Podstawy Prawa Pracy: Pojęcia, Zakres, Systematyka i Funkcje, Prezentacje z Systematyka

Pobierz Podstawy Prawa Pracy: Pojęcia, Zakres, Systematyka i Funkcje i więcej Prezentacje w PDF z Systematyka tylko na Docsity!

J. Stelina

Literatura: wo pracy, Kraków 2003; tenże 2015; B.M. T. w organizacjach, Warszawa 2013; 2007; wa 2010; wanych od 1.1.2004 r. ustawą z 14.11.2003 r., Warszawa 2004; Kodeks pracy z komentarzem, Gdynia 2004; W. Jaśkiewicz 1985; ce z orzecznictwem, europejskie prawo pracy z orzecznictwem, Warszawa 2012; J. ne, Toruń 1996; rys wykładu, Warszawa 2005; Warszawa 2013; deks pracy. Komentarz, Warszawa 2001; szawa 2005; JończykDuraj Ćwiertniak (red.), System prawa pracy, t. VII Zatrudnienie niepracownicze, Warszawa M. GersdorfK. JaśkowskiM.^ systematyka i funkcje prawa pracy , Podporządkowanie pracowników zajmujących stanowiska kierownicze J. Iwulski , Prawo pracy, Warszawa 1992; Barzycka-Banaszczyk Rozdział I. Pojęcie, przedmiot, K.W. Barantenże , C.Z. Kubot , O „ogólnoteoretycznej” definicji prawa pracy, GSP 2000, t. VI; T. Liszcz , Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2007; ,, Jackowiak , K. RączkaW. SanetraE. Maniewska , (red.), tenże T. Kuczyński , Prawo pracy, Warszawa 2007;,, , Kodeks pracy. Komentarz do przepisów znowelizo M. Latos-Miłkowska (red.), Zarys systemu prawa pracy, Warszawa 2010; M. RaczkowskiW. Piotrowski Prawo pracy, Kraków 2005;, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2004; , Kodeks pracy. Komentarz. Ustawy towarzyszą L. Florek , Z. Masternak Z. SalwaK. , Kolasińskitaż , Prawo pracy w zarysie, Warszawa T. , Kodeks pracy. Komentarz, Warsza (red.), Prawo pracy, Kraków 2005; Zieliński , Kodeks pracy. Komentarz. War, Ochrona interesu pracodawcy,, H. Szurgacz , Prawo pracy znowelizowa, Prawo pracy, Warszawa W. Muszalski tenże U. Jackowiak , Prawo pracy. Za, Procesowe pra (red.), Ko Z. (red.), Sal - ------- -

wa W. Sanetra Warszawa 1971; [w:] Zielińskiego, Warszawa 2002; 2017; pracy w świetle Konstytucji RP, t. 1 i 2, Warszawa 2013; dza, Warszawa 2015; lina W. cy, Warszawa 2003; 2011; Zbiorowe prawo zatrudnienia, praca zbiorowa pod red. 2018; tenże , Szubert (^) , Stosunki pracy osób pełniących funkcje organów W. Szubert Prawo pracy a wyzwania XXI wieku. Księga jubileuszowa Profesora Tadeusza, Stosunek prawa pracy do prawa administracyjnego, Warszawa tenżeT. Zieliński , Zarys prawa pracy, Warszawa 1980;, Prawo pracy, Białystok 1994;, Podmiotowość pracy i towarowość usług, Kraków 2018;, M. Święcicki tenże , Prawo pracy. Zarys systemu, t. 1–3, Warszawa–Kraków 1986; tenżeB. Wagner , Uwagi w kwestii zakresu podmiotowego kodeksu pracy, (red.), Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2013;, Podstawowe problemy prawa pracy, Warszawa 1957; A. Sobczyk (red.), Kodeks pracy 2011. Komentarz, Gdańsk tenże , Państwo zakładów pracy, Warszawa A. Świątkowski , Ryzyko osobowe zakładu pracy, tenże państwa, Warszawa 2016;, Wolność pracy i J. Steliny , Polskie prawo pra 1977. tenże , Warszawa, Prawo J. wła Ste - - -

Nb. 1 J. Stelina

ukierunkowany na osiągnięcie jakiegoś użytecznego społecznie celu. Pra cą w tym znaczeniu będzie zarówno działalność zarobkowa, jak i niezarob kowa, wykonywana na rzecz innego podmiotu lub dla zaspokojenia wła snych potrzeb, w zespole lub samodzielnie, z wykorzystaniem zdolności umysłowych i fizycznych. Jako zjawisko społeczne praca ludzka uwikłana jest najczęściej w szereg relacji z innymi ludźmi, podlega więc określonym regułom społecznym i prakseologicznym, w tym także normom określają cym pewne powinności o charakterze prawnym lub pozaprawnym. Nie każ da praca człowieka podlega zatem reglamentacji prawnej. Zakres ingeren cji prawodawcy w wykonywanie pracy zależy od wielu czynników, w tym od stopnia rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa, tradycji, kultury, a na wet ustroju społeczno-politycznego danego państwa. Inaczej niż dawniej, kiedy praca ludzka podlegała ogólnym regulacjom prawa zwyczajowego, rodzinnego czy cywilnego, współcześnie jest ona obejmowana wyspecja lizowanymi działami prawa. Prawo jako regulator wybranych stosunków społecznych obejmuje swym oddziaływaniem tylko pewną część aktyw ności ludzkiej spełniającej cechy pracy w podanym wyżej znaczeniu. Bar dzo wiele przejawów pracy człowieka jest prawnie indyferentna, a więc nie podlega (jako praca) uregulowaniom prawnym. Prawo zaczyna „intereso^ W najogólniejszym znaczeniu pracą ludzką jest każdy wysiłek człowieka^ § 1. Praca człowieka a prawo – uwagi ogólne - ----------

(^1) wać się” określonymi zjawiskami społecznymi dopiero wówczas, gdy stają się one elementem relacji międzyludzkich stanowiących zarzewie konflik tów, zagrażających homeostazie społecznej czy uzasadnionym interesom zbiorowości lub poszczególnych jednostek. Oczywiście skala prawnej in gerencji w stosunki międzyludzkie powstające w związku z pracą zależy przede wszystkim od ustroju społecznego panującego w danym państwie, a zwłaszcza zakresu wolności przysługujących obywatelom. W państwach totalitarnych z reguły ogół kwestii społecznych podporządkowanych jest interesowi ogólnemu, co prowadzi do istnienia wszechogarniającej więk szość sfer życia społecznego reglamentacji prawnej i kontroli aparatu wła dzy. W tych systemach osobiste wybory drogi życiowej, zwłaszcza w takich dziedzinach jak zatrudnienie, stają się także sprawą publiczną (polityczną). Tytułem przykładu wskazać można takie zjawiska znane z przeszłości, jak nakazy pracy czy odpowiedzialność karna za niewykonywanie obowiązków pracowniczych. W państwach demokratycznych nie ma jednak powodu, by ograniczać zasadę wolności pracy i szereg zajęć niezagrażających określo nym dobrom społecznym (np. towarzyskich czy hobbistycznych) włączać do zakresu przedmiotowego szczególnych reglamentacji prawnych. ----- Rozdział I. Pojęcie, przedmiot, systematyka i funkcje prawa pracy

Nb. 1 J. Stelina

a z czasem reguły odnoszące się do stosunków rodzinnych, zobowiązanio wych czy nawet rzeczowych (w systemie opartym na pracy niewolników). W istocie siłą sprawczą powstania prawa pracy w dzisiejszym znaczeniu był gwałtowny rozwój przemysłu w państwach zachodniej Europy, datu jący się w niektórych z nich już na XVII w. (Anglia), a w innych na schy łek XVIII w. i cały XIX w. Zapotrzebowanie na siłę roboczą sprawiło, że do miast zaczęła napływać ludność wiejska, zasilając w ten sposób rzesze najemników. Szybko okazało się, że dotychczasowe konstrukcje prawne dotyczące pracy najemnej, w tym umowa wzorowana na rzymskiej conductio operarum trzeb. Opierały się one na idei pełnej równości stron, pracownik wynajmo wał pracodawcy swą pracę, był więc dla niego warty tylko tyle, ile warta była siła jego rąk. W ten sposób, wykorzystując swą nieporównywalnie silniejszą pozycję, pracodawcy mogli narzucać najemnikom niekorzystne warunki zatrudnienia, tym bardziej że chętnych do jego podjęcia było zaw sze o wiele więcej niż miejsc pracy. Ciężkie warunki pracy powodowały też częste wypadki, których skutkiem były okaleczenia, a nawet śmierć ro botników, a przez to utrata przez nich i ich rodziny źródeł utrzymania. Tra cąc zdolność do pracy, robotnik tracił tym samym towar, który mógł sprze dać, stawał się więc całkowicie bezużyteczny dla swego dotychczasowego pracodawcy. Możliwość dochodzenia odszkodowań na drodze cywilno prawnej pozostawała właściwie jedynie w sferze teorii. Problem narastał (najmie pracy), nie były dostosowane do nowych po locatio - --------- wraz ze stale zwiększającą się liczbą pracowników najemnych. łecznego, generowały przeto określone działania zaradcze. W początko wej fazie rozwoju prawa pracy wyróżnić można dwa podstawowe kierunki tych działań – strony, poczucie krzywdy i wyzysku radykalizowało postawy robotników, którzy skłonni byli do masowych wystąpień w obronie swych podstawo wych interesów ekonomicznych i swej godności. Już od połowy XIX a nawet wcześniej, zaczęły powstawać pierwsze zrzeszenia robotnicze (syndykaty), których celem było dążenie do poprawy sytuacji bytowej swoich członków. Z czasem rosnące w siłę syndykaty były w stanie zorga nizować strajki, manifestacje i inne wystąpienia społeczne, a nawet zgła szać postulaty o charakterze politycznym. Z trudem, powoli, ale systema tycznie rozwijały się formy dialogu społecznego, na zakończenie każdego strajku lub wystąpienia robotniczego starano się zawierać porozumienia (zwane później układami zbiorowymi pracy), które z czasem przekształ ciły się w ważny instrument regulacji wynagrodzeń i innych świadczeń, a nawet warunków zatrudnienia. Z drugiej strony, wzrastający wyzysk i złe Opisywane zjawiska stwarzały poważne zagrożenie dla systemu spo samoochronę oraz interwencjonizm państwowy. Z jednej w.,-------

Rozdział I. Pojęcie, przedmiot, systematyka i funkcje prawa pracy

J. Stelina Nb. 2

warunki zatrudnienia w fabrykach powodowały stale wzrastającą liczbę osób niezdolnych do jakiejkolwiek aktywności, nie tylko zawodowej. Pań stwa postrzegały taką sytuację jako zagrażającą ich podstawowym intere som, obniżającą potencjał ekonomiczny i zdolności obronne. Problem ten w każdym razie stawał się na tyle poważny, że władze państwowe zaczęły ingerować w stosunki między pracownikami a pracodawcami narzucając określone standardy dotyczące pracy. Państwa działały przy tym nie tyle z pobudek altruistycznych, co raczej z wyrachowania. Początkowo inter wencja państwowa ograniczona była do kwestii najbardziej skrajnych (za kaz pracy dzieci, ograniczenie dobowego czasu pracy do 16 godzin), z cza sem rozszerzała się, obejmując swym zakresem coraz to nowe obszary. I. Uwagi ogólne w sposób przedmiotowy, a więc jako zbiór przepisów i norm prawnych. Stosownie do tego pod pojęciem prawa pracy (w ujęciu przedmiotowym) rozumieć będziemy wyodrębniony z systemu prawa zespół norm praw nych (podsystem normatywny) regulujących stosunki międzyludzkie po W naukach dogmatyczno-prawnych system prawny jest rozumiany § 2. Pojęcie, przedmiot i systematyka prawa pracy - ------

wstające w związku z pracą człowieka. Jednak złożoność zjawiska pracy ludzkiej powoduje, że pozostaje ona w zasięgu zainteresowania wielu róż nych podsystemów normatywnych. Prawo pracy jest tylko jednym z nich. A zatem, dla określenia pojęcia i zakresu prawa pracy konieczne jest pre cyzyjne ustalenie jego przedmiotu, przez co rozumieć będziemy wybrane stosunki społeczne (międzyludzkie), spełniające określone cechy. Obję cie ich unormowaniami prawnymi powoduje, że stają się one stosunkami prawnymi w kategoriach określonych typów stosunków społecznych podlegających regulacjom tej gałęzi prawa. O tym zaś, jakie stosunki społeczne należą do przedmiotu prawa pracy, decyduje ustawodawca, a do pewnego stop nia także doktryna prawa i judykatura. Stąd pojęcie prawa pracy może być definiowane na różne sposoby, zależnie od celu, jakiemu ma ono służyć. Najczęściej w języku prawniczym występuje ono w trzech znaczeniach – doktrynalnym państwa i prawa, Warszaw (^1) S. Wronkowska (^1). Dlatego kwestię przedmiotu prawa pracy rozpatrywać należy (naukowym),, [w:] (^) a 1994, s. 156. A. Redelbach dydaktycznym , S. Wronkowska i aplikacyjnym , Z. Ziembiński , Zarys teorii. Pierwsze----^2

§ 2. Pojęcie, przedmiot i systematyka prawa pracy

J. Stelina Nb. 3

podsystem normatywny i wiodącej konstrukcji prawnej, integrującej całe prawo pracy (normy) prawne, które regulują stosunki pracy oraz inne stosunki praw ne, których istnienie jest uzasadnione istnieniem stosunku pracy (stosunki akcesoryjne, służebne względem stosunku pracy). Na tym właśnie polega homogeniczność prawa pracy – ma ono jedno pojęcie centralne (stosunek pracy), pozostałe stosunki prawne wchodzące do jego przedmiotu nie są względem stosunku pracy konkurencyjne, lecz dopełniające go. ki zatrudnienia niepracowniczego, choć w doktrynie zarysowują się po glądy o rozszerzaniu zakresu tej gałęzi prawa o tzw. stosunki zatrudnie nia cywilnoprawnego, a nawet o stosunki służbowe przekształcenia prawa pracy w prawo zatrudnienia. Jak na razie zamie rzenia te pozostają jednak w sferze postulatów, w mniejszym zaś stopniu faktów normatywnych, choć obserwujemy ostatnio rozszerzanie niektó rych uprawnień socjalnych, typowo pracowniczych, na osoby pozostające w innych rodzajach zatrudnienia (przykładowo wymienić tu można upraw nienia związane z rodzicielstwem czy minimalnym wynagrodzeniem). Je dynie w obszarze tzw. zbiorowego prawa pracy nastąpiły ostatnio zmia ny legislacyjne, które zrównują w istocie wolność koalicji związkowej (uprawnienia do tworzenia związków zawodowych) pracowników i in W konsekwencji należy przyjąć, że do prawa pracy zaliczamy przepisy Według tradycyjnego ujęcia do prawa pracy nie zaliczają się stosun, co przejawia się w istnieniu jednej, centralnej (^2) , co prowadziłoby do (^1). - ---------

nych osób wykonujących pracę zarobkową (zob. szerzej rozdział XIX). II. Stosunki pracy pracy, a więc nym z kilku rodzajów stosunków zatrudnienia. Z uwagi na podleganie pra wu pracy jest on nazywany W celu odróżnienia stosunku pracy od stosunków zatrudnienia niepracow niczego charakteryzuje się go poprzez określone cechy pracy wykonywa czyk jako swoistego dobra publicznego, którego rozdziałem zajmują się instytucje publiczne (w tym pracodawcy). Zob. szerzej passim Wolność pracy i władza, PiZS 2016, Nr 3, s. 46–50. 1994, s. 28 i 32; ków służbowych, Wrocław 2000, s. 50 i nast. Jeśli chodzi o najważniejszy komponent treściowy przedmiotu prawa 12 , dla którego prawo pracy to system norm mających na celu ochronę wolności pracy Ostatnio w doktrynie nowe ujęcie przedmiotu prawa pracy zaproponował J. Jończyk oraz uwagi krytyczne do tej koncepcji –, Prawo pracy, Warszawa 1992, s. 15; stosunek pracy T. Kuczyński , Właściwość sądu administracyjnego w sprawach stosun A. Sobczyk stosunkiem zatrudnienia pracowniczego , to jest on – jak wcześniej wskazano – jed, Wolność pracy i władza, Warszawa 2015, J. Stelina W. Sanetra , Recenzja książki, Prawo pracy, Białystok A. Sobczyka A. Sob - --- - - .: 3

§ 2. Pojęcie, przedmiot i systematyka prawa pracy

Nb. 3 J. Stelina

nej w jego ramach. Cechy te wywodzone są przede wszystkim z norma tywnej definicji stosunku pracy zawartej w art. 22 § 1 KP. Przepis ten stanowi, że przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy oraz w miejscu i czasie przezeń wyznaczonym, a pracodawca zobowiązuje się do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. sunek pracy: (a) (d) katalog cech charakteryzujących pracę wykonywaną w ramach stosunku pracy uzupełnia się jeszcze o: (e) że (f) przedmiotem świadczenia ze strony pracownika jest samo wykony wanie pracy, jest to więc zobowiązanie do osiągnięcia określonego rezultatu), jak również to, że (g) pracownik jest obciążony ryzykiem wania może powstać jedynie z mocy swobodnej decyzji (oświadczeń woli) pracownika i pracodawcy, a więc w drodze uzgodnienia (umowy). Prze ciwieństwem tak rozumianej dobrowolności jest przymus prawny, który rodzi obowiązek wykonywania pracy wbrew woli świadczącego pracę. Mówimy wówczas o kiej pracy może posłużyć praca porządkowa osób pozbawionych wolności, Stąd należy przyjąć, że prawnym stosunkiem pracy jest społeczny sto (^) Ad wykonywanej a) Dobrowolność dobrowolnej osobiście pracy jednostronnie wyznaczonej pracy oznacza, że zobowiązanie do jej wykony realizacji tego zobowiązania. na rzecz podmiotu zatrudniającego. Podany (b) skooperowanie (zespołowość) podporządkowanej starannego działania. Za przykład ta, (c) odpłatnej oraz to, (a nie nie - -----, a wcześniej służba żołnierzy z poboru. prywatnego, a do takich zalicza się przecież zobowiązanie pracownicze. Znajduje ona także swoje potwierdzenie w przepisach rangi konstytucyj nej oraz wśród fundamentów aksjologicznych prawa pracy wyrażonych m.in. i 2 Konstytucji RP, każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywa nia zawodu oraz wyboru miejsca pracy (wyjątki określa ustawa). Obowią zek pracy może być nałożony tylko przez ustawę. Natomiast stosownie do jednej z podstawowych zasad prawa pracy wyrażonych w art. 10 KP każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy. Nikomu, z wyjątkiem przypad ków określonych w ustawie, nie można zabronić wykonywania zawodu. Nikogo nie wolno zatem przymuszać do podjęcia zatrudnienia pracowni czego, nikogo nie można także zmuszać do zatrudnienia pracownika (wy jątkiem od tej zasady jest obowiązek pracodawcy zatrudnienia inwalidy wojennego – na podstawie skierowania starosty oraz ich rodzin (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2193 ze zm.). Dobrowolność jest typową cechą stosunków zobowiązaniowych prawa (^1) Art. 18 ustawy z 29.5.1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych w tzw. podstawowych zasadach prawa pracy. Zgodnie z art. 65 ust. 1 (^1) ). ------

Rozdział I. Pojęcie, przedmiot, systematyka i funkcje prawa pracy

Nb. 5 J. Stelina

nym modyfikacjom w stosunku do tradycyjnego paradygmatu. Tak dzieje się w odniesieniu do nictwem agencji pracy tymczasowej. Charakteryzuje się ono przesunięciem kierownictwa z pracodawcy będącego stroną umowy o pracę (agencji pra cy tymczasowej) na podmiot korzystający z pracy pracownika (pracodawca użytkownik), przy zachowaniu wszelkich cech charakteryzujących zatrud nienie pracownicze. Innego rodzaju modyfikacje mają miejsce w przypadku tzw. lepracownika w odniesieniu do miejsca i czasu pracy. Innego rodzaju mody fikacje podporządkowania pracowniczego występują w przypadkach zatrud nienia na stanowiskach samodzielnych (np. lekarzy, radców prawnych gdzie wyłączona jest możliwość wpływania pracodawcy na sposób wyko nywania pracy (np. leczenie pacjentów). Przypadki te określane bywają mianem ży o stosunkach pracy z jest z kolei szerszy niż w klasycznym, umownym stosunku pracy. lifikacji prawnej określonego stosunku zatrudnienia jako stosunku pracy. Parametr rodzaju pracy decyduje o „szerokości” zobowiązania pracow nika i zakresie jego dyspozycyjności. W stosunkach cywilnoprawnych przedmiot zobowiązania podmiotu świadczącego pracę jest zdecydowa^ W niektórych przypadkach podporządkowanie pracownicze ulega pew Podporządkowanie pracownicze jest elementem kluczowym dla kwa telepracy podporządkowania autonomicznego , w której w praktyce zniesione zostaje podporządkowanie te zatrudnienia tymczasowego mianowania , w których zakres podporządkowania. Wreszcie wspomnieć nale realizowanego za pośred itd.),------------ 5^ nie „węższy”, ogranicza go bowiem parametr określonych czynności lub^ określonego dzieła. Zakreślenie obowiązków wykonawcy poprzez uzgod^ nienie tylko jednej lub kilku czynności lub dzieła do wykonania, ogranicza^ zleceniodawcom możliwość dysponowania osobą wykonawcy. Dlatego^ w stosunkach cywilnoprawnych nie ma mowy o poleceniach podmiotu za^ trudniającego, nie są one zresztą konieczne z uwagi na precyzyjne uzgod^ nienie parametrów pracy. A zatem^ decyduje sposób sformułowania przedmiotu zobowiązania, a^ nie sposób jego realizacji^ stosunków pracy od stosunków służbowych, które są nawiązywane z funk^ cjonariuszami służb zmilitaryzowanych. Ci bowiem podlegają tzw. wzmo^ żonej dyspozycyjności, której przejawem są rozkazy służbowe i możliwość^ dysponowania osobą funkcjonariusza w ramach całej formacji zmilitaryzo^ wanej, a więc powierzania stanowisk niewymienionych w akcie kreującym^ dany stosunek służbowy. cy zostaje często zastępowane zatrudnieniem niepracowniczym, głównie^ Podporządkowanie jest też elementem pozwalającym na odróżnienie W ostatnim czasie zatrudnienie pracownicze w ramach stosunku pra.^ o^ kwalifikacji prawnej zatrudnienia^ następ - -- - - ---

Rozdział I. Pojęcie, przedmiot, systematyka i funkcje prawa pracy

J. Stelina Nb. 5

cywilnoprawnym i umów o dzieło występuje też zjawisko tzw. ga ono na rejestrowaniu przez osoby fizyczne działalności gospodarczej i oferowaniu swoich usług innym przedsiębiorcom. Zdarza się przy tym, że dana osoba jest związana kontraktem tylko z jednym podmiotem, uzy skując wszystkie lub większość swoich dochodów tylko z jednego źródła. Dlatego coraz częściej postuluje się rozszerzenie podporządkowania jako elementu charakteryzującego stosunek pracy z obecnego podporządkowa nia organizacyjnego także na grodzenie, a jeśli jest ku temu podstawa prawna – wynagrodzenie należy się także za czas niewykonywania pracy (np. urlopy wypoczynkowe czy niektóre płatne zwolnienia od pracy). względną stosunku pracy, pracownik nie może zrzec się prawa do wyna grodzenia ani przenieść tego prawa na inną osobę (art. 84 KP). Ponad to, pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia za samą gotowość do świadczenia pracy, jeśli praca nie mogła być wykonywana z przyczyn od niego niezależnych. Z zakazu zrzekania się prawa do wynagrodzenia wy nika ograniczenie swobody stron stosunku pracy w tym zakresie. A zatem pracownik i pracodawca nie posiadają kompetencji do tego, by prawo do wynagrodzenia wyłączyć, stąd należy przyjąć, że ma ono charakter usta wowej konsekwencji nawiązania stosunku prawnego opartego na wymo Ad c) Za wykonaną pracę pracownikowi należy się umówione wyna^1. Oprócz umów o świadczenie usług, umów zlecenia podporządkowanie ekonomiczne Odpłatność pracy samozatrudnienia jest cechą bez.. Pole - --------- gu osobistej pracy i podporządkowania jednego z podmiotów drugiemu podmiotowi. cywilnego w odniesieniu do umów niepracowniczego zatrudnienia cywil noprawnego. Kodeks cywilny nie zabrania wyłączenia prawa do wynagro dzenia, zgodnie z zasadą swobody umów, czemu zresztą w odniesieniu do umowy zlecenia dał wyraźnie dyspozycję w art. 735 („Jeżeli ani z umowy, ani z okoliczności nie wynika, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wy konać je bez wynagrodzenia, za wykonanie zlecenia należy się wynagro dzenie”). Należy jednak zwrócić uwagę na art. 8a ust. 4 ustawy o minimal nym wynagrodzeniu za pracę, zgodnie z którym „Przyjmujący zlecenie lub świadczący usługi nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia w wysoko alizowanego w ramach umów zlecenia, o świadczenie usług czy umowy o dzieło, jest A. Sobczyk stosunków prawnych powstających na podstawie umowy o pracę lub zarejestrowanej działalności gospodarczej (samozatrudnienia). Zob. szerzej pracy i towarowość usług, Kraków 2018, Inaczej kwestia odpłatności została unormowana w przepisach prawa (^1) Przeciwnikiem koncepcji „cywilnoprawnego zatrudnienia niepracowniczego”, re, który uważa, że o zatrudnieniu możemy mówić jedynie w odniesieniu do passim. A. Sobczyk , Podmiotowość-------

§ 2. Pojęcie, przedmiot i systematyka prawa pracy

J. Stelina Nb. 6

w razie należytego wywiązywania się pracownika ze swoich obowiązków. Wynagrodzenie przysługuje więc za wykonywanie pracy, a nawet za czas jej niewykonywania, jeśli przepis tak stanowi. trudnieniem: ryzyko ekonomiczne, techniczne, socjalne i osobowe. ko ekonomiczne wynagrodzenia i realizacji innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy niezależnie od efektów ekonomicznych prowadzonej działalności. Stosunek pracy nie jest bowiem podobny do stosunku spółki, w którym strony partycypują w stratach, ale także i w zyskach z prowadzonej działal ności. Pracownik nie ma wpływu na zarządzanie zakładem pracy, podlega kierownictwu pracodawcy, nie powinien więc ponosić ryzyka ekonomicz nego związanego z niepowodzeniem danego przedsięwzięcia. Pracodaw ca nie może więc zasłaniać się względem pracownika swoją trudną kon dycją finansową i uzależniać wypłatę wynagrodzenia od spodziewanych zysków. Kalkulując koszty działalności, pracodawca winien uwzględniać wynagrodzenia pracownicze niezależnie od wyników swojej działalności. nieświadczenia pracy z przyczyn techniczno-organizacyjnych, jeśli pra cownik był gotowy do wykonywania pracy ( zie nieobecności pracownika w pracy z ważnych względów osobistych (np. choroby, opieki nad dzieckiem itd. – Ad Pracodawca jest zobowiązany wypłacać wynagrodzenie także za czas g) W doktrynie wyróżnia się cztery rodzaje polega na obciążeniu pracodawcy obowiązkiem wypłaty ryzyko socjalneryzyko techniczne ryzyka związanego z za). Wreszcie to) lub w ra Ryzy - - - ----- podmiot zatrudniający obciążony jest skutkami niezawinionych, niekiedy także zawinionych, przez pracownika działań wyrządzających pracodaw cy szkodę ( oznacza, że nie ma on możliwości podejmowania działań zmierzających do ograniczenia, a w niektórych przypadkach wyeliminowania pewnych ryzyk. Przykładowo metodą na zmniejszenie ryzyka ekonomicznego jest wprowadzenie przez pracodawcę systemów wynagrodzeń opartych na na grodach lub innych świadczeniach uznaniowych lub wręcz takich, któ rych przyznanie i wysokość uzależniona jest od wyników finansowych pracodawcy (jednak nie jest możliwe ukształtowanie całości wynagrodze nia pracownika według takich reguł). Z kolei, w razie przestoju z przy czyn techniczno-organizacyjnych możliwe jest powierzenie pracownikom innych zajęć, co pozwala ograniczyć ryzyko techniczne. Natomiast spo sobem na wyeliminowanie ryzyka socjalnego może być ubezpieczenie się pracodawcy od wystąpienia niektórych zdarzeń, a ryzyka osobowego – rzetelnie przeprowadzony proces rekrutacji, a następnie stałe podnoszenie kwalifikacji przez pracowników. Obciążenie pracodawcy ryzykami związanymi z zatrudnieniem nie ryzyko osobowe ). ------

§ 2. Pojęcie, przedmiot i systematyka prawa pracy

Nb. 7–8 J. Stelina

omówionych wyżej cech pracy. Zgodnie z art. 22 § 1 w warunkach odpowiadających tym cechom bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy jest też zastępowanie umów o pracę umowami o innym charakterze przy niezmienionych warunkach świadczenia pracy. Jak łatwo jednak zauwa żyć, wskazane cechy pracy wykonywanej w ramach stosunku pracy nie mają jednolitego charakteru i statusu. Jeśliby odczytywać charakter dane go stosunku prawnego na podstawie występowania ich wszystkich, to z ła twością moglibyśmy popaść w nieprzezwyciężalne trudności. Już obecnie w praktyce można zaobserwować tendencję do zamieszczania w klauzu lach umownych postanowień, które zanegować mogłyby charakter danego stosunku jako stosunku pracy (np. klauzule przerzucające ryzyko pracy na podmiot zatrudniony). Dodatkowo dochodzą problemy związane z ukry waniem za pomocą klauzul umownych rzeczywistej woli stron (np. malne wyłączenie wymogu osobistego świadczenia pracy). W takiej sy tuacji trudno byłoby niekiedy rozgraniczyć to, co ma decydujący wpływ na kwalifikację prawną danego stosunku, i to, co jest sprzeczne z prawem pracy i jako takie pozbawione jest doniosłości prawnej. W opisanym wyżej przypadku umowne przerzucenie ryzyka na podmiot zatrudniony powin no ocenione być jako niezgodne z prawem, jeśli powstałe między stronami zobowiązanie będzie stosunkiem pracy. W takim stanie rzeczy należy pre^ O kwalifikacji prawnej danego stosunku zatrudnienia decyduje zespół ma charakter pracowniczy,^1 i 1. Niedopuszczalne^2 KP, zatrudnienie for---------

cyzyjnie określić, gdzie wskazana wyżej granica przechodzi. Musi to pro wadzić do wniosku o pewnej więc pytanie, kiedy zaczyna się stosunek pracy, tzn. po spełnieniu jakich warunków możemy zasadnie mówić o tym, że z takim stosunkiem mamy do czynienia. Jak się wydaje, na czele owej hierarchii umieścić należy te cechy stosunku pracy, które znajdują bezpośrednie oparcie w treści cyto wanego wyżej art. 22 § 1 KP. Chodzi więc o nia pracy jednak jako ustawowa konsekwencja pracy podporządkowanej). III. Stosunki prawne związane ze stosunkami pracy stosunki prawne ściśle powiązane ze stosunkami pracy wszystkim o stosunki: U. Jackowiak Obok stosunku pracy przedmiotem prawa pracy objęte są też inne 1 W. Jaśkiewicz , podporządkowanie pracownika , [w:], [w:] U. Jackowiak W. Jaśkiewicz , W. Uziak hierarchii cech stosunku pracy , C. Jackowiak , A. Wypych-Żywicka wymóg osobistego świadcze , W. Piotrowski oraz odpłatność , Prawo pracy. Podręcz 1 , Prawo pracy, s. 14;. Chodzi przede (rozumiana. Powstaje-- - -

Rozdział I. Pojęcie, przedmiot, systematyka i funkcje prawa pracy

Nb. 9–10 J. Stelina

cownicze (związki zawodowe, rady pracowników itd.). Niekiedy stronami będą kandydaci do pracy i przyszli pracodawcy, jak również byli pracow nicy i byli pracodawcy bądź członkowie rodziny pracownika (np. w kwe stii prawa do odprawy pośmiertnej). Przynależność omawianej grupy sto sunków prawnych do prawa pracy nie ulega wątpliwości z uwagi na ich ścisłe, funkcjonalne powiązanie z pracowniczym stosunkiem pracy. cy z mocy upoważnienia ustawowego (lub z aktu wykonawczego) określo nych przepisów prawa pracy do stosunków prawnych zatrudnienia niepra cowniczego że stosunki prawne powstawały one jako prawna konsekwencja nawiązania stosunku pra cy. Zresztą aż do początku lat 90. XX w. ubezpieczenia społeczne miały w przeważającej mierze charakter pracowniczy. Dopiero przemiany ustro jowe zapoczątkowane po 1989 r. doprowadziły do rozszerzenia zakresu podmiotowego ubezpieczeń społecznych, obecnie obejmują one niemal wszystkie osoby pozostające w stosunkach zatrudnienia lub utrzymujące się z własnej działalności. Nie ma więc obecnie uzasadnienia do włączania prawa ubezpieczeń społecznych do prawa pracy. Zwrócić należy także uwagę na zjawisko tzw.poza tradycyjny obszar jego oddziaływania. Polega ono na stosowaniu W dawniejszej literaturze zaliczano do przedmiotu prawa pracy tak (^1). ubezpieczenia społecznego , co uzasadniano tym, że ekspansji prawa pra - -- - - ----

109 IV. Systematyka prawa pracy sem wiele zróżnicowanych, pod względem charakteru, stosunków praw nych, zwłaszcza, jeśli weźmiemy pod uwagę najszersze, doktrynalne i dy daktyczne jego ujęcie. Koniecznym zabiegiem jest zatem systematyzacja prawa pracy, a więc wyróżnienie w jego ramach mniejszych fragmentów, na które składają się określone zespoły norm prawnych regulujących po szczególne rodzaje stosunków prawnych wchodzących do przedmiotu tej gałęzi prawa. pracy jest kryterium przedmiotowe. W najprostszej postaci wewnątrzsys temowy podział przebiega po linii wyznaczającej granice pomiędzy róż nymi rodzajami stosunków prawnych objętych przedmiotem prawa pra cy. W nieco bardziej rozbudowanej postaci należałoby najpierw wyróżnić czy art. 79 ustawy z 6.4.1990 r. o Policji. Prawo pracy jest dość rozległą gałęzią prawa, obejmującą swym zakre Najczęściej spotykanym w doktrynie kryterium systematyzacji prawa 1 Jako przykłady tak rozumianej ekspansji prawa pracy można wskazać art.303–304 4 KP-------

Rozdział I. Pojęcie, przedmiot, systematyka i funkcje prawa pracy

J. Stelina Nb. 11

część ogólną prawa pracy dła czy normy prawa pracy, a dopiero później wyodrębniać poszczególne działy prawa pracy – wem pracy), którego przedmiotem są stosunki pracy i stosunki względem nich akcesoryjne, sowe prawo pracy), administracji pracy i działów podlega dalszej wewnętrznej systematyzacji. kryterium podmiotowego, a więc ze względu na adresatów, do których są skierowane normy prawne. Dzięki temu kryterium możemy podzielić prawo pracy na powszechne i branżowe. muje swym zakresem ogół osób zatrudnionych bądź bezpośrednio jako prawo właściwe dla danej grupy osób, bądź pośrednio, jako prawo sto sowane posiłkowo w sprawach nieuregulowanych przepisami szczegól nymi. rębnionych w systemie ze względu na ograniczony zasięg stosowania do wybranych grup zawodowych. Branżowe prawo pracy może mieć charak ter kompleksowy (np. nauczycielskie prawo pracy, prawo pracowników nauki, prawo urzędnicze) lub fragmentaryczny (np. przepisy szczegółowe z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązujące w poszczególnych sektorach gospodarki). Prawo pracy może podlegać wewnętrznej dyferencjacji także według Branżowe prawo pracy zbiorowe prawo pracy prawo nadzoru nad warunkami pracy prawo stosunku pracy promocji zatrudnienia , obejmującą takie zagadnienia jak zasady, źró to z kolei zespoły norm prawnych wyod Powszechne prawo pracy , prawo sporów pracy (zwane indywidualnym pra. Każdy z poszczególnych oraz (^) (proce prawo obej - -------

skład komponenty (normy i zbiory norm prawnych) spełniają określone funkcje, a więc zamierzone przez prawodawcę, społecznie-użyteczne cele w tym celu prawodawca wprowadza określone reguły zachowania oraz zasady rozwiązywania sytuacji spornych. Niekiedy wśród ogólnych funk cji prawa wymienia się też kształtowanie odpowiednich postaw wśród ad resatów norm prawnych (funkcja wychowawcza) oraz unikanie konfliktów międzyludzkich (funkcja prewencyjna). Właściwie tak pojmowane cele nadrzędne przyświecać powinny każdej regulacji i każdemu przepisowi prawa. Bardzo często obok funkcji ogólnych poszczególne gałęzie prawa pracy, [w:]^ System prawny jako całość, także poszczególne wchodzące w jego 1 Szerzej na temat pojęcia funkcji prawa pracy zob. 1. Najważniejszą funkcją prawa jest zachowanie ładu społecznego, K.W. Baran (red.), Zarys systemu prawa pracy, Warszawa 2010, s. 161 i nast.^ § 3. Funkcje prawa pracy B.M. Ćwiertniak , Funkcje prawa--^11

§ 3. Funkcje prawa pracy

J. Stelina Nb. 12

kresie ochrony zdrowia czy walki z wykluczeniem społecznym). Praca człowieka, mimo że dająca się wycenić, nie może być traktowana rzeczo wo kie odhumanizowane (rzeczowe) pojmowanie pracy ludzkiej rodzi poku sę nadużywania przez niektórych pracodawców swej pozycji nad osobami zatrudnionymi. Duże znaczenie ma także to, że obok dominacji faktycznej pracodawca korzysta też z instrumentarium prawnego (w postaci upraw nień kierowniczych), dającego mu także przewagę prawną nad pracowni kiem. Stąd zadaniem prawa staje się wyrównywanie – przynajmniej czę ściowe – istniejących dysproporcji pomiędzy stronami stosunków pracy poprzez uprzywilejowanie słabszego partnera. cą rozmaitych mechanizmów. Oczywiście pamiętać należy, że nie każda norma prawa pracy ma za zadanie ochronę interesów pracownika. Funk cję ochronną dekodujemy z pewnych prawidłowości wynikających z klu czowych regulacji prawa pracy, a nie ze wszystkich, bez wyjątków, prze pisów. Dlatego wśród kluczowych czynników świadczących o ochronnym charakterze prawa pracy wymienić należy przede wszystkim mechanizm ograniczający swobodę kształtowania treści stosunku pracy (zwany dą uprzywilejowania pracownika codawcy nie mogą w drodze czynności prawnych umniejszać poziomu uprawnień osób zatrudnionych poniżej minimum wynikającego z prze Uprzywilejowanie to przybiera różną postać i jest realizowane za pomo (^1) , jak każdy inny towar podlegający uniwersalnym prawom rynku. Ta), w myśl którego, pracownicy i pra zasa - --------- - - - pisów, ograniczenia swobody rozwiązywania przez pracodawcę stosun ków pracy ( cy pracę cianych przy tym pamiętać, że w przepisach prawa pracy znajdują się także instru menty ułatwiające pracownikom podejmowanie działań na zasadzie ochrony zawodowych. Źródłem wymienionych regulacji ochronnych jest nie tylko wzgląd na nierównomierną pozycję stron stosunku pracy (uprzywilejowa nie pracownika jako słabszego partnera), ale także pewne ogólne warto ści wynikające z Konstytucji RP, o których była mowa wyżej (np. ochro na zdrowia, ochrona przed ubóstwem czy wykluczeniem społecznym) zbyt wąsko ujętego zakresu podmiotowego i czy nie powinna być w większym stopniu rozciągnięta na osoby pozostające w zatrudnieniu niepracowniczym – zob. szerzej na ten temat bardzo ciekawe rozważania), gwarancje płacowe, w tym ustalanie (^12) A. Sobczyk Rodzi to pytanie, czy ustanowiona w przepisach prawa pracy ochrona nie dotyczy, obowiązkowe (^) , np. poprzez możliwość tworzenia i zrzeszania się w związkachczy regulacje z zakresu powszechna i , Wolność pracy i władza, Warszawa 2015, s. 50. urlopy szczególna ochrona trwałości stosunku pra , ochronę macierzyństwa bezpieczeństwa i A. Sobczyka minimalnego wynagrodzenia za , Wynagrodzenie minimalne zlece higieny pracy , ochronę młodo. Warto samo (^2) .- - - - - - ---^12

§ 3. Funkcje prawa pracy