Pobierz Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego i więcej Egzaminy w PDF z Prawo publiczne tylko na Docsity!
Nb. 1
Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
§ 1. Prawo cywilne
Literatura: L. Górnicki , [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. III; tenże , Dyskusja w sprawie wyodrębnienia prawa gospodarczego, RPEiS 1993, z. 1; S. Grzybowski , [w:] System Pr. Cyw., t. 1, § 1–3; E. Łętowska , Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1993; J. Nowacki , Prawo publiczne – prawo prywatne, Katowice 1992; Z. Radwański , Pojęcie prawa cywilnego (uwagi de lege lata i de lege ferenda), [w:] Polskie prawo prywatne w dobie przemian. Księga ju- bileuszowa dedykowana Jerzemu Młynarczykowi, pod red. A. Smoczyńskiej , Gdańsk 2005; M. Safjan , [w:] System Pr. Pr., t. 1, rozdz. II § 2–5 i rozdz. IV; A. Stelmachowski , Zarys teo- rii prawa cywilnego, Warszawa 1998; S. Włodyka , Problem struktury prawa, PiP 1995, z. 4; A. Wolter , J. Ignatowicz , K. Stefaniuk , Prawo; Zielona Księga, optymalna wizja Kodeksu cy- wilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. Z. Radwańskiego , Warszawa 2006; C. Żuławska , Zasady prawa gospodarczego prywatnego, Warszawa 2007.
I. Prawo publiczne i prawo prywatne
1. Wprowadzenie
Z tradycji kultury zachodnioeuropejskiej wywodzi się podział norm całego systemu prawnego na jego dwa podzbiory: prawo publiczne oraz prawo pry- watne.
Powszechnie akceptowała tę systematyzację polska nauka prawa w odrodzonym w 1918 r. Państwie Polskim, wpływając na kształt powstającego wówczas rodzimego syste- mu prawnego. Jednakże pozostawała ona w sprzeczności z ideologiami państw totalitarnych – w tym również typu marksistowsko-leninowskiego – które nie uznawały odrębności interesów jed- nostki i interesów społeczności państwowej. Z tych głównie powodów zaniechano jej w PRL. Te zastrzeżenia ideologiczne utraciły doniosłość w kształtującym się po 1989 r. ustroju Rzeczypospolitej Polskiej. Wspomniana systematyzacja krytykowana jest nie tylko z pozycji ideologicznych. Wyrażane są także wątpliwości, czy opiera się ona na dostatecznie precyzyjnych kryteriach, pozwalających na ostre wydzielenie dwóch wspomnianych podzbiorów norm prawnych. Dominujący nurt zachodnioeuropejskiej nauki prawa cywilnego nie poddaje się jednak tej krytyce – wsparty w szczególności pracami austriackiego uczonego F. Bydlinskiego (por. zwłasz- cza tegoż Autora System und Prinzipien des Privatrechts, Wien–New York 1996, s. 75 i n.).
2 Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Nb. 2
Jego wszechstronna argumentacja przemawiająca za utrzymaniem wspomnianego roz- różnienia znajduje oddźwięk także w nauce polskiej^1.
2. Prawo prywatne Normy prawa prywatnego regulują stosunki między autonomicznymi pod- miotami, którym przysługują własne, prawnie chronione, sfery interesów mająt- kowych, a także niemajątkowych (osobistych). Na to, że właściwsze jest eksponowanie, jako kryterium rozróżnienia, elementu autono- miczności, niż równorzędności podmiotów, trafnie – za G. Eörsi – zwrócił uwagę A. Stelma- chowski , Zarys, s. 35 i n. Łączy oba te elementy M. Safjan , [w:] System Pr. Pr., t. 1, s. 40 i n. Autonomiczność ta wyraża się przede wszystkim w braku władczego pod- porządkowania jednego podmiotu drugiemu podmiotowi. Ściślej rzecz ujmując, można powiedzieć, że cechą stosunku prywatnoprawnego jest brak prawnej kom- petencji jednego podmiotu do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu stosunku prawnego, a tym samym do ingerowania w jego sferę prawną. Prawo prywatne powstało w relacjach między indywidualnymi (wolnymi) ludźmi. Ten pierwotny i nadal podstawowy zakres jego stosowania uległ istotne- mu poszerzeniu na organizacje (osoby prawne), którym przysługują w relacjach prawnych analogiczne do osób fizycznych atrybuty (spółki, spółdzielnie, przed- siębiorstwa państwowe itp.). Z obustronnej autonomiczności podmiotów wynika, że relacje między nimi kształtują one same , kierując się w zasadzie własnymi interesami. Jednakże swoboda ta nie jest nieograniczona. Do immanentnych cech prawa prywatnego należy bowiem, że jego normy wskazują zarazem ogólne granice autonomii prywatnej, mając na względzie in- teres drugiej strony oraz interes powszechny. Natomiast istotne jest, aby na tak określonym polu swoboda decyzyjna stron nie została zastąpiona władczymi rozstrzygnięciami organów publicznych, podejmowanymi w odniesieniu do po- szczególnych (indywidualnych) stosunków prawnych. Autonomiczność podmiotów niekoniecznie musi prowadzić do równorzęd- nego ich usytuowania względem siebie – co zwykło się uznawać za cechę konsty- tutywną stosunku prywatnoprawnego. Ogólne normy prawa prywatnego często ze względu na ochronę tak czy inaczej pojętej „słabszej” strony (np. konsumenta) kształtują jej pozycję prawną korzystniej w porównaniu z pozycją prawną strony „silniejszej” (np. przedsiębiorcy). Ustawodawca realizuje w ten sposób jedną z podstawowych wartości całego systemu prawnego, jaką jest sprawiedliwość, (^1) Por. S. Włodyka , Problem, s. 7 i n.
4 Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Obszar stosunków prywatnoprawnych trafnie określany bywa jako względ- nie najbardziej odległy od państwa 1 albo – spoglądając z drugiej strony – jako sam się obsługujący 2. Nie znaczy to, że normy prywatnoprawne stanowione są w jakimś szczególnym trybie. Natomiast często kształtuje się je według wzorów sprawdzonych już w praktyce, które tworzą masowo dokonywane indywidualne czynności prawne przez podmioty wspomnianych stosunków prawnych. Prak- tyka ta wywiera także bezpośredni wpływ na treść tych stosunków z uwagi na doniosłość zwyczaju w procesie wykładni oświadczeń woli i ustalania ich skut- ków prawnych. Ponadto w coraz szerszej mierze pojawiają się na obszarze prawa prywatnego czynności prawne, które z mocy autonomiczności ich podmiotów kreują stosunki prawne otwarte na nieograniczony krąg ich uczestników lub prze- widziane są do wielokrotnego zastosowania (np. wzorce umów, różnego rodzaju umowy ramowe, statuty osób prawnych). Można więc mówić o funkcjonowaniu na wspomnianym obszarze ogólnych reguł postępowania w istocie kształtowa- nych przez podmioty prywatne, a jedynie kontrolowanych przez organy pań- stwowe. Reguły te, chociaż pozbawione charakteru normatywnego, uzupełniają system norm prawnych stanowionych przez kompetentne organy państwowe. Problemy te z punktu widzenia teoretycznoprawnego szeroko rozważa F. Kirchhof , Priva- te Rechtsetzung, Berlin 1987. Wychodząc z założenia, że normy prawa prywatnego regulują stosunki mię- dzy autonomicznymi ich stronami, należy dojść do wniosku, iż wyznaczenie sy- tuacji prawnej jednej strony wpływa na pozycję drugiej strony. Jeżeli więc jednej stronie przyznaje się jakieś prawa, korzyści lub szanse, to dzieje się to kosztem drugiej strony, którą obciążają wówczas korelatywne obowiązki lub ryzyka. Dlatego zarówno prawodawca, jak i interpretator norm prywatnoprawnych powinni mieć na względzie wyznaczoną nimi sytuację wszystkich stron stosun- ku prywatnoprawnego – nie poprzestając tylko na ocenie pozycji jednej z nich.
II. Gałęzie prawa, kompleksowe regulacje prawne, dyscypliny
naukowe i dydaktyczne
1. Gałęzie prawa Zarówno w zbiorze norm prawa prywatnego, jak i publicznego można wy- różnić gałęzie prawa. Obejmują one spójne i uporządkowane według przyjętych założeń zespoły norm prawnych, regulujących obszerne kategorie stosunków
(^1) F. Bydlinski , System und Prinzipien des Privatrechts, Wien–New York 1996, s. 79, 92. (^2) E. Łętowska , Podstawy, s. 29.
§ 1. Prawo cywilne 5
społecznych. Gałąź prawa reguluje stosunki społeczne, do których się odnosi, w założeniu swoim w sposób pełny. W konsekwencji jej normy stosują się do poddanego jej stosunku prawnego bezpośrednio , według porządku określonego jej strukturą wewnętrzną. Natomiast normy innej gałęzi prawa można stosować tylko analogicznie , a nie bezpośrednio. Gałęziowa systematyzacja służy więc do wskazania właściwego zespołu norm prawnych dla rozstrzygnięcia danej spra- wy. Pożądane byłoby, aby dla uniknięcia nieporozumień używać zwrotu „gałąź prawa” tylko we wspomnianym znaczeniu.
Przykład: Prawo cywilne, prawo karne, prawo administracyjne, prawo finansowe. Wyróżnienia poszczególnych gałęzi prawa nie dokonuje się z mocy jedno- razowej, racjonalnie podjętej decyzji prawodawcy. Jest to rezultat złożonego procesu historycznego, na który składają się m.in. tradycje kultury prawnej, zmie- niające się stosunki społeczne, ogólne cele państwa, a także cząstkowe decyzje prawodawcy wyrażone w szczególności w postaci kodyfikacji niektórych dzie- dzin prawa. Proces ten nie został zresztą zamknięty i trwa nadal. Ukształtowana w ten sposób systematyzacja ogólnego zbioru norm nie jest wskutek tego oparta na ostrych kryteriach podziału.
2. Kompleksowe regulacje prawne
Od gałęzi prawa należy odróżnić kompleksowe regulacje prawne (tzw. usta- wy szczegółowe). Są to zespoły norm odnoszące się do jednego przedmiotu (stosunku społecznoprawnego). Systematycznie normy takie należą jednak do kilku gałęzi.
Przykład: Ustawa z 30.6.2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1410), ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 782 ze zm.), ustawa z 29.1.2004 r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 907 ze zm.).
3. Dyscypliny naukowe i dydaktyczne
Z kolei czymś zgoła innym jest dyscyplina naukowa , przez którą należy rozumieć zespół działań poznawczych ewentualnie wytwór tego rodzaju dzia- łań w postaci zespołu twierdzeń odpowiednio uzasadnionych. Pomimo że nauki prawne nie tworzą prawa, to je opracowują w oparciu o przepisy prawne lub inne fakty prawotwórcze, które dają podstawy do odtworzenia systemu norm prawnych 1.
(^1) Z. Ziembiński , Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 8.
§ 1. Prawo cywilne 7
Nr 7–8, poz. 141). Również stosunek łączący sąd i biegłego wykazuje cechy nadrzędności sądu i podległości biegłego, gdyż zadanie biegłego jest jednostronnie wyznaczone przez sąd i dlatego nie podlega regulacji przez materialne prawo cywilne (uchw. SN z 28.11.1974 r., III CZP 76/74, OSN 1975, Nr 7–8, poz. 108). Por. także T. Sokołowski , Cywilnoprawna metoda regulacji a zagadnienia metodologii prawa cywilnego, GSP 2007, t. XVII. Niekiedy na tym tle mogą pojawiać się istotne problemy, np. co do charakteru stosunku powstałego na podstawie art. 228 KPK. Dyrektywa preferencji prywatnoprawnej metody re- gulacji skłaniałaby do uznania, że chodzi tu o umowę, a nie stosunek administracyjnoprawny powstały na skutek władczego działania organu.
Przy kwalifikacji tego stosunku nie mają więc doniosłości faktyczne relacje podmiotów, które znamionować może nierówność wynikająca np. z przewagi ekonomicznej lub innych więzów zależności nieformalnej jednej osoby od dru- giej. Zakres kompetencji do kształtowania stosunków prawnych zawsze bowiem może być wyznaczony tylko normami prawnymi. Jeżeli strony same w umowie określą swoją nierównorzędną sytuację w powstałym stosunku prawnym, to nie wyklucza to jeszcze uznania go za stosunek cywilnoprawny. Umowa , jeżeli zawarta została między podmiotami prawa cywilnego, traktowana jest zresztą jako typowy sposób kształtowania stosunków cywilnoprawnych, przemawiający w razie wątpliwości za przyjęciem takiej kwalifikacji prawnej.
Przykład: W uchw. z 7.8.1974 r. (III CZP 47/74, OSN 1975, Nr 12, poz. 161) SN wyraził pogląd, że „jakkolwiek w ustawie o zaopatrzeniu ludności w wodę ustanowiono przymus do- stawy i odbioru wody, to jednak jej przepisy nie dają podstawy do oceny, że przedsiębiorstwo (zakład) wodociągów zajmuje w stosunku do odbiorców wody pozycję nadrzędną”, stwier- dzając równocześnie, iż za cywilnoprawnym charakterem tego stosunku przemawia „sposób jego zawarcia (umowa lub przyjęcie)”; podobnie w uchw. SN z 31.1.1996 r. (III CZP 3/96, OSN 1996, Nr 5, poz. 66).
W zakresie majątkowych stosunków cywilnoprawnych typowym sposobem ochrony interesów stron jest ich odpowiedzialność odszkodowawcza. Służy ona zachowaniu integralności ekonomicznej podmiotów tych stosunków i dla- tego spełnia funkcję kompensacyjną, co w szczególności odróżnia ją od sankcji właściwych prawu karnemu. Za pomocnicze kryterium wyróżniające normy prawa cywilnego może być uznany także rodzaj aktu normatywnego , w którym znajdują się odpowiednie przepisy prawne. Wzgląd ten powinien być wzięty pod uwagę, jeśli chodzi o Ko- deks cywilny, ponieważ kodyfikacja ta z mocy przyjętych dla niej założeń ma ściśle jednorodny, tzn. cywilnoprawny charakter^1.
(^1) Natomiast S. Grzybowski , [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 18, uważa, że okoliczność, w jakim akcie normatywnym zawarta jest norma, pozbawiona jest jakiegokolwiek znaczenia. Pogląd ten nie wydaje się jednak trafny, zwłaszcza w świetle § 2 i 18 ZTP.
8 Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Spory ze stosunków cywilnoprawnych są z reguły rozstrzygane przez sądy w trybie określonym w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 1 KPC) – także wtedy, gdy organy publiczne występują w roli podmiotów cywilnoprawnych. Przepisy szczególne mogą zarówno wyłączyć pewne sprawy cywilne spod wspomnianego postępowania, jak i postępowaniem tym objąć sprawy wynika- jące ze stosunku prawnego, niemającego charakteru cywilnoprawnego (art. 1 i 2 KPC). Jeżeli jednak przepis szczególny wskazuje jako właściwe postępowanie cywilne, a zarazem nie ma jednoznacznych podstaw do uznania, iż dany stosunek prawny nie ma charakteru cywilnoprawnego, to można przyjąć, że wskazanie po- stępowania cywilnego – jako typowego trybu rozstrzygania spraw ze stosunków cywilnoprawnych – przemawia za takim właśnie charakterem danego stosunku prawnego (np. art. 42 PrSpółdz) 1.
2. Przedmiot regulacji W polskiej nauce broniony był także pogląd oparty na teoretycznych za- łożeniach doktryny marksistowskiej, według którego nie tyle swoista metoda, ile raczej majątkowy przedmiot regulacji stanowi główną cechę wyróżniającą prawo cywilne 2. Koncepcja ta opierała się na założeniach teoretycznych, nie do zaakceptowa- nia w Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto nie pozwalała odróżnić norm prawa cywilnego od norm innych gałęzi prawa – także regulujących stosunki majątko- we. Nie wyjaśniała również, dlaczego do prawa cywilnego należą normy odno- szące się do dóbr osobistych, które regulują stosunki prawne o niemajątkowym charakterze^3.
IV. Zakres prawa cywilnego
1. Uwagi wstępne Swoista dla prawa prywatnego metoda regulacji nie pozwala jeszcze w peł- ni wyznaczyć zakresu prawa cywilnego, ponieważ są to różne pojęcia, których zakresy nie muszą się pokrywać. Normy publicznoprawne z całą pewnością nie należą więc do prawa cywilnego. Natomiast przy kwalifikowaniu normy prywat- noprawnej trzeba jeszcze mieć na względzie systematyzację tego podzbioru norm.
(^1) Odmiennie S. Grzybowski , [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 18. (^2) Por. reprezentatywne w tym względzie stanowisko S. Szera , Prawo cywilne. Część ogól- na, Warszawa 1967, s. 18 i n. (^3) Por. bliżej S. Grzybowski , [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 16 i n.
10 Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
Nb. 18
regulujących stosunek pracy do prawa cywilnego w art. 300 KP, stanowiąc, że w sprawach nieuregulowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy sto- suje się odpowiednie przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Określenie to pozwala stosować dany przepis prawa cywilnego w niezmienionym kształcie albo z koniecznymi modyfikacjami; po- zwala także nie stosować go wcale. Poglądy nauki na status prawny prawa pracy nie są jednolite. Z jednej strony, uznaje się je za odrębną gałąź prawa, a z drugiej strony, kwestionuje tę kwalifi- kację z uwagi na kompleksowy charakter tego zespołu norm. Wydaje się wszakże, iż dylemat ten można rozstrzygnąć, przyjmując koncep- cję szczególnej gałęzi prawa prywatnego , obejmującej prywatnoprawne nor- my regulujące stosunek pracy. Okoliczność, że ta grupa norm – o podstawowej zresztą doniosłości – występuje w otoczeniu norm regulujących publicznoprawne instytucje dotyczące świadczonej pracy, nie powinna przemawiać przeciwko pro- ponowanej tu koncepcji. Sam bowiem ustawodawca wydzielił je nie tylko w struk- turze wewnętrznej KP, ale także w relacji zewnętrznej – w odniesieniu do KC. W sumie więc należy dojść do wniosku, że zakresem Kodeksu cywilnego nie są w zasadzie objęte określone powyżej stosunki pracy.
3. Prawo rodzinne Normy regulujące stosunki prawnorodzinne zawarte są w Kodeksie rodzin- nym i opiekuńczym z 1964 r., który wszedł w życie równocześnie z Kodeksem cywilnym. Decyzja legislacyjna o odrębnym uregulowaniu stosunków prawnorodzin- nych niewątpliwie wynikała z założenia, że prawo cywilne w istocie ma za przedmiot stosunki majątkowe, wobec czego regulacja stosunków osobistych , które dominują w stosunkach prawnorodzinnych, stanowi przedmiot odrębnej gałęzi prawa, opartej na swoistych zasadach^1. Koncepcja ta broniona była także argumentem, że znaczna część stosunków prawnorodzinnych (dzieci i rodzice) nie jest regulowana metodą cywilistyczną, lecz na zasadzie podporządkowania^2. Jednakże oba założenia nie wytrzymują krytyki. Jak wskazano na to powyżej, wyróżnienie prawa cywilnego nie opiera się na kryterium majątkowym, a sto- sunki między rodzicami a dziećmi trudno uznać za kształtowane jednostronnie przez reprezentantów władzy publicznej. Normy prawa rodzinnego niewątpliwie należą więc do prawa prywatnego. Można jeszcze rozważyć, czy nie stanowią one szczególnej gałęzi prawa pry- (^1) Por. zwłaszcza S. Szer , Prawo rodzinne – odrębna gałąź prawa, PiP 1957, z. 3. (^2) Por. zwłaszcza B. Dobrzański , Kodeks rodzinny i opiekuńczy a kodeks cywilny, SC 1966, t. VII, s. 45 i n.
§ 1. Prawo cywilne 11
watnego. Mimo wszakże pewnych odrębnych regulacji, dotyczących poszcze- gólnych instytucji prawa rodzinnego, brak jest normatywnych przesłanek, które by uchylały bezpośrednie zastosowanie Kodeksu cywilnego do sfery stosunków rodzinnoprawnych. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera zresztą żadnej części ogólnej, która mogłaby uzasadnić odrębność tej dziedziny prawa. Należy zatem podzielić zdecydowanie dominujący już pogląd, że prawo ro- dzinne stanowi integralną część prawa cywilnego^1.
4. Prawo handlowe
Koncepcja prawa handlowego jako odrębnej gałęzi prawa prywatnego wy- wodzi się z ustroju feudalnego. Było ono wówczas szczególnym prawem kupców (stanu kupieckiego), regulującym ich profesjonalną działalność. Kryterium stanowe nie mogło oczywiście służyć już za podstawę wyróżnie- nia prawa handlowego w państwach demokratycznych. Niemniej podział prawa prywatnego na prawo cywilne (powszechne) i prawo handlowe był ogólnie ak- ceptowany w XIX-wiecznych systemach praw kontynentalnych, opierając się na zmodyfikowanych kryteriach (podmiotowych, przedmiotowych lub miesza- nych). Znalazło to w szczególności wyraz w odrębnych kodyfikacjach regulują- cych stosunki handlowe. Jednakże we współczesnej nauce zachodnioeuropejskiej coraz silniej krytykowany jest klasyczny dwupodział prawa prywatnego, w na- stępstwie czego szereg państw rezygnuje z odrębnych kodyfikacji prawa handlo- wego, sytuując pewne szczególne, przystosowane do profesjonalnej działalności gospodarczej normy lub instytucje prawne w obrębie kodeksów cywilnych.
Por. szwajcarski Kodeks zobowiązań (obowiązująca obecnie treść ustalona w 1937 r.), włoski Kodeks cywilny z 1942 r., holenderski Kodeks cywilny (przygotowywany cząstko- wo w okresie powojennym), z ostatnich lat pochodzące kodyfikacje: Litwy, Federacji Rosyj- skiej oraz Prawo obligacyjne Słowenii. Co do literatury prawnoporównawczej por. zwłaszcza W. Müller-Freienfels , Zur Selbständigkert des Handelsrechts, Festschift für Ernst von Cäm- merer, Tübingen 1978, s. 583 i n.
Na innych z kolei założeniach opiera się koncepcja prawa gospodarczego , rozwijająca się w Europie Zachodniej po I wojnie światowej na tle narastającego interwencjonalizmu państwa w sferę obrotu gospodarczego. Neguje ona podstawowy podział systemu prawnego na: prawo publiczne i prawo prywatne, a za prawo gospodarcze uznaje całokształt norm regulujących zagadnienia gospodarcze.
(^1) Por. szerzej J. Ignatowicz , M. Nazar , Prawo rodzinne, Warszawa 2010, s. 40 i n.; S. Grzybowski , [w:] System Pr. Cyw., t. 1, s. 23–24; por. także Z. Radwański , Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa, PiP 2008, z. 1.
§ 1. Prawo cywilne 13
Natomiast trafnie uznaje się, że zjawiska prawne związane z obowiązywa- niem prywatnoprawnych norm regulujących strukturę i działalność podmiotów gospodarczych powinny stanowić przedmiot wyodrębnionych badań naukowych oraz nauczania. Chodzi tu zatem o odrębne dyscypliny naukowe i dydaktyczne, które faktycznie się już ukształtowały, mimo iż chwiejny jest ich zakres a nawet sama ich nazwa. Obok bowiem tradycyjnego określenia „prawo handlowe” po- jawia się nowa nazwa „prawo gospodarcze prywatne”^1.
5. Prawo rolne
Statusu odrębnej gałęzi prawa nie ma również, wyróżniane dla celów nauko- wych lub dydaktycznych, prawo rolne^2. Przedmiotem tej dyscypliny są normy należące do różnych gałęzi prawa – w tym w znacznej mierze normy prywatno- prawne, stanowiące składnik prawa cywilnego^3.
6. Prawo spółdzielcze
Podobnie należy zakwalifikować prawo spółdzielcze – ujęte jednak w od- rębnej ustawie. Rdzeń zawartych w niej norm ma charakter prywatnoprawny regulując powstanie, strukturę i działanie dobrowolnie tworzonej przez podmioty prawa cywilnego osoby prawnej, jaką jest spółdzielnia. Brak przy tym podstaw, aby uznać zespół tych norm za odrębną od prawa cywilnego gałąź prawa.
V. Systematyka prawa cywilnego
1. Uwagi ogólne
Prawo cywilne dzieli się z kolei na działy wyrażające strukturę tej gałęzi pra- wa. Nie jest ona jednolita we wszystkich systemach prawnych. Jednakże w grupie praw kontynentalnych, opartych na recypowanym prawie rzymskim, szerokie uznanie znalazł tzw. system pandektowy , opracowany przez naukę niemiecką na początku XIX w., a następnie zastosowany w wielu w kodyfikacjach XIX i XX w. Charakteryzuje się on przede wszystkim wyróżnieniem rozbudowanej części ogólnej prawa cywilnego, po której następują działy: prawo rzeczowe, prawo
(^1) Por. w szczególności S. Włodyka , Problem, s. 20 i n.; podobnie C. Żuławska , Zasady, s. 1 i n. (^2) Wolter , Ignatowicz , Stefaniuk , Prawo, s. 27. (^3) R. Budzinowski (Problemy ogólne prawa rolnego, Poznań 2008) stwierdza, że prawo rolne nie ma statusu odrębnej gałęzi prawa, natomiast wyróżnia się zespołem norm odbie- gających zarówno od ogólnych reguł prawa cywilnego, jak i prawa administracyjnego; por. zwłaszcza s. 244–245.
14 Rozdział I. Wprowadzenie do prawa cywilnego
zobowiązań, prawo rodzinne i prawo spadkowe. Systematyka ta nie odpowiada wprawdzie logicznym wymaganiom poprawnego podziału, ponieważ elementy zbioru zostały wydzielone według różnych kryteriów, to jednak w porównaniu z innymi stosowanymi podziałami prawa cywilnego okazała się w praktyce naj- sprawniejsza. Została ona również przyjęta przez polskich kodyfikatorów, co znalazło wy- raz w podzieleniu Kodeksu cywilnego na cztery księgi, odpowiadające wspo- mnianym działom prawa cywilnego – wyjąwszy prawo rodzinne uregulowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
2. Poszczególne działy prawa cywilnego 1. Część ogólna – obejmuje instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego – w tym zwłaszcza problematykę czynności prawnych, podmiotów prawa cywilnego oraz praw podmiotowych. 2. Prawo rzeczowe – ujmuje normy, które wyznaczają bezwzględne prawa podmiotowe (skuteczne wobec wszystkich), a odnoszące się do rzeczy. 3. Prawo zobowiązań – zawiera normy regulujące prawa majątkowe o cha- rakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów. 4. Prawo spadkowe – reguluje przejście majątku osoby zmarłej na inne podmioty. 5. Prawo rodzinne – reguluje – podobnie jak klasyczne systemy pandek- towe – stosunki prawne między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz innymi krewnymi i powinowatymi, a także instytucję opieki i kurateli. 6. Prawo na dobrach niematerialnych (prawo własności intelektualnej)^1 , które reguluje prawa podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wytworu umysłu ludzkiego, mającego wartość majątkową. Chodzi tu w szczególności o prawa do utworu naukowego, literackiego, artystycznego, wynalazku, wzoru użytkowego, programu komputerowego itp. Jest to stosunkowo nowa problematyka prawna, która nie była znana twórcom koncepcji systemu pandektowego i dlatego nie mogła być przez nich uwzględ- niona. Nie doczekała się również w polskim systemie prawnym jakiejś ogólnej regulacji prawnej ujętej w jednej ustawie pozakodeksowej – na podobieństwo Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, chociaż w znacznej mierze rolę taką pełni ustawa z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) oraz ustawa z 30.6.2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1410).
(^1) Por. M. Poźniak-Niedzielska , Ewolucja prawa własności intelektualnej w dobie współ- czesnej, PiP 2002, z. 10, s. 5 i n.
