Postępowanie Cywilne: Podstawowe Pojęcia i Zasady, Schematy z Postępowanie cywilne

Pobierz Postępowanie Cywilne: Podstawowe Pojęcia i Zasady i więcej Schematy w PDF z Postępowanie cywilne tylko na Docsity!

Rozdział I. Podstawowe pojęcia

§ 1. Pojęcie postępowania cywilnego

Postępowanie cywilne jest różnie definiowane przez autorów w zależności od kryterium przyjętego za podstawę definicji:

1. Z. Świeboda , W. Siedlecki Są to postępowania sądowe i pozasądowe mające na celu rozpoznawanie spraw cywilnych w rozumieniu przepisów prawa procesowego cywilnego, które służą realizacji norm prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuń- czego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.
2. W. Berutowicz Jest to prawnie zorganizowane działanie kompetentnych państwowych i społecznych organów, z udziałem zainteresowanych podmiotów, mające na celu ochronę stosunków społecznych, regulowanych za pomocą prawa cywilnego, rodzinnego i pracy, przez zastosowanie w konkretnym stanie faktycznym odpowiedniej normy prawnej.
3. J. Jodłowski Jest to prowadzona w określonych prawem formach działalność sądów i in- nych właściwych organów oraz występujących przed tymi organami stron i innych zainteresowanych osób, zmierzająca do realizacji stosunków prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy oraz do ochrony wynikających z tych stosunków praw podmiotowych. Sumując powyższe definicje, jest to prowadzona w określonych prawem formach działalność sądów, innych organów właściwych na mocy przepisów szczególnych (referendarze sądowi, notariusze, komornicy) i stron, uczestników oraz innych zainteresowanych osób, mająca na celu wydanie rozstrzygnięcia i ochronę praw podmiotowych w zakresie stosunków z zakresu prawa cywil- nego, rodzinnego i prawa pracy oraz innych przekazanych do postępowania cywilnego.

Nb. 2–

2 Rozdział I. Podstawowe pojęcia

I. Prawo postępowania cywilnego (prawo procesowe cywilne)

1. Z. Świeboda , W. Siedlecki Jest to ogół przepisów prawnych normujących właściwość sądów i innych organów powołanych do rozpoznawania spraw cywilnych oraz regulują- cych postępowanie toczące się przed nimi w tych sprawach. Nie normują one więc stosunków społecznych, ale określają regulacje słu- żące ich urzeczywistnieniu.
2. M. Waligórski (podobnie W. Berutowicz ) Jest to całokształt norm prawa przedmiotowego, regulującego zasady proce- su cywilnego. K. Piasecki podkreśla dodatkowo, iż jest to autonomiczna gałąź prawa na- leżącego do ius publicum , pomimo że w formach procesowych stosowane jest prawo prywatne ( ius privatum ).

§ 2. Funkcje procesu cywilnego

Podstawową funkcją postępowania cywilnego jest stworzenie drogi praw- nej do wydania wyroku. Wiąże się to z realizacją prawa do sądu z art. 45 Konstytucji RP, ochrony praw i ochrony porządku prawnego. Prawo procesowe cywilne służy ochronie interesu publicznego i realizacji prawa materialnego (cy- wilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecz- nych). Między innymi J. Goldschmidt określa proces cywilny jako postępowa- nie służące do stworzenia powagi rzeczy osądzonej ( res iudicata ). Dodatkowe funkcje przypisywane postępowaniu cywilnemu to:

1. konkretyzowanie i realizowanie norm – rozpoznawanie i rozstrzyganie spraw cywilnych z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy poprzez wydanie orzeczenia co do istoty w tym zakresie; nale- ży mieć tu również na uwadze możliwość doprowadzenia do zawarcia ugo- dy przez strony postępowania (art. 10, 184, 223 KPC);
2. wydawanie zarządzeń, zwolnień, zezwoleń – funkcja szczególnie ważna w postępowaniu nieprocesowym (art. 561 KPC – zezwolenie na zawarcie małżeństwa) oraz w postępowaniu zabezpieczającym;
3. czynności dokumentacyjno-rejestrowe – prowadzenie ksiąg wieczystych i rejestrów;
4. inne czynności przekazane sądowi w drodze ustawy – zabezpieczanie do- wodów (art. 310–315 KPC), przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu spadku (art. 640–644 KPC), otwarcie i ogłoszenie testamentu (art. 646–654 KPC) itd.

Nb. 6–

4 Rozdział I. Podstawowe pojęcia

sytuacja prawna wyjaśniana jest w procesie i w wyroku okazuje się, czy rze- czywiście istnieje dochodzone prawo albo stosunek prawny_._

§ 5. Etapowa budowa procesu cywilnego

Postępowanie cywilne, niezależnie już od ujęć teoretycznych, ma zawsze etapową strukturę. Postępowanie w sprawie może zakończyć się w I instancji. Jednak strony zawsze mają prawo do rozstrzygnięcia tej sprawy przez II instan- cję (postępowanie odwoławcze – apelacyjne). Prawo do II instancji ma charakter absolutny. Jest to zasada konstytucyjna (art. 78 Konstytucji RP), zrealizowana obecnie również na gruncie sądownictwa administracyjnego. Oprócz tego istnieją inne nadzwyczajne środki zaskarżenia, które zostaną omówione później.

§ 6. Pojęcie sprawy cywilnej

Artykuł 1 KPC definiuje ,,sprawę cywilną’’ jako przedmiot sądowego postę- powania cywilnego. Jak wynika z przepisu, sprawy cywilne to sprawy z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, pracownicze ( ujęcie materialne ) i z zakresu ubezpieczeń społecznych i niektóre administracyjne, a także inne sprawy ( ujęcie formalne ) są sprawami cywilnymi, bo ich rozpoznawanie odby- wa się na mocy Kodeksu postępowania cywilnego. Sprawy cywilne w ujęciu materialnym dotyczą ochrony stosunków cy- wilnoprawnych, czyli osobistych, rodzinnych i majątkowych na zasadzie rów- norzędności stron. Jeżeli jednak jedna ze stron działa z mocy swej władzy zwierzchniej, to nie jest to stosunek cywilnoprawny, a najpewniej administra- cyjnoprawny^1. Zgodnie z postanowieniem SN z 27.3.2013 r. (I CSK 402/12, Legalis) przez sprawy cywilne w znaczeniu materialnym rozumie się sprawy, w których ochro- na prawna sprowadza się do wywołania skutku w zakresie stosunków cywil- noprawnych, tj. stosunków osobistych, rodzinnych lub majątkowych, których podmioty – w razie sporu – występują jako równorzędni partnerzy. Przez sprawy cywilne w znaczeniu formalnym rozumie się natomiast inne sprawy, które nie są ze swej istoty sprawami cywilnymi, a jedynie uznawane są za sprawy cywilne, dlatego że z woli ustawodawcy są rozpoznawane według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. (^1) Wyr. TK z 12.4.1989 r. (Uw. 9/88, OTK 1989, poz. 9).

§ 6. Pojęcie sprawy cywilnej 5

Dlatego w tym rozumieniu do spraw cywilnych zaliczamy także ,,sprawy gospodarcze”, określone w art. 479^1 KPC. Istotny jest wyrok TK z 10.7.2000 r. (SK 12/99, OTK 2000, Nr 5, poz. 143), w którym mowa jest o tym, że art. 1 KPC jest niekonstytucyjny, jeśli jest ro- zumiany w ten sposób, ,,iż w zakresie pojęcia sprawy cywilnej nie mogą się mieścić roszczenia dotyczące zobowiązań pieniężnych, których źródło stanowi decyzja administracyjna”. Choć w praktyce sądowej raczej nigdy nie kwestio- nowano tego, że decyzja administracyjna może być źródłem zobowiązań pry- watnoprawnych. Sprawami cywilnymi nie będą zatem sprawy rozpoznawane przed Naczel- nym Sądem Administracyjnym i wojewódzkimi sądami administracyjnymi, gdzie postępowanie ma charakter sądowoadministracyjny^1. Jak stwierdził SN(7) w uchw. z 16.12.2008 r. (III CZP 102/08, OSNC 2009, Nr 5, poz. 65), sprawa ze stosunku cywilnego między stronami w zakresie prowadzonej przez nie działalności gospodarczej nie jest sprawą gospodar- czą w rozumieniu art. 479 1 KPC oraz art. 2 ust. 1 ustawy z 24.5.1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz.U. Nr 33, poz. 175 ze zm.), jeżeli którakolwiek ze stron przestała być przedsiębiorcą przed wnie- sieniem pozwu. Pojęcie sprawy cywilnej powinno być więc rozumiane szeroko i w żadnym wypadku nie może być uzależnione od oceny zasadności roszczenia, ponieważ ocena taka wykracza poza problematykę procesową (post. SN z 6.6.2014 r., I CSK 470/13, OSNC zb. dod. 2015/C/48). Sprawa o zwrot kosztów leczenia udzielonego za granicą, mimo majątko- wego charakteru, nie jest sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 i 2 KPC, gdyż adresatem tego roszczenia może być wyłącznie państwo jako podmiot prawa publicznego. Sprawa o zwrot kosztów leczenia udzielonego za granicą to sprawa o charakterze administracyjnoprawnym, należąca do drogi postępowania admi- nistracyjnego (post. SN z 28.5.2014 r., III CZP 26/15, Legalis).

I. Sprawy cywilne w ujęciu formalnym

Sprawami cywilnymi są jednak także sprawy, które ze swej istoty nie są spra- wami przytoczonymi we wstępnej części regulacji art. 1 KPC, gdyż ich źródłem jest prawo publiczne, niemniej jednak uchodzą za takie z mocy wyraźnej decyzji ustawodawcy, który skierował je do właściwości sądów powszechnych i nakazał stosowanie do ich rozpoznawania przepisów Kodeksu postępowania cywilnego^2.

(^1) Orzeczenie SN z 4.4.2003 r. (III CZP 11/03, Prok. i Pr.-wkł. 2003, Nr 9, s. 34). (^2) Postanowienie SN z 19.12.2003 r. (III CK 319/03, OSNC 2005, Nr 2, poz. 31).

§ 7. Rodzaje postępowania sądowego 7

orzeczenia komisji dyscyplinarnej, więc orzeczenia, w którym nałożono określoną karę dy- scyplinarną.

§ 7. Rodzaje postępowania sądowego

Ze względu na coraz większą popularność alternatywnych metod rozwią- zywania sporów trzeba przede wszystkim, biorąc za kryterium sposób i organ rozpoznający sprawę, rozróżnić postępowanie sądowe i postępowanie poza- sądowe.

I. Postępowanie sądowe

Jest to postępowanie toczące się przed sądami powszechnymi i Sądem Naj- wyższym, a także przed innymi współdziałającymi organami, jak referendarze sądowi czy komornicy. Artykuł 2 § 1 KPC ustanawia domniemanie drogi sądowej w sprawach cy- wilnych. Oznacza to, iż każda sprawa cywilna w znaczeniu materialnym zostaje rozpoznana przez sąd, chyba że przepis szczególny przekazuje ją do właściwości innych organów. Jest to wyraz zasady konstytucyjnej (art. 45, 77, 177 Konsty- tucji RP) i ratyfikowanych przez Polskę konwencji międzynarodowych (art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 19.12.1966 r., Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 ze zm., art. 6 Konwencji o ochronie praw czło- wieka i podstawowych wolności z 4.11.1950 r., Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), w myśl których każdy człowiek ma prawo do rozpatrzenia jego sprawy (cywilnej) przez niezawisły i bezstronny sąd. Nie ma w Polsce sądów szczególnych, rozpoznających sprawy cywilne. Należą one do właściwości sądów powszechnych – rejonowych, okręgowych i apelacyjnych. W nich znajdują się sądy pracy, rodzinne, gospodarcze, rejestro- we itd., które są jednostkami organizacyjnymi. Sąd Najwyższy rozpatruje m.in. skargi kasacyjne i sprawuje nadzór nad działalnością innych sądów w zakresie orzekania (art. 183 Konstytucji RP i ustawa z 23.11.2002 r. o Sądzie Najwyż- szym, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 499 ze zm.). Sądami szczególnymi są sądy wojskowe i administracyjne. Nie zajmują się one sprawami cywilnymi. Sądy administracyjne, czyli wojewódzkie sądy admi- nistracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny funkcjonują na podstawie ustawy z 30.8.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 270 ze zm.) i ustawy z 25.7.2002 r. – Prawo o ustroju

8 Rozdział I. Podstawowe pojęcia

sądów administracyjnych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1647 ze zm.), które weszły w życie 1.1.2004 r. Na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego przed sądami powszechny- mi i Sądem Najwyższym możemy rozróżnić różne typy postępowania sądowego. Postępowanie sądowe przed organami państwowymi, czyli sądami po- wszechnymi, możemy ze względu na jego funkcję podzielić na postępowanie rozpoznające sprawę co do meritum (rozpoznawcze), pomocnicze (wspomaga- jące osiągnięcie celu) i wykonawcze.

Schemat 2. Rodzaje postępowań w postępowaniu cywilnym

POSTĘPOWANIE CYWILNE

pozasądowe przed organami społecznymi

1. Sądami polubownymi
2. Arbitrażem międzynarodowym powołanym do rozstrzygania sporów międzynarodowych
3. Komisjami pojednawczymi w sprawach ze stosunku pracy oraz organami bankowymi
4. Prowadzącymi postępowanie ugodowe (ustawa z 3.2.1993 r. o restrukturyzacji finansowej przed- siębiorstw i banków, Dz.U. Nr 18, poz. 82 ze zm.)

Postępowanie międzynarodowe

sądowe przed organami państwowymi

rozpoznawcze

pomocnicze

wykonawcze

1. Zabezpieczające
2. O odtworzenie akt
   1. Proces
   2. Postępowanie nieprocesowe
   3. Egzekucyjne
   4. Upadłościowe naprawcze 1. Postępowanie rozpoznawcze – proces cywilny

Jest to postępowanie składające się z wielu czynności stron i sądu, które podejmuje się w celu rozpoznania i rozstrzygnięcia konkretnej sprawy cywil- nej. Inicjatywę wszczęcia procesu cywilnego ma podmiot, którego sfera prawna

10 Rozdział I. Podstawowe pojęcia

2. spraw z zakresu prawa spadkowego, np. spisu inwentarza, przyjęcia i odrzu- cenia spadku, otwarcia i ogłoszenia testamentu, działu spadku;
3. spraw z zakresu prawa osobowego, np. uznania za zmarłego, ubezwłasno- wolnienia, obywatelstwa dziecka i zmiany jego nazwiska;
4. spraw z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli;
5. innych spraw: a) złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego (na podstawie Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego), b) odtworzenia dyplomów i świadectw z ukończenia nauki oraz umorzenia utraconych dokumentów (dekret z 7.7.1945 r. o odtworzeniu dyplomów i świadectw ukończenia nauki, Dz.U. Nr 27, poz. 164 ze zm.; dekret z 10.12.1946 r. o umorzeniu utraconych dokumentów, Dz.U. z 1947 r. Nr 5, poz. 20 oraz Kodeks postępowania cywilnego), c) z zakresu ustawy z 18.9.2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 66 ze zm.), d) rejestrowych (ustawa z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, tekst jedn. Dz.U. z 2016 poz. 297; ustawa z 27.6.1997 r. o partiach politycznych, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 376 – ewidencja oraz przepisy Kodeksu postępowania cywilnego), e) przyjęcia do spółdzielni i przydziału lokalu spółdzielczego (ustawa – Prawo spółdzielcze), f) unieważnienia wyborów parlamentarnych, Prezydenta RP oraz kontro- la sądowa wyboru delegatów do Krajowej Rady Izb Rolniczych (ustawa z 5.1.2011 r. Dz.U. Nr 21, poz. 112 – art. 221 i n.; ustawa z 14.12.1995 r. o izbach rolniczych, tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1079 ze zm.), g) z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego (ustawa z 25.9.1981 r. o przedsię- biorstwach państwowych, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1384 ze zm. i ustawa z 25.9.1981 r. o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwo- wego, tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1543). Jak wskazuje wyliczenie spraw, wiele z nich zostało przekazanych do postę- powania na podstawie ustaw innych niż Kodeks postępowania cywilnego.

3. Postępowanie pomocnicze – zabezpieczające

Jest to postępowanie w dużej mierze samodzielne, uregulowane w oddzielnej Części II KPC, głównie na użytek postępowania rozpoznawczego. Sąd wydając postanowienie, zazwyczaj przed albo w trakcie postępowania rozpoznawczego, może zabezpieczyć roszczenia pieniężne (czasem niepieniężne), np. rent czy alimentów.

Nb. 13–

§ 7. Rodzaje postępowania sądowego 11

Postępowaniem pomocniczym jest także uregulowane w art. 716–729 KPC postępowanie w razie zaginięcia lub zniszczenia akt sądowych. W doktrynie uznaje się również za postępowanie pomocnicze:

1. postępowanie w przedmiocie zabezpieczenia dowodów;
2. postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu (w stosunku do postępowania egzekucyjnego);
3. postępowanie w przedmiocie wykonalności orzeczeń sądów zagranicznych, zagranicznych ugód zawartych przed tymi sądami.

4. Postępowanie wykonawcze – egzekucyjne (sprawa egzekucyjna)

Kodeks nie definiuje pojęcia „sprawy egzekucyjnej”, jednakże pojęcie to pojawia się w art. 758 KPC. Wydaje się, że należy je rozumieć jako te, w których chodzi o przymusowe urzeczywistnienie praw i obowiązków ze stosunków pra- wa materialnego cywilnego. Najczęściej będą dotyczyły spraw o o przymusowe wykonanie orzeczeń i innych aktów wydanych w sprawach cywilnych, stanowią- cych tytuły egzekucyjne określone przez przepisy Księgi trzeciej KPC ( E. Wen- gerek ). W związku ze zmianą systematyki Kodeksu postępowania cywilnego doszło do rozdzielenia Księgi drugiej na dwa niezależne działy: Księga druga

• Postępowanie zabezpieczające i Księga trzecia – Postępowanie egzekucyjne. Sprawami egzekucyjnymi w rozumieniu art. 758 KPC nie są sprawy poddane egzekucji administracyjnej, wymienione w art. 2 ustawy z 17.6.1966 r. o postę- powaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1619 ze zm.). Już teraz warto wspomnieć, że sprawy egzekucyjne należą do właściwości sądów i urzędujących przy tych sądach komorników sądowych, a także egze- kucyjnych w ograniczonym zakresie innych organów egzekucyjnych – Policji, banków.

II. Postępowanie wykonawcze – upadłościowe

Dnia 1.10.2003 r. weszła w życie ustawa – Prawo upadłościowe i napraw- cze (Dz.U. Nr 60, poz. 535) 1. Zastąpiła ona rozporządzenia: Prezydenta RP z 24.10.1934 r. – Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.) oraz rozporządzenie Prezydenta RP z 24.10.1934 r. – Prawo o postępowaniu układowym (Dz.U. Nr 93, poz. 836 ze zm.). Nowa regulacja – według autorów projektu – miała na celu stworzenie warunków pozwalających

(^1) Zob. szerzej: ustawa z 28.2.2003 r. (obecnie) – Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 233 ze zm.).