Pobierz Rozdział I. Uwagi wprowadzające i więcej Ćwiczenia w PDF z Systematyka tylko na Docsity!
Rozdział I. Uwagi wprowadzające
§ 1. Przedmiot analizy
Celem, jaki stawia autor przed niniejszym opracowaniem, jest rozstrzygnię- cie, po przeprowadzeniu analizy z punktu widzenia modelu nieważności bez- względnej wytworzonego przez polskie prawo cywilne (ujmowane na tle porów- nawczym z modelowymi europejskimi porządkami prawnymi), czy i w jakim stopniu pojęcie nieważności bezwzględnej znajduje zastosowanie w prawie spó- łek kapitałowych. W toku analizy dotyczącej nieważności uchwał organów spółek kapitało- wych, po pierwsze zostanie rozstrzygnięta relacja między pojęciem uchwały a pojęciem czynności prawnej, której określenie ma pierwszorzędne znaczenie dla ustalenia, czy i w jakim zakresie do uchwał mogą znaleźć zastosowanie prze- pisy o czynnościach prawnych. Następnie badaniu zostaną poddane przesłanki podmiotowe i przedmioto- we dla zaskarżenia uchwały, w celu wyjaśnienia, jak mają się one do uprawnie- nia żądania stwierdzenia nieważności bezwzględnej, które może zostać podnie- sione przez każdego mającego w tym interes prawny. W szczególności zostanie rozstrzygnięta kwestia zamkniętego lub otwartego charakteru katalogu upraw- nionych do zaskarżania uchwał, ze szczególnym naciskiem na przypadki gra- niczne, co do których uprawnienia do zaskarżania uchwał toczy się spór w dok- trynie, jak również charakter orzeczenia sądowego stwierdzającego nieważność uchwały zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia) spółki w porów- naniu z orzeczeniem o stwierdzeniu nieważności czynności prawnej. W toku analizy przesłanek przedmiotowych do zaskarżenia uchwały, zba- dany zostanie problem zakresu pojęcia sprzeczności z prawem w rozumieniu art. 425 KSH. W szczególności rozstrzygnąć należy kwestię znaczenia sprzecz- ności uchwały z normami prawnymi o charakterze dyspozytywnym, a także kwestię relacji między pojęciami sprzeczności z dobrymi obyczajami i sprzecz- ności z zasadami współżycia społecznego. Wyjaśnione zostanie również, czy regulacja zaskarżania uchwał powódz- twem o stwierdzenie nieważności jest regulacją kompletną, czy wymaga uzupeł- nienia w drodze odpowiedniego zastosowania przepisów KC.
Rozdział 1. Uwagi wprowadzające
Bardzo interesującym zagadnieniem jest kwestia, czy i w jaki sposób regu- ły ogólne KC dotyczące czynności prawnych, a zwłaszcza wad oświadczeń woli, znajdują zastosowanie w odniesieniu do uchwał, zarówno będących, jak i niebę- dących czynnościami prawnymi. Zagadnienie to wymaga rozstrzygnięcia nieza- leżnie od ustalonej relacji między bezwzględną nieważnością czynności praw- nych a nieważnością uchwał w rozumieniu KSH. W toku badania instytucji nieważności uchwał rozstrzygnąć należy również kwestię relacji między nieważnością a nieistnieniem uchwały. Pojęcie (i samo „istnienie”) tzw. uchwał nieistniejących jest jednym z najbardziej dyskusyjnych elementów nauki o uchwałach i wyjaśnienie go wydaje się istotne w toku cha- rakteryzowania pojęcia nieważności uchwały. Wreszcie, zostanie rozważona potrzeba zmian redakcyjnych KSH w części regulującej sankcję nieważności uchwały (art. 252 i art. 425 KSH). W ramach analizy bloku zagadnień odnoszących się do nieważności ak- tów reprezentacji kluczowe znaczenie należy przypisać rozstrzygnięciu o konse- kwencjach reprezentacji spółki przez osoby występujące w charakterze jej orga- nu (faktycznie wchodzące lub niewchodzące w jego skład) z naruszeniem zasad reprezentacji. Jest to zagadnienie o fundamentalnym znaczeniu dla oceny wszel- kich działań organów osób prawnych. W ramach analizy tego zagadnienia zostanie rozważona potrzeba wprowa- dzenia zmian w art. 39 KC, w kierunku umożliwienia potwierdzania czynności dokonanych z naruszeniem zasad reprezentacji. Wreszcie, w ramach analizy zagadnienia tzw. nieważności spółki kluczo- we znaczenie ma rozstrzygnięcie o charakterze prawnym tej sankcji, a w kon- sekwencji – o zgodności polskiego rozwiązania ustawowego z rozwiązaniem wprowadzonym na poziomie europejskim.
§ 2. Ograniczenia przedmiotu analizy
Dla czystości i spójności wywodu, autor ogranicza analizę zakreślonych po- wyżej zagadnień jedynie do spółek kapitałowych w rozumieniu prawa polskie- go, tj. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej. Poza zakresem tego opracowania znajduje się analiza wskazanych powyżej zagadnień w odnie- sieniu do spółek osobowych. Dla postawienia wniosków o charakterze wspól- nym dla spółek osobowych i kapitałowych (takich jak wnioski co do charakteru prawnego uchwał), powoływanie i analiza przykładów dotyczących spółek oso- bowych stanowiłyby zbędne superfluum, natomiast co do zagadnień, w których instytucje prawa spółek osobowych i kapitałowych uregulowane są odmiennie,
Rozdział 1. Uwagi wprowadzające
Z tej przyczyny autor zdecydował o niewyodrębnianiu osobnej linii analizy dotyczącej tych, szczególnych i niezwykle interesujących, z innych punktów wi- dzenia, uchwał.
§ 3. Zastosowane metody badawcze
Podstawową metodą zastosowaną w pracy jest metoda dogmatyczna. Rozwiązania legislacyjne opisujące poszczególne zagadnienia są analizowane w ramach instytucji prawa spółek, z zachowanym kontekstem prawa prywat- nego oraz przy uwzględnieniu zasady pomocniczego stosowania regulacji KC (art. 2 KSH) w razie istnienia luki w przepisach KSH. Z uwagi na charakter analizowanej problematyki, istotne znaczenie należy również przypisać metodzie prawnoporównawczej. Instytucje prawa polskie- go są zestawiane z analogicznymi lub zbliżonymi instytucjami występującymi w wybranych porządkach prawnych krajów europejskich, tradycyjnie uważa- nych za modelowe, tj. z niemieckim, francuskim i angielskim^8. W ramach szczegółowej analizy zagadnień, co do których uregulowanie w prawie obcym jest analogiczne lub bardzo zbliżone, powoływane jest rów- nież orzecznictwo i poglądy obcej doktryny. W tym zakresie szczególne zna- czenie mają odniesienia do dorobku doktryny i orzecznictwa na gruncie prawa niemieckiego, w którym instytucje ogólne i szczegółowe polskiego prawa pry- watnego są dobrze znane.
(^8) Mówiąc o angielskim porządku prawnym, autor ma na myśli system prawny stosowany na terytorium Anglii i Walii, nie analizując odmienności występujących w Szkocji i Irlandii Północnej, także wtedy, kiedy wynikają one z aktów prawnych zasadniczo wspólnych dla Zjed- noczonego Królestwa (jak Companies Act z 2006 r.).
Rozdział II. Nieważność czynności
prawnych – zagadnienia ogólne
§ 1. Wprowadzenie – stosowanie Kodeksu cywilnego
w prawie spółek
Rozważania o możliwości i zakresie zastosowania na gruncie prawa spó- łek instytucji uregulowanej w prawie cywilnym warto rozpocząć od uwag natu- ry ogólnej. W obecnym stanie prawnym, odmiennie niż pod rządami Kodeksu handlowego^1 , obowiązującą jest zasada jedności prawa cywilnego. Jej wyra- zem na gruncie prawa spółek jest art. 2 KSH, nakazujący do kwestii dotyczą- cych tworzenia, organizacji, funkcjonowania, rozwiązywania, łączenia, po- działu i przekształcania spółek handlowych (tj. do kwestii wskazanych w art. 1 § 1 KSH), w zakresie nieuregulowanym w KSH, stosować wprost przepisy KC, z wyjątkiem sytuacji, w których właściwość (natura) stosunku spółki handlowej wymaga, aby przepis KC był stosowanym odpowiednio. Artykuł 2 KSH wyraża zatem zarówno ogólną zasadę (o stosowaniu wprost KC), jak i regułę ogranicza- jącą stosowanie KC wprost na rzecz stosowania odpowiedniego. Nakaz stosowania KC wprost dotyczy sytuacji, w której spełnione są łącznie następujące warunki:
- dana kwestia jest nieuregulowana w KSH i
- natura stosunku spółki handlowej nie wymaga odpowiedniego zastosowania przepisu. O nieuregulowaniu w KSH można mówić wtedy, gdy spełnione są łącznie następujące przesłanki:
- nie ma podstaw do przyjęcia tzw. regulacji negatywnej w KSH;
- nie ma w KSH rozstrzygnięcia zaistniałego problemu;
(^1) Regulacja KH była odbiciem dualistycznej koncepcji prawa prywatnego, w myśl której w obszarze prawa handlowego unormowania prawa cywilnego stanowiły drugorzędne, po- mocnicze źródło prawa (por. S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, KH. Komentarz, t. I, Warszawa 1997, s. 9). Od czasu wejścia w życie KC koncepcja ta stopniowo ewoluowała w stronę koncepcji monistycznej (por. S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, KSH. Komentarz, t. I, Warszawa 2006, s. 18).
ki handlowej w ogólności, określonego typu spółki, a także konkretnego rodza- ju tej spółki^8. W przypadku stwierdzenia, że w danym przypadku spełnione są oba warun- ki wskazane powyżej, zgodnie z art. 2 KSH istnieje możliwość bezpośrednie- go zastosowania przepisów KC. W konsekwencji, przepisy „czysto” handlowe konfrontowane mogą być z utrwalonymi instytucjami prawa cywilnego, takimi choćby jak reguły przypisania i interpretacji oświadczeń woli (art. 65 KC), za- sada swobody kontraktowania (art. 3531 KC) czy nieważność czynności praw- nych. Dalsza analiza wymaga więc odwołania się do siatki pojęciowej KC, czy ogólniej – prawa cywilnego, przez pryzmat której będzie można przypatrzeć się konstrukcji i zastosowaniu pojęcia nieważności w prawie spółek kapitałowych.
§ 2. Pojęcie czynności prawnej
Pojęcie nieważności czynności prawnej ma za przedmiot, co oczywiste, czynność prawną. Rozważanie zagadnień związanych z nieważnością należy wiec przede wszystkim odnieść do samego pojęcia czynności prawnej, do nie- dawna budzącego gorące spory w doktrynie prawa cywilnego^9. W obecnym stanie nauki prawa cywilnego nie budzi wątpliwości, że czyn- ności prawne są odmianą czynności konwencjonalnych^10 , ujmowanych z kolei w ramach reguł konstytutywnych. Także te pojęcia wymagają komentarza. W języku polskim regułą nazywa się zarówno „zasadę postępowania usta- loną przez kogoś lub przyjętą na mocy zwyczaju”, jak i „formułę wyjaśniającą jakieś zjawiska”^11. W teorii prawa wyróżnia się dwojakiego rodzaju reguły: re- gulatywne – określające znaczenie istniejących już uprzednio zachowań, oraz
(^8) S. Sołtysiński ([w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, KSH. Komentarz, t. I, s. 21) wskazuje, że oprócz cech charakterystycznych dla spółki handlowej i jej określonego typu ustawowego, należy przy określaniu natury stosunku spółki brać po uwagę także cechy charakterystyczne dla określonych zespołów stanów faktycznych o charakterze węższym niż ustawowy typ spółki – co prowadzi, przykładowo, do „uwzględnienia odmienności natury spółki publicznej – art. 4 § 1 pkt 6 KSH) i spółki prywatnej (np. zamkniętej spółki familijnej). W tej ostatniej spółce – mimo że stanowi ona spółkę akcyjną – można dopuścić znacznie większy margines autonomii woli stron, w zakresie podwyższenia ustawowego progu większości głosów wymaganej dla zmiany statutu, niż w spółce publicznej”. (^9) Por. Z. Radwański, [w:] Z. Radwański (red.), System Prawa Prywatnego, t. II, Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa 2006, s. 32 i n. (^10) Z. Radwański, Jeszcze w sprawie nieważności czynności prawnych, PiP 1986, Nr 6, s. 94. (^11) Słownik języka polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/slownik/2573727/regula (dostęp 5.1.2012 r.).
§ 2. Pojęcie czynności prawnej
Rozdział II. Nieważność czynności prawnych – zagadnienia ogólne
konstytutywne – tworzące nowe formy zachowań, jakie bez tych reguł w ogó- le by nie istniały^12. Pojęcie reguł konstytutywnych zostało wprowadzone, nie bez kontrowersji^13 , do teorii prawa przez S. Czepitę^14 , który uważa, że przydat- ność reguł konstytutywnych sprowadza się do wykorzystania zespołu reguł jako szkieletu, który stanowić ma podstawę rozstrzygnięcia o dokonaniu bądź niedo- konaniu danej czynności konwencjonalnej, jak również na wyznaczeniu konse- kwencji dokonania tej czynności konwencjonalnej. Samo pojęcie czynności konwencjonalnych zostało dogłębnie wyjaśnio- ne na gruncie teorii prawa, biorąc swój początek z teorii doniosłości prawnej (Geltungstheorie), wskazującej, że oświadczenie woli łącznie z wolą w nim wyra- żoną przedstawiają znaczenie prawne. Konstytuują one zmianę sytuacji norma- tywnej wypowiadającego w stosunku do innych osób^15. Przez wzbogacenie tej konstatacji o wnioski płynące z teorii performatyw^16 , w doktrynie wypracowa- no pojęcie czynności konwencjonalnej jako polegającej na tym, że „mocą pew- nych wyraźnie ustanowionych lub zwyczajowo ukształtowanych reguł, pewnym czynnościom psychofizycznym lub czynności konwencjonalnej prostszej nadaje się sens społeczny, sens kulturowy”^17. W literaturze wskazuje się^18 , że na gruncie teoretyczno-prawnym wyróżnić można:
- reguły sensu czynności konwencjonalnej, wskazujące, w jaki sposób danym czynnościom przypisuje się sens;
- dyrektywy celowościowe, wskazujące, w jaki sposób dokonuje się danej czyn- ności konwencjonalnej (w myśl przyjmowanych reguł sensu);
(^12) J.R. Sarle, Czynności mowy. Rozważania z filozofii języka, Warszawa 1987, s. 7. (^13) Por. S. Sołtysiński, Nieważne i wzruszalne uchwały zgromadzeń spółek kapitałowych, PPH 2006, Nr 1, s. 5. (^14) S. Czepita, Reguły konstytutywne a system prawny, Szczecin 1996, s. 226–228. (^15) K. Larenz, M. Wolf, Allgemeiner Teil des Bürgerlichen Rechts, München 2004, s. 442 i n., por. również A. Jędrzejewska, Koncepcja oświadczenia woli w prawie cywilnym, Warszawa 1992, s. 14. (^16) Por. J.L. Austin, Logic and Language, Oxford 1953, s. 142. Performatywy to wypowiedzi o charakterze dokonawczym, które nie opisują rzeczywistości, lecz same w sobie stanowią okre- śloną czynność (por. M. Gutowski, Nieważność, s. 4). Teoria performatyw została odniesiona do języka prawnego (por. L. Nowak, Performatywy a język prawny i etyczny, Etyka 1968, Nr 3, s. 147 i n.), przez konkluzję, że kontekst kulturowy wskazuje określony sens wypowiedzi. W rezultacie niektóre wypowiedzi mogą zmierzać do określonego rezultatu, szerszego niż wynikałoby to z prostego zestawienia słów. Wynika to ze skonstruowania tej wypowiedzi w sposób zgodny z regułami danego języka. Por. szerzej: M. Gutowski, Nieważność, s. 4. (^17) Z. Ziembiński, [w:] Zarys teorii prawa, Poznań 1997, s. 3. (^18) M. Gutowski, Nieważność, s. 4.
Rozdział II. Nieważność czynności prawnych – zagadnienia ogólne
Na potrzeby dalszej analizy nie może wystarczyć samo wskazanie miejsca czynności prawnych w systematyce pojęciowej teorii prawa, należy zatem wyja- śnić, jak w niniejszej pracy rozumie się pojęcie czynności prawnej. Pojęcie czynności prawnej jest w obecnym stanie nauki prawa pojęciem wie- loznacznym, które może być rozumiane m.in. jako:
- prawidłowo dokonana czynność konwencjonalna albo
- potencjalny substrat czynności prawnej (działanie, co do którego należy do- konać oceny, czy jest ono czynnością prawną w znaczeniu wskazanym pod pkt 1)^25. W pierwszym znaczeniu, czynnością prawną można nazwać jedynie do- niosłą prawnie czynność konwencjonalną dokonaną prawidłowo. Czynnością prawną jest zatem, w tym znaczeniu, „oparta na oświadczeniu woli czynność konwencjonalna, za pomocą której podmioty cywilnoprawne, w sposób i przy spełnieniu przesłanek prawem przewidzianych, wywołują skutki w sferze prawa cywilnego”^26. Definicja ta odnosi się do pewnego modelu, w którym rozpatry- wana czynność jest z założenia czynnością prawidłową. Nie obejmuje ona czyn- ności prawnej dokonanej z takim naruszeniem reguł konstytutywnych, które powoduje jej nieważność. W drugim ze wskazanych znaczeń, przez pojęcie czynności prawnej rozu- mie się rzeczywiście dokonane działanie, o którym wiadomo, że zaistniało, nie wiadomo natomiast, czy jest ono prawidłowo dokonane i może wywołać skutki przewidziane w prawie dla danej czynności prawnej. W tym rozumieniu, czyn- nością prawną nazywa się potencjalny substrat czynności prawnej^27 , co do któ- rego dopiero w następstwie analizy będzie można orzec, czy stanowi prawidłowo dokonaną czynność prawną, a jeżeli nie – jakie konsekwencje niosą stwierdzone nieprawidłowości^28.
(^25) Część autorów wskazuje na rozumienie pojęcia czynności prawnej jako oświadczenia woli (por. szerzej A. Szpunar, Uwagi o pojęciu czynności prawnej, PiP 1974, Nr 12, s. 9). Jest to jednak stanowisko niepoprawne metodologicznie, błędnie utożsamiające pojęcie czynności prawnej z jednym z jej elementów. Nie będzie ono przedmiotem dalszych rozważań. (^26) Za M. Gutowski, Nieważność, s. 19. Por. tam obszerną analizę dotyczącą konstrukcji tej definicji. (^27) Por. M. Gutowski, Nieważność, s. 22. Konstrukcją substratu czynności prawnej posługuje się także Z. Radwański (nazywając go „zewnętrznym przejawem oświadczenia woli”) – por. Z. Radwański, [w:] Z. Radwański (red.), SPP, t. 2, s. 40, oraz S. Czepita, Reguły konstytutywne, s. 191 i n. (^28) Stanowcze rozstrzygnięcie sporu o to, czy w zakresie pojęcia czynności prawnej mieszczą się czynności prawne nieważne pozostaje poza zakresem niniejszej rozprawy. Por. szerzej T. Giz- bert-Studnicki, O nieważnych czynnościach prawnych w świetle koncepcji czynności konwen- cjonalnych, PiP 1975, Nr 4, s. 72. Dla potrzeb dalszego wywodu pojęciem czynności prawnej nazywa się – z pewnymi zastrzeżeniami, o których niżej – prawidłową czynność prawną.
Powyższe rozróżnienie nabiera praktycznego znaczenia zwłaszcza w toku dyskusji o nieważności czynności prawnych. W razie zaistnienia nieważności, analizowana czynność konwencjonalna nie jest czynnością prawną w znaczeniu pierwszym, jest nią natomiast w znaczeniu drugim. Dlatego należy wyjaśnić, że co do zasady w dalszej części pracy termin „czynność prawna” oznacza prawid- łowo dokonaną (ważną) czynność konwencjonalną. Ze względów praktycznych, wynikających z powszechnie przyjętej konwencji językowej, trudno byłoby jed- nak całkowicie wyeliminować użycie terminu „czynność prawna” dla określenia potencjalnego substratu czynności prawnej, przy czym na znaczenie terminu wskazywać będzie kontekst jego użycia. W razie gdyby kontekst niedostatecz- nie wskazywał przypisywane użytemu terminowi znaczenie, używane będą tak- że terminy „ważna czynność prawna” i „substrat czynności prawnej”. Czynność prawna charakteryzuje się, poza okolicznością, że sposób jej do- konania jest regulowany normatywnie, także celem działania, jakim jest wywo- łanie skutków w sferze prawnej, dotyczących stosunku prawnego 29 , z którym jest związana dana czynność. Dlatego ważność czynności prawnej ma znaczenie dla stosunku prawnego, w ramach którego została dokonana.
§ 3. Czynności prawne nieważne a inne rodzaje
wadliwych czynności prawnych – ogólne uwagi
o systematyce
Problematyka wadliwości czynności prawnych, a zwłaszcza systematyka wa- dliwości, stanowi w polskiej nauce prawa zagadnienie niezwykle dyskusyjne. Wielu autorów proponuje własne zestawienia systematyczne, różniące się za- równo sposobem klasyfikacji, nazewnictwem, jak i zakresami poszczególnych wskazywanych rodzajów wadliwości. Zagadnienie to ma duże znaczenie prak- tyczne, z uwagi na konsekwencje stwierdzenia i określenia rodzaju wadliwości analizowanej czynności prawnej dla sytuacji prawnej podmiotów – stron dane- go stosunku prawnego. Nie bez znaczenia jest także użycie takiej, a nie innej siatki pojęciowej właściwej dla wadliwości czynności prawnych przez ustawo-
(^29) Pojęcia stosunku prawnego i związanego z nim prawa podmiotowego są pojęciami róż- norako definiowanymi w nauce prawa. Dla potrzeb niniejszej rozprawy przyjmuje się szeroką definicję, zgodnie z którą przez stosunek prawny rozumie się: „uprawnienia, kompetencje (o charakterze roszczeń procesowych lub do dokonania innych czynności konwencjonalnych) czy wreszcie złożone sytuacje prawne pewnych podmiotów będące zespołami połączonych ze sobą w różny sposób uprawnień, roszczeń czy kompetencji” (por. S. Wronkowska, Analiza pojęcia prawa podmiotowego, Poznań 1973, s. 52–56; M. Gutowski, Nieważność, s. 38).
§ 3. Czynności prawne nieważne a inne rodzaje wadliwych czynności...
Próba uporządkowania poszczególnych kategorii pojęciowych odnoszących się do wadliwości czynności prawnych musi wyjść od ustalenia, przynajmniej w podstawowym zakresie, wzajemnych relacji pojęć używanych w literaturze. Jak widać z przytoczonych powyżej stanowisk, zgodnie z dominującym w dok- trynie poglądem, w klasyfikacji czynności prawnych obarczonych nieprawidłowo- ściami, podstawową, najszerszą klasą jest klasa czynności wadliwych. Obejmuje ona zarówno czynności nieważne^35 , jak i dotknięte brakami innego rodzaju. Znaczna rozbieżność stanowisk pojawia się przy próbach określenia znacze- nia terminu „bezskuteczność”, który zdaniem niektórych autorów jest różno- znaczny z pojęciem wadliwości^36. Część autorów, idąc za poglądami nauki nie- mieckiej^37 , przyjmuje bardzo szerokie rozumienie bezskuteczności. W Kodeksie cywilnym, zasadniczo używa się go do oznaczenia skutku wadliwości polega- jącego na braku wszystkich lub niektórych zamierzonych skutków dokonanej czynności^38. Pojęcie bezskuteczności mieści się też w językowej konwencji „bez- skuteczności zawieszonej”, oznaczającej tymczasowy brak skutków prawnych czynności, o której nie można powiedzieć, że jest nieważna 39. Należy zatem jed- noznacznie odróżnić bezskuteczność czynności prawnych od ich nieważności. Nieważność można uznać za najostrzej i najbardziej jednoznacznie zakre- śloną kategorię sankcji wobec wadliwych czynności prawnych^40. Świadczyć
(^35) Dominujący, acz nie jednogłośny pogląd, uznaje nieważność za skrajną postać wadliwości. Por. S. Sołtysiński, Nieważne i wzruszalne uchwały, s. 5. Inaczej Z. Radwański, [w:] Z. Radwański (red.), SPP, t. 2, s. 438. (^36) Por. Z. Radwański, [w:] Z. Radwański (red.), SPP, t. 2, s. 438–439. (^37) W niemieckiej nauce prawa, terminem Unwirksamkeit określa się najszerszą, najogól- niejszą kategorię, obejmującą wszystkie postacie wadliwości czynności prawnych. Nieważność jest generalnie uważana za najsilniejszy stopień bezskuteczności czynności prawnej – czynność dotknięta nieważnością jest w sposób trwały bezskuteczna. Por. K. Larenz, M. Wolf, Allgemeiner Teil des Bürgerlichen Rechts, s. 795. (^38) Por. art. 250 § 3 KC (bezskuteczność umowy o zmianę pierwszeństwa w następstwie wyga- śnięcia prawa, które ustąpiło pierwszeństwa), art. 519 § 2 pkt 2 KC (bezskuteczność oświadczenia wierzyciela wyrażającego zgodę na przejęcie długu na podstawie umowy między dłużnikiem a osobą trzecią, jeżeli wierzyciel nie wiedział, że osoba przejmująca dług jest niewypłacalna), art. 558 § 2 KC (bezskuteczność wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności z tytułu rękojmi, jeżeli sprzedawca zataił podstępnie wadę przed kupującym), art. 823 § 1 KC (bezskuteczność wskazania uprawnionego do otrzymania sumy ubezpieczenia, jeżeli zmarł on przed śmiercią ubezpieczonego albo umyślnie przyczynił się do jego śmierci). (^39) Por. art. 103 KC. Obrońcą tezy, że jedynie czynności skonstruowane w zgodzie z kon- strukcyjnymi regułami konstytutywnymi (a zatem nieobarczone sankcją nieważności) można rozpatrywać pod katem ich bezskuteczności był w przedwojennej nauce prawa E. Till. Por. E. Till, O nieważności i bezskuteczności aktów prawnych, Przegląd Prawa i Administracji 1922, s. 305. Pogląd ten zasługuje na uwzględnienie z uwagi na jego walor porządkujący pojęcia. (^40) Kategoria nieważności czynności prawnych jest powszechnie akceptowana także w do- robku obcej nauki prawa: przykładowo, w nauce niemieckiej czy francuskiej. W Niemczech
§ 3. Czynności prawne nieważne a inne rodzaje wadliwych czynności...
Rozdział II. Nieważność czynności prawnych – zagadnienia ogólne
o tym może już samo stwierdzenie, że istnieje normatywny, zamknięty katalog przyczyn nieważności czynności prawnej (por. § 4, poniżej) 41. Zaistnienie któ- rejś z tych przyczyn skutkuje nieważnością czynności prawnej nią dotkniętej. W doktrynie pojawiała się, skomentowana powyżej, wątpliwość teoretyków pra- wa^42 , czy nieważne czynności – obarczone wszak wadą w postaci naruszenia re- guł konstrukcyjnych konstytutywnych dla ich kreacji – należy w ogóle klasyfi- kować jako czynności prawne. Należy zauważyć, że nieważne czynności prawne, choć obarczone poważną nieprawidłowością, nie są zupełnie pozbawione skut- ków prawnych, i dlatego niezasadne jest ich ujmowanie poza kategorią czynno- ści prawnych^43. Wśród czynności wadliwych wskazać można również czynności wzruszalne (unieważnialne) – konstytutywnym orzeczeniem sądu 44 lub wykonaniem prawa kształtującego^45. Nie są one czynnościami nieważnymi, nie można też mówić o ich bezskuteczności. Są to czynności ważne do momentu, w którym zostaną, w sposób w ustawie wskazany, uznane za nieważne. Dotychczasowe rozważania doprowadziły do następującego uporządkowa- nia: ogólną klasę stanowią czynności wadliwe, pośród których wyróżnia się (są to kategorie rozłączne) nieważność, wzruszalność i bezskuteczność 46. Na marginesie rozważań klasyfikacyjnych należy wspomnieć o budzącym znaczne kontrowersje^47 zagadnieniu – istnienia lub nieistnienia tzw. czynności nie-
mówi się o czynnościach prawnych nieważnych (Nichtige Rechtgeschäfte) jako niewywołujących skutków prawnych. Por. R. Sack, [w:] Staudingers, Komentar zum BGB. Buch 1. AT, Berlin 2003, s. 10. W nauce francuskiej nieważne czynności prawne (obarczone nullité absolue) są bezskuteczne (por. J. Flour, J.L. Albert, E. Savaux, Droit civil. Les obligations. 1. L’acte juridique, Paryż 2004, s. 242). Również w prawie amerykańskim rozpoznaje się jako kategorię czynności nieważne (void) nie wywołujące skutków (por. H.C. Black, Black’s Dictionary of Law, St. Paul 1991, s. 1087). (^41) Por. art. 387 § 2, art. 410 i 412 KC. M. Gutowski, Nieważność, s. 54. (^42) M. Gutowski, Nieważność, s. 54 (^43) Tak T. Gizbert-Studnicki, O nieważnych czynnościach, s. 72. Odmiennie i krytycznie J. Preussner-Zamorska, Nieważność czynności prawnej w prawie cywilnym, Warszawa 1983, s. 98. Na marginesie należy wskazać, że polski ustawodawca odnosi nieważność do czynności praw- nych, nie przenosząc czynności nieważnych poza tą kategorię; por. art. 14 § 1 lub art. 19 KC. (^44) Por. art. 388 § 1 KC. (^45) Por. art. 84, 86–87 KC. (^46) W klasie czynności bezskutecznych doktryna wyróżnia bezskuteczność zawieszoną, bez- skuteczność względną i bezskuteczność sensu stricto. Temat ten mieści się jednak poza ramami niniejszej rozprawy. Por. wyczerpująco M. Gutowski, Nieważność, s. 65. (^47) Podsumowanie sporu o zasadność wyróżniania czynności nieistniejących – por. M. Gu- towski, Nieważność, s. 66. Należy zauważyć, że rozróżnienie czynności nieistniejących i nie- ważnych nie jest powszechne w obcych porządkach prawnych. Przykładowo, zarówno prawo amerykańskie, jak i prawo angielskie posługuje się jednolitym pojęciem void contract – por.
Rozdział II. Nieważność czynności prawnych – zagadnienia ogólne
bowiem w jej miejsce zastosować konstrukcję nieważności czynności prawnych lub – w skrajnych przypadkach – nieistnienia stosunku prawnego (do takiej zresztą kategorii odnosi się literalnie art. 189 KPC^54 ).
§ 4. Przesłanki nieważności czynności prawnych
Jak wskazano wyżej, kategoria nieważności jest najostrzej wyróżnioną w ma- teriale normatywnym kategorią spośród możliwych sankcji wobec wadliwych czynności prawnych. Przesłanki nieważności czynności prawnej wskazane w ustawach można sprowadzić do jednej ze wskazanych już powyżej kategorii: brak podmiotowości prawnej, brak należytej reprezentacji podmiotu, brak zdol- ności do czynności prawnych, pozorność, stan wyłączający świadome albo swo- bodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, sprzeczność z prawem, obejście pra- wa, sprzeczność z zasadami współżycia społecznego oraz z właściwością (naturą) stosunku, niedochowanie formy ad solemnitatem, a w przypadku czynności roz- porządzających – nieistnienie ważnego zobowiązania do rozporządzenia^55.
I. Brak podmiotowości prawnej
Brak podmiotowości prawnej rozstrzyga o niemożności bycia podmio- tem praw i obowiązków^56. Podmiotowość prawna wiąże się w sposób najści- ślejszy z możliwością posiadania (nabywania) praw i obowiązków. A ponieważ
- co również jest podstawowym stwierdzeniem – czynności prawnej dokonuje się w celu nabycia praw lub obowiązków w stosunku prawnym, nie jest możli- we, aby stroną ważnej czynności prawnej była jednostka niebędąca podmiotem prawa (niewyposażona w zdolność prawną). Jak zasadnie podkreśla się w dok- trynie, brak podmiotu, będącego stroną czynności prawnej, prowadzi do skraj- nej postaci nieważności i trudno w takim przypadku mówić o istnieniu samego oświadczenia woli^57. Dlatego niezbędnym elementem konstrukcyjnym czynno- ści prawnej jest podmiotowość prawna stron czynności. Element ten, jako kon- stytutywny, pojawia się także w obcych porządkach prawnych^58.
(^54) Patrz szerzej, w relacji do tzw. uchwał nieistniejących, rozdział I, § 5. (^55) M. Gutowski, Nieważność, s. 54 (^56) Por. m.in. Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 139; S. Grzybowski, [w:] S. Grzybowski (red.), System pr. cyw., t. I, s. 308; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne, s. 161. (^57) Por. Z. Radwański, [w:] Z. Radwański (red.), SPP, t. 2, s. 428. (^58) W odniesieniu do osób fizycznych, zdolność prawna powstaje z chwilą urodzenia zarówno w prawie niemieckim (§ 1 BGB), jak i w prawie amerykańskim (czynniki takie jak wiek wpływają na zakres zdolności do czynności prawnych), przy czym w prawie amerykańskim zdolność
