Pobierz Rozdział I. Zagadnienia dowodowe w procesie karnym i więcej Publikacje w PDF z Sztuka tylko na Docsity!
Rozdział I. Zagadnienia
dowodowe w procesie karnym
dr hab. Teresa Gardocka, prof. Uniwersytetu SWPS
§ 1. Kwestia dowodowa jako
fundament procesu karnego
Kwestia dowodowa stanowi problem fundamentalny dla procesu karnego. Wszystko, co dzieje się w postępowaniu ma na celu ustalenie, a następnie udo- wodnienie udziału w przestępstwie poszczególnych osób w taki sposób, żeby skazana została osoba winna, a nie niewinna. Jednocześnie wszystkie przy- znawane podejrzanym (oskarżonym) gwarancje szczególnych praw w proce- sie^1 mają za zasadniczy cel zapobieganie nadużyciom dowodowym organów procesowych, a wszelkie szczególne ograniczenia praw podejrzanego (oskar- żonego)^2 – zapobieganie utrudnianiu przez niego dowodzenia winy. Wina w rozumieniu procesowym znaczy tyle, co przypisanie oskarżonemu określonego czynu przestępnego w określonej formie zjawiskowej (sprawstwa w konkretnej formie, pomocnictwa, podżegania, przygotowania). Osoba, któ- rej w wyroku przypisano popełnienie czynu przestępnego jest winna i zostaje jej wymierzona kara kryminalna przewidziana w Kodeksie karnym. Osoba, której przypisano wprawdzie popełnienie czynu, ale stwierdzono zarazem niemożność przypisania winy w sensie karnomaterialnym (niepoczytalność), może być uznana za winną procesowo i potraktowana w sposób przewidziany
(^1) Oskarżony ma m.in. prawo do pomocy obrońcy już przy pierwszym jego przesłuchaniu, może podczas rozprawy wypowiadać się co do każdego dowodu, nie ma obowiązku składania wyjaśnień itp. (^2) Ograniczeniem praw podejrzanego jest przede wszystkim możliwość zastosowania środków zapobiegawczych, w tym pozbawienia wolności trybem tymczasowego aresztowania, zobowiąza- nie do dostarczania materiału dowodowego określonego rodzaju ze swego ciała.
Rozdział I. Zagadnienia dowodowe w procesie karnym
w prawie karnym dla sprawców niepoczytalnych (środki zabezpieczające). Osoba, której przypisano popełnienie czynu, ale wykluczono winę w sensie karnomaterialnym (błąd), jest w sensie procesowym niewinna. Także osoba, której przypisano popełnienie czynu, ale zarazem wykluczono karną bezpraw- ność (obrona konieczna, stan wyższej konieczności) jest w sensie procesowym niewinna. Niewinny jest zarówno oskarżony, którego udział w czynie wykluczono lub nie została mu przypisana wina w sensie karnomaterialnym (błąd lub działa- nie niezależne od winy), jak i ten, komu udziału w czynie nie udało się w toku postępowania udowodnić. Waga uniewinnienia jest we wszystkich sytuacjach identyczna i ma skutek rzeczy osądzonej w tym sensie, że nie można rozpocząć nowego procesu o to samo (ten sam czyn w sensie faktycznym), poza wyjąt- kowymi przypadkami prawnej dopuszczalności wznowienia postępowania. Orzeczenie uniewinniające sądu może być zmienione na niekorzyść z za- chowaniem szczególnych warunków w II instancji, a w instancji kasacyjnej, gdy jest zaskarżone na niekorzyść, w granicach zarzutów i tylko przez rok od uprawomocnienia (art. 524 § 3 KPK)^3. Odstąpienie od podejrzewania konkret- nej osoby w fazie przygotowawczej postępowania ma podobny skutek, również tworzy sytuację, w której tylko wyjątkowo można do podejrzenia powrócić i powrót taki jest ograniczony czasem – najwyżej przez rok (art. 328 § 2 KPK). Każda z tych decyzji musi być podjęta w oparciu o odpowiednią podstawę dowodową, którą mogą być: dowody winy wystarczające do skazania, do któ- rych należy również zamknięty łańcuch poszlak^4 , dowody niewinności oskar- żonego, dowody niewystarczające do skazania, w której to sytuacji zasada do- mniemania niewinności (art. 5 KPK) przesądza o uniewinnieniu oskarżonego. To, co najistotniejsze dla każdego procesu karnego, czyli zagadnienie do- wodowe, może być opisane w aktach prawnych w różny sposób, określany jako model. Model oznacza spójnie uregulowaną strukturę, w której toczy się pro- ces karny i może być rozumiany ogólnie jako całość postępowania, np. model dwuinstancyjny czy trójinstancyjny, może odnosić się do konkretnych części uregulowań procesowych następujących po sobie w czasie, np. model kontroli instancyjnej apelacyjny lub kasacyjny, wreszcie może dotyczyć części wyod- rębnionych funkcjonalnie, jak postępowanie dowodowe.
(^3) Do nowelizacji KPK z 11.3.2016 r. (Dz.U. z 2016 r. poz. 437 ze zm.), która weszła w życie 15.4.2016 r. okres ten wynosił 6 miesięcy. (^4) Domniemanie niewinności sformułowane w art. 5 KPK wymaga udowodnienia winy w spo- sób wystarczający do skazania, czyli bez pozostawienia u sędziów wątpliwości co do winy oskar- żonego. W terminologii angielskiej używa się zwrotu „beyond reasonable doubts”.
Rozdział I. Zagadnienia dowodowe w procesie karnym
modelem lub tylko o tyle je zmieniając, aby konkretne rozwiązania nie były z nimi w jawnej sprzeczności, cała konstrukcja staje się niespójna i pełna we- wnętrznych sprzeczności. Podobnie jest, gdy wprowadza się do systemu czę- ściowe struktury właściwe innemu modelowi bez refleksji, na ile pasują do ca- łości^8. Istnieją dwa podstawowe modele postępowania karnego: kontynentalny i common law. Podstawowe cechy całego systemu kontynentalnego to:
- rozstrzyganie o winie i karze w jednym postępowaniu i przez ten sam organ (sąd);
- kontradyktoryjność z jednoczesną możliwością działania sądu z urzędu, zwana kontradyktoryjnością mieszaną lub ograniczoną;
- dwuinstancyjność jako bezwzględne prawo do instancji odwoławczej;
- legalizm;
- skargowość rozumiana przede wszystkim jako skarga publiczna, rozpo- czynająca postępowanie sądowe. System common law, istniejący w państwach o tradycji anglosaskiej, rządzi się odmiennymi nieco zasadami:
- postępowanie podzielone jest na fazy, z których pierwsza – w pełni kon- tradyktoryjna – zmierza do ustalenia winy w sensie procesowym, zaś druga – prowadzona przez sędziego – zmierza do określenia wymiaru kary. Fazy te są rozdzielone także wtedy, gdy oskarżony przyznaje się do winy (plea guilty);
- dwuinstancyjność nie jest zagwarantowana, ale prawo do wyższej in- stancji może zostać przyznane przez sędziego, gdy zostaną wskazane uchybienia procesowe w I instancji;
- postępowanie oparte jest na zasadzie oportunizmu – nie istnieje bez- względny obowiązek ścigania przestępstwa;
- postępowanie sądowe może rozpocząć się tylko od skargi. Obecnie prawo procesowe oparte na tradycji common law jest w wielu kwe- stiach uregulowane również ustawami. Fakt ten nie pozbawia mocy całego do- robku orzeczniczego wypracowanego w danym kraju przez sady, co jest pod- stawowym źródłem common law, a raczej je uzupełnia i wyjaśnia. Regulacje
(^8) Taki zabieg miał miejsce w 2015 r., kiedy to po długim i burzliwym okresie vacatio legis (pierwszą ustawę nowelizującą uchwalono w 2013 r.) dokonano zmiany modelu polskiego postę- powania karnego na czysto kontradyktoryjny, pozbawiając sąd inicjatywy dowodowej, ale utrzy- mując dotychczasowe zasady, m.in. zasadę prawdy materialnej. Patrz szerzej o tym: T. Gardocka, D. Jagiełło (red.), Nowe karne prawo dowodowe, Warszawa 2015.
§ 1. Kwestia dowodowa jako fundament procesu...
brytyjskie, amerykańskie i australijskie różnią się między sobą, tak jak różnią się konstrukcje prawne w krajach systemu kontynentalnego. W procesie karnym opartym na prawie kontynentalnym i common law rola sądu w postępowaniu dowodowym jest odmienna. Przede wszystkim ma miej- sce jedno postępowanie dotyczące ustalenia winy i wymiaru kary. W proce- sie kontynentalnym sąd (jeden sędzia lub skład kolegialny) ustala okoliczności wskazujące na winę i mające wpływ na wymiar kary i ma prawo inicjatywy dowodowej, wynikające z deklarowanej w większości ustaw procesowych za- sady prawdy materialnej, której ustalenie obciąża sąd, stanowi bowiem pod- stawę orzeczenia. Oczywiście, inicjatywa dowodowa sądu istnieje obok inicja- tywy stron procesowych, przy czym dla oskarżyciela aktywność dowodowa jest obowiązkowa, co wynika z zasady domniemania niewinności. Decyzja o nie- dopuszczeniu dowodu może zapaść tylko przy wskazaniu podstawy prawnej, z reguły zawartej w ustawie w wyczerpującym wyliczeniu z niewielkim margi- nesem swobody dla sądu. Prawo przewiduje również zakazy dowodowe bez- względne i względne, zależne od woli osoby, która ma dostarczyć dowodu. W procesie anglosaskim sąd występuje w postępowaniu dowodowym na etapie ustalania winy, co do zasady w roli arbitra, decydującego o dopusz- czalności dowodów wskazywanych przez strony na podstawie oceny ich rele- wantności, czyli tego, czy odnoszą się do wskazanej tezy i mogą być przydatne do wykazania lub obalenia jej prawdziwości. Następnie udziela instrukcji przy- sięgłym co do zasad obowiązujących przy decydowaniu o winie. Wymiaru kary dokonuje sędzia w kolejnym etapie postępowania. Procedury sądowe w postępowaniu karnym i cywilnym są w prawie kon- tynentalnym odmienne, regulowane innymi ustawami, zaś w prawie anglosa- skim procedura sądowa jest w zasadzie wspólna dla spraw karnych i cywilnych, chociaż istnieją w jej ramach uzasadnione charakterem spraw odmienności, często regulowane ustawami. Oba modele oparte są w zasadzie na swobodnej ocenie dowodów. Można więc powiedzieć, że w sferze dowodowej podstawowa różnica mię- dzy modelem kontynentalnym i anglosaskim tkwi w kontradyktoryjności po- stępowania dowodowego. Postępowanie dowodowe w procesie kontynental- nym ma doprowadzić do ustalenia prawdy, nie może być więc krępowane wyłączną inicjatywą dowodową stron. Obecnie coraz częściej również w pro- cedurze anglosaskiej sąd ma prawo wystąpienia z inicjatywą dowodową. Na- tomiast kontradyktoryjność w realizacji poszczególnych dowodów, przede wszystkim przesłuchań, jest zapewniona stronom w postaci prawa zadawania pytań osobom przesłuchiwanym. W procesie anglosaskim prawo to bywa dość
§ 2. Ciężar dowodu
- możliwość niedopuszczenia dowodu;
- prawo/obowiązek wyłączenia dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa. W dalszej części podejmę próbę porównania poszczególnych rozwiązań prawa dowodowego w obowiązującym prawie polskim (model kontynentalny) i prawie brytyjskim (model common law). Polska procedura karna jest uregu- lowana w Kodeksie postępowania karnego, zaś poszczególne kwestie są uszcze- gółowione w drodze wykładni czy zinterpretowane w orzecznictwie Sądu Naj- wyższego. W prawie brytyjskim rzecz jest znacznie bardziej skomplikowana. Pierwotnie prawo brytyjskie (common law) było oparte na prejudykatach – orzeczeniach sądowych, które były wiążące dla późniejszych spraw o tyle, o ile nie różniły się one od sprawy, w której zapadło orzeczenie^9. Obecnie common law zostało uzupełnione przez wiele regulacji prawnych rangi ustawowej, do- tyczących szczegółowych kwestii, przy czym żaden z tych aktów nie pozbawił mocy prawnej dorobku orzecznictwa, czyli common law. Oba porządki obo- wiązują równolegle, co niekiedy jest wprost deklarowane w aktach prawnych, mających przeważnie charakter porządkujący^10.
§ 2. Ciężar dowodu
W prawie polskim ciężar dowodu obciąża oskarżyciela. Dotyczy to za- równo obowiązku dowodzenia (tzw. formalny ciężar dowodu) jak i skutków niepowodzeń dowodowych (tzw. materialny ciężar dowodu)^11. Wywodzi się to z domniemania niewinności deklarowanego w art. 5 KPK. Ciężar dowodu obciąża również sąd, który nie może wydać wyroku skazu- jącego bez ustalenia prawdy tzw. materialnej, co wynika z art. 2 § 2 KPK. Wo- bec takiego obowiązku nałożonego na sąd, ma on prawo inicjatywy dowodo- wej (art. 9 § 2 i art. 167 KPK). Oznacza to obowiązywanie w polskim modelu kontradyktoryjności mieszanej, tj. inicjatywy dowodowej stron oraz działania sądu z urzędu.
(^9) J. Jabłońska-Bonca, Wprowadzenie do prawa/Introduction to Law, Warszawa 2008, s. 79 i n. (^10) Również wprowadzanie kolejnych regulacji ustawowych (statutory) odnoszących się do po- stępowania karnego z reguły nie uchyla poprzednich. Samo więc znalezienie przepisu odnoszą- cego się do rozważanej sytuacji jest sztuką. (^11) Patrz na temat ciężaru dowodu M. Cieślak, Polska..., s. 336 i n.
Rozdział I. Zagadnienia dowodowe w procesie karnym
Teoretycznie uznaje się, że oskarżonego nie obciąża żaden obowiązek do- wodzenia, co należy odróżniać od obowiązku udziału w postępowaniu dowo- dowym. W praktyce, oczywiście, gołosłowne twierdzenia oskarżonego, np. że działał w obronie koniecznej, nie powodują po stronie oskarżyciela żadnych kontrdowodów. Jednocześnie oskarżonego nie obciąża zgłoszony przez niego dowód niedany, w tym sensie, że nie może być argumentem przemawiającym za skazaniem. W prawie brytyjskim w zasadzie ciężar dowodu również obciąża oskar- życiela, z wyraźnymi jednak wyjątkami. Wyjątkiem wyraźnie wynikającym z prawa jest dowód na podnoszone przez oskarżonego działanie w stanie nie- poczytalności (insanity)^12. Niespełnienie przez oskarżonego pewnych wymagań dowodowych uznaje się za przyznanie okoliczności obciążających^13. W polskim prawie tylko w jednym przypadku pojawia się przeniesienie ciężaru dowodu na oskarżonego. Mianowicie przy przestępstwie zniesławienia (art. 212 KK), gdy oskarżony zamierza udowodnić prawdziwość zarzutu znie- sławiającego, czyli przeprowadzić tzw. dowód prawdy (art. 213 KK). Użycie sformułowania „dowód prawdy” uznawane jest za przeniesienie ciężaru do- wodu na oskarżonego^14.
§ 3. Katalog dowodów
Polski Kodeks postępowania karnego zawiera katalog dowodów powszech- nie uznany za niewyczerpujący. Dopuszczalne są także dowody niewymie- nione w Kodeksie postępowania karnego, pod warunkiem znalezienia dla ich przeprowadzenia odpowiedniego reżimu (przeprowadza się je odpowiednio do zasad przeprowadzania dowodów uregulowanych w Kodeksie). Polskie prawo wymienia dowody osobowe trzech rodzajów (oskarżony, świadek, biegły) oraz dowody rzeczowe i pochodzące ze specjalnych czynności dowodowych. Jest to podział według źródeł dowodowych. Teoretycznie wy-
(^12) Tak A. Keane, J. Griffiths, P. McKeown, The Modern Law of Evidence, Oxford University Press 2010, s. 81. Uzasadnienie jest takie, że twierdzenie oskarżonego o niepoczytalności jest trudne do obalenia bez jego współdziałania, do którego nie jest zobowiązany. Pogląd ten bywa jednak w prawie brytyjskim kwestionowany. (^13) Patrz ibidem, s. 431. (^14) Patrz L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2015, s. 290.
Rozdział I. Zagadnienia dowodowe w procesie karnym
staci nieuczestniczenia w postępowaniu dowodowym, ale również prawo do wprowadzenia w błąd wymiaru sprawiedliwości, co jest równoznaczne z na- ruszeniem zasady uczciwego procesu. Niejasność reżimu najwyraźniej widać w przypadku przeprowadzenia dowodu osobowego z wyjaśnień. Wyjaśnienia składa osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa, czyli ten, przeciwko komu wniesiono do sądu akt oskarżenia. Identyczny reżim dotyczy podejrzanego, co wyraźnie wynika z art. 71 § 3 KPK. Trzeba uprzedzić taką osobę o wszystkich prawach, jakie ustawa przyznaje oskarżonemu o popełnienie przestępstwa. Kodeks postępowania karnego zna dwa kolejne, słabsze stopnie podejrze- wania. Jest to tzw. osoba podejrzana i osoba pozostająca w kręgu podejrzeń. Kodeks określa ich obowiązki w zakresie poddania się postępowaniu dowodo- wemu (dostarczenia dowodów rzeczowych, jak krew, włos, wymaz ze śluzówki itd. lub dowodu z oględzin ciała). Przesłuchanie ich następuje w fazie przed- procesowej lub w postępowaniu in rem. Nie ma obowiązku informowania tych potencjalnie podejrzanych o ich prawach w zakresie obowiązku dostarczania dowodów. Przesłuchiwani są jako świadkowie z pouczeniem o obowiązku mó- wienia prawdy, mimo że organ procesowy umieszcza ich w kręgu podejrzeń. Protokoły przesłuchań mogą znaleźć się w materiale dowodowym, ale wobec zastosowania niewłaściwego reżimu przesłuchania, osoba nie może być oskar- żona o fałszywe zeznania, bo faktycznie miała prawo do nie mówienia prawdy. Oskarżony (podejrzany od momentu przedstawienia zarzutów), ale rów- nież osoba podejrzana i osoba w kręgu podejrzeń, są natomiast wyraźnie zo- bowiązani do dostarczania dowodów w postaci fragmentów ciała (włosy, wy- mazy próbek ze śluzówki) lub wydzielin organizmu lub płynów ustrojowych (krew, ślina, pot, sperma), a także odcisków palców, podeszwy stóp, warg, zdjęć np. małżowiny usznej. Co ciekawe, od osób, na których ciąży słabsze podej- rzenie wymaga się w tym względzie więcej niż od oskarżonego. Są bowiem zobowiązane m.in. do udzielenia próby pisma, głosu, zapachu. Widać to wy- raźnie, gdy porówna się zakres obowiązków dowodowych z art. 74 KPK, do- tyczący oskarżonego i podejrzanego, a w § 3 osoby podejrzanej, z zakresem określonym w art. 192a KPK dotyczącym osoby, która znalazła się w kręgu po- dejrzeń. Wobec osoby zobowiązanej do dostarczenia materiału dowodowego, która nie chce tego uczynić, możliwe jest przymusowe pobranie, zaś gdy cho-
Patrz także P. Wiliński, składanie nieprawdziwych wyjaśnień w postępowaniu karnym – artykuł polemiczny, Prok. i Pr. 2007, Nr 2.
§ 4. Dowody osobowe
dzi np. o próbę pisma można na podstawie art. 219 § 1 KPK zarządzić prze- szukanie w celu znalezienia materiału (próby pisma)^19. Można uznać, że polski ustawodawca wprawdzie nie karze podejrzanych za niemówienie prawdy, a nawet dopuszcza mówienie nieprawdy, natomiast nie chce rezygnować z istniejących dowodów materialnych i dlatego dopuszcza przymus prowadzący do ich uzyskania. Ma to, jak się wydaje związek z obo- wiązującą zasadą prawdy materialnej. Prawo dopuszcza wiele, aby umożliwić jej ustalenie. Prawo brytyjskie traktuje podejrzanego/oskarżonego jak świadka specjal- nego rodzaju. Po pierwsze, może być powołany na świadka tylko na swój wniosek (na przykład: The Criminal Evidence Act z 1998 r. w Sec. 1(1) sta- nowi: A person charged in criminal proceedings shall not be called as a witness in the proceedings except upon his own application). Podobnie jak w procesie kontynentalnym oskarżony ma prawo do milczenia, a niezgłoszenie wniosku o przesłuchanie nie może być w żaden sposób wykorzystane przeciwko niemu. Wówczas jest on przesłuchiwany przed sądem na zwykłych zasadach, ale przed innymi świadkami. Przesłuchanie przed sądem w brytyjskim procesie przebiega w trzech fazach. Pierwsza, zwana examination-in-chef prowadzona jest przez stronę powołującą świadka, zatem w przypadku oskarżonego przez obrońcę. W tej części nie wolno zadawać żadnych pytań sugerujących, czy nawet odwołujących się do zdarzenia. Przypomina to swobodną wypowiedź świadka w polskim procesie. Następnie rozpoczyna się druga faza, tzw. cross- examination, kiedy to pytania zadaje strona przeciwna, zatem w przypadku przesłuchania oskarżonego – oskarżyciel, ale też współoskarżony. Trzecia faza przesłuchania – re-examination – ma miejsce zaraz po cross-examination i może dotyczyć tylko kwestii, które wyniknęły w poprzednich fazach prze- słuchania, a innych tylko za zgodą sędziego^20. Schemat przesłuchania dotyczy wszystkich świadków, nie tylko oskarżonego.
(^19) To, że próby pisma osoby z kręgu podejrzanych (art. 192a KPK) można poszukiwać zarzą- dzając przeszukanie wywodzi się w następujący sposób: z art. 192a wynika obowiązek dostarczenia próby pisma. Z art. 219 § 1 KPK wynika, że można zarządzić przeszukanie celem znalezienia rze- czy mogących stanowić dowód w sprawie. Próba pisma pobrana od osoby z kręgu podejrzanych może być dowodem w sprawie, zatem gdy osoba ta nie chce dostarczyć próby dobrowolnie, można zarządzić przeszukanie celem jej uzyskania. (^20) Patrz A. Keane, J. Griffiths, P. McKeown, The Modern..., s. 162 i n.
§ 4. Dowody osobowe
W polskim prawie procesowym przyznanie się oskarżonego może pro- wadzić do ograniczenia postępowania dowodowego za zgodą stron (art. 388 KPK), a także ma znaczenie przy tzw. konsensualnym skazaniu (art. 335 KPK), chociaż nie jest warunkiem takiego skazania. Kodeks postępowania karnego w art. 335 reguluje dwa warianty uzgod- nionego z oskarżonym skazania. Paragraf 1 dotyczy sytuacji, gdy oskarżony przyznaje się do winy, zaś § 2 sytuacji, gdy „okoliczności sprawy i wina oskar- żonego nie budzą wątpliwości, oświadczenia dowodowe oskarżonego nie są sprzeczne z dokonanymi ustaleniami, a postawa oskarżonego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte”. W każdym przypadku oskarżony zgadza się na określony wymiar kary. Od początku instytucji konsensualnego skazania, wprowadzonej do polskiego prawa w 1997 r., regulacja wyraźnie boryka się z problemem zgodności tego rozwiązania z zasadą prawdy materialnej i nie znajduje rozsądnego wyjścia. Prawdy się bowiem nawet nie próbuje ustalać, a tylko uznanie winy nie może być w jawnej sprzeczności z materiałem dowo- dowym. Przyznanie się do winy przy pierwszym procesowym przesłuchaniu w pra- wie brytyjskim z zasady powoduje zmniejszenie kary, ale nie jest to przedmio- tem uzgodnień, jak w prawie amerykańskim. Reguły przesłuchania w prawie brytyjskim odnoszą się na równi z oskar- żonym do świadka, bo oskarżony jest szczególnym świadkiem. W obu modelach świadkiem może być każda osoba zdolna do przekazania spostrzeżeń. Przesłuchanie w polskim procesie przebiega tak samo, niezależnie od tego, kto zgłosił świadka, zaś w prawie brytyjskim pierwszą część przesłu- chania prowadzi strona, która zgłosiła świadka, zaś drugą strona przeciwna. Z zeznaniami świadków związana jest specyficzna regulacja dowodowa, znana pod nazwą hearsay. Jest to termin określający zeznania dotyczące wia- domości zasłyszanych poza procesem. Wedle common law, hearsay w zasa- dzie nie jest w postępowaniu karnym dopuszczalne. Zakaz wiązany był zawsze z trudnością oceny zgodności omawianego faktu z rzeczywistością. Trudność ta wzrasta z każdym dodatkowym ogniwem pośrednim (tzw. multiple hearsay). Obecnie dopuszczalność dowodu hearsay reguluje Criminal Justice Act 2003, wymieniając w sec. 114(1) cztery sytuacje, w których sędzia może dopuścić taki dowód:
- ustawa wyraźnie dopuszcza dowód o charakterze hearsay: dowód jest dopuszczalny na podstawie sec. 118 Criminal Justice Act 2003, gdzie wy- raźnie utrzymano w mocy wiele dotychczas ugruntowanych zasad wy- nikających z common law;
Rozdział I. Zagadnienia dowodowe w procesie karnym
- wszystkie strony postępowania zgadzają się na zgłoszony dowód;
- sąd jest przekonany, że dopuszczenie dowodu leży w interesie wymiaru sprawiedliwości. Z analizy orzecznictwa sądów brytyjskich wynika, że pod pojęciem hearsay kryją się różne sytuacje faktyczne, nie zawsze do- tyczące zasłyszanych wypowiedzi. W pojęciu hearsay mieści się np. ze- znanie mające opisać nagranie z kamery nadzorującej, które widział świadek, a następnie zostało usunięte i nie jest dostępne dla sądu. Hear- say to także odtworzenie wypowiedzi świadka zdarzenia, który nie może pojawić się w sądzie, ale przekazał swoje spostrzeżenia innej osobie. Jest to uregulowane w sec. 116 Criminal Justice Act 2003, gdzie wymie- nia się: śmierć bezpośredniego świadka, niezdolność tej osoby do złoże- nia zeznania, świadek bezpośredni przebywa poza Wielką Brytanią i nie jest rozsądne zobowiązywanie go do stawiennictwa, nie można ustalić miejsca pobytu świadka, bezpośredni świadek nie chce złożyć zeznania w procesie sądowym z obawy o swe życie, zdrowie lub majątek. Dowód o charakterze hearsay podlega, jak inne, swobodnej ocenie przysię- głych. Uznanie go za szczególny rodzaj dowodu ma zwrócić uwagę na kwestię wiarygodności, która przez ogniwo, a nawet ogniwa pośrednie może być znie- kształcona. Trzecim rodzajem dowodu pochodzącego od osoby jest dowód z opinii biegłego. W prawie brytyjskim dowód nazywany jest opinion evidence i jest do- wodem zgłaszanym przez strony. Biegły zaliczany jest do świadków i jego ze- znanie podlega regułom odnoszącym się do świadków. Odmiennie niż w pol- skiej procedurze, biegły w procesie przed sądem brytyjskim jest powoływany przez strony procesowe za zgodą sądu. Strona też określa zakres opinii, która nigdy nie jest wiążąca dla przysięgłych. Opinia podlega procedurze disclosure, tj. musi być udostępniona stronie przeciwnej. Jeżeli więcej niż jedna strona chce powołać biegłego, mogą przedstawić podczas rozprawy, w jakich kwe- stiach są zgodni, w jakich nie. Wedle polskiej terminologii jest to więc zawsze opinia prywatna (art. 393 § 3 KPK), która w polskim procesie nie jest uznawana za dowód z opinii biegłego, a za „inny dowód”. Biegłym jest w polskim procesie tylko osoba lub instytucja powołana przez sąd do wydania opinii i sąd określa zakres opinii formułując pytania do biegłego. Strony w postępowaniu przed sądem mogą o powołanie biegłego wnosić. Natomiast biegły, który na zlecenie prokuratora, sporządził opinię w postępowaniu przygotowawczym zachowuje status biegłego, a dokument – status opinii. Dowody z dokumentów oraz dowody rzeczowe mają w procedurze polskiej i brytyjskiej właściwie taki sam status.
Rozdział I. Zagadnienia dowodowe w procesie karnym
zornie relewantnych, na które dowody w zasadzie (poza wyraźnie dopuszczo- nymi prawem) nie są dopuszczalne. Mianowicie:
- fakty podobne, ale niepowiązane ze sobą (res inter alias acta),
- fakt, że osoba niewezwana jako świadek twierdzi, że określony fakt miał miejsce (hearsay),
- fakt, że wedle czyjejś opinii fakt miał miejsce (opinion),
- fakt, że charakter osoby jest taki, iż przypisywane jej zachowanie jest prawdopodobne lub nieprawdopodobne (good or bad character evi- dence)^28. Fakty objęte tymi wyjątkami bywają wyraźnie dopuszczalne do dowodzenia w oparciu o common law lub przepisy i tylko wówczas sędzia może dopuścić zgłoszony dowód. O hearsay była już mowa, natomiast regulacje dopuszczal- ności dowodu na okoliczność złego charakteru są następujące: Świadek, z wy- jątkiem oskarżonego, na etapie cross-examination może być pytany o przeszłe zachowania, celem podważenia jego wiarygodności. Nie wolno pytać oskarżo- nego o poprzednie skazania, poprzednio stawiane mu zarzuty i złe cechy cha- rakteru. Sędzia uchyli takie pytania, jako mogące źle nastawić przysięgłych do oskarżonego. Definicja pojęcia „bad character” zawarta jest w sec. 99 Crimi- nal Justice Act 2003, który wyłącza z tego pojęcia fakty związane wprost z za- rzucanym w tym procesie przestępstwem oraz dowody niedopuszczalnego za- chowania podczas postępowania. Sec. 101 tegoż Criminal Justice Act reguluje również dopuszczalność dowodzenia złego charakteru pokrzywdzonego.
§ 6. Prawo/obowiązek wyłączenia dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa
Polski proces karny, a także proces brytyjski nie zna w zasadzie wyłączenia dowodów jako owoców zatrutego drzewa. Jednakże w obu procedurach znane są sytuacje, w których dowód nie może być dopuszczony z powodu naruszenia prawa przy jego uzyskaniu. W polskim procesie formułę tego rodzaju wprowadzono po raz pierwszy w roku 2015, wprowadzając do KPK art. 168a w brzmieniu: „Niedopuszczalne jest przeprowadzenie i wykorzystanie dowodu uzyskanego do celów postępo- wania karnego za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1
(^28) Ibidem, s. X i n.
