym (zasada) bądź w postępowaniu odrębnym ze względu na ich przyspie- szenie i uproszczenie albo specjalny charakter przedmiotu postępowania. Zgodnie z art. 13 § 1 KPC istnieje zasada, że jeżeli ustawa nie stanowi ina- czej, sąd rozpoznaje sprawę w procesie (czyli istnieje ogólna zasada, że sprawy cywilne rozpatruje sąd powszechny, zob. art. 2 § 1 KPC w procesie cywilnym). Wyjątek od tej zasady stanowią postępowania nieprocesowe. W ramach postępowania rozpoznawczego w procesie ustawa przewiduje, ze względu na odmienności, postępowania odrębne. Są to:

1. w sprawach małżeńskich,
2. w sprawach ze stosunku między rodzicami a dziećmi,
3. w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
4. w sprawach o naruszenie posiadania,
5. w sprawach gospodarczych,
6. postępowanie nakazowe i upominawcze,
7. postępowanie uproszczone,
8. europejskie postępowanie w sprawach transgranicznych,
9. europejskie postępowanie w sprawach drobnych roszczeń,
10. elektroniczne postępowanie upominawcze.

2. Postępowanie rozpoznawcze – nieprocesowe Zgodnie z art. 13 § 1 KPC istnieje zasada, że jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, sąd rozpoznaje sprawę w procesie (istnieje ogólna zasada, że sprawy cywilne rozpatruje sąd powszechny, art. 2 § 1 KPC – w procesie cywilnym). Wyjątek od tej zasady stanowią postępowania nieprocesowe. Postępowanie nieprocesowe jest równorzędnym trybem postępowania roz- poznawczego. W przeciwieństwie do procesu występuje tu większy krąg pod- miotów – osoby zainteresowane i większe są uprawnienia sądu do działania z urzędu. Przed 1964 r. postępowanie to było określane jako niesporne. Postę- powanie to może być niekiedy wszczęte z urzędu. Charakterystyczne jest to, że liczba uczestników odpowiada liczbie osób zainteresowanych, jak np. w postę- powaniu spadkowym. Sprawy te rozpoznawane są na podstawie przepisów szczególnych. Postępowanie nieprocesowe dotyczy:

1. spraw z zakresu prawa rzeczowego, np. stwierdzenia zasiedzenia, zniesienia współwłasności, rozgraniczenia nieruchomości;
2. spraw z zakresu prawa spadkowego, np. spisu inwentarza, przyjęcia i odrzu- cenia spadku, otwarcia i ogłoszenia testamentu, działu spadku;

§ 7. Rodzaje postępowania sądowego

13 Nb. 15– Postępowaniem pomocniczym jest także uregulowane w art. 716–729 KPC postępowanie w razie zaginięcia lub zniszczenia akt sądowych. W doktrynie uznaje się również za postępowanie pomocnicze:

1. postępowanie w przedmiocie zabezpieczenia dowodów;
2. postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu (w stosunku do postępowania egzekucyjnego);
3. postępowanie w przedmiocie wykonalności orzeczeń sądów zagranicznych, zagranicznych ugód zawartych przed tymi sądami.

4. Postępowanie wykonawcze – egzekucyjne (sprawa egzekucyjna) Kodeks nie definiuje pojęcia „sprawy egzekucyjnej”, jednakże pojęcie to pojawia się w art. 758 KPC. Wydaje się, że należy je rozumieć jako te, w któ- rych chodzi o przymusowe urzeczywistnienie praw i obowiązków ze stosun- ków prawa materialnego cywilnego. Najczęściej będą dotyczyły spraw o przy- musowe wykonanie orzeczeń i innych aktów wydanych w sprawach cywilnych, stanowiących tytuły egzekucyjne określone przez przepisy Księgi trzeciej KPC ( E. Wengerek ). W związku ze zmianą systematyki Kodeksu postępowa- nia cywilnego doszło do rozdzielenia Księgi drugiej na dwa niezależne działy: Księga druga – Postępowanie zabezpieczające i Księga trzecia – Postępowanie egzekucyjne. Sprawami egzekucyjnymi w rozumieniu art. 758 KPC nie są sprawy pod- dane egzekucji administracyjnej, wymienione w art. 2 ustawy z 17.6.1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1314 ze zm.). Już teraz warto wspomnieć, że sprawy egzekucyjne należą do właściwości sądów i urzędujących przy tych sądach komorników sądowych, a także egze- kucyjnych w ograniczonym zakresie innych organów egzekucyjnych – Policji, banków.

II. Postępowanie wykonawcze – upadłościowe

Dnia 1.10.2003 r. weszła w życie ustawa – Prawo upadłościowe i napraw- cze (Dz.U. Nr 60, poz. 535)^1. Zastąpiła ona rozporządzenia: Prezydenta RP z 24.10.1934 r. – Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.) oraz rozporządzenie Prezydenta RP z 24.10.1934 r. – Prawo o postępowaniu układowym (Dz.U. Nr 93, poz. 836 ze zm.). Nowa regulacja (^1) Zob. szerzej: ustawa z 28.2.2003 r. (obecnie) – Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 498).

§ 7. Rodzaje postępowania sądowego

14 Rozdział I. Podstawowe pojęcia Nb. 17

• według autorów projektu – miała na celu stworzenie warunków pozwalają- cych na całkowite zaspokojenie wierzycieli, zwiększenie możliwości zachowa- nia przedsiębiorstwa i jego działalności w postępowaniu naprawczym.

III. Postępowanie pozasądowe

Jest to postępowanie prowadzone przed organami niemającymi charakteru sądowego – postępowanie mediacyjne, postępowanie przed komisjami pojed- nawczymi w sprawach z zakresu prawa pracy oraz postępowanie przed sądem polubownym. Postępowanie przed sądem polubownym ma charakter postępowania rozpo- znawczego. Wykonanie orzeczeń sądów polubownych następuje na podstawie przepisów o egzekucji z Kodeksu postępowania cywilnego. Przepisy dotyczą- ce sądownictwa polubownego znajdują się w Części V KPC (art. 1154– KPC). Mediacja została uregulowana w art. 183^1 –183^15 KPC. Natomiast zasady postępowania przed komisją pojednawczą i wykonanie zawartej przed nią ugody określają przepisy Kodeksu pracy (art. 244–258).