Pobierz Rozwój i wychowanie dziecka w wieku przedszkolnym i więcej Publikacje w PDF z Pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna tylko na Docsity!
Łódzkie Studia Teologiczne 200 8, 17
KS. MARIAN WOLICKI
Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II Lublin
ROZWÓJ I WYCHOWANIE DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Spośród wszystkich okresów rozwojowych, okres przedszkolny jest szczegól- nie ważny w życiu człowieka, nic też dziwnego, że temu właśnie okresowi psycho- lodzy i pedagodzy poświęcają wyjątkowo dużo uwagi i że tego okresu dotyczy też ogromna wielość publikacji psychologiczno-pedagogicznych^1.
CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA OKRESU PRZEDSZKOLNEGO
Nieprzypadkowo uwaga naukowców skierowana jest na ten właśnie okres rozwojowy, nazywamy też w niektórych publikacjach – średnim dzieciństwem^2 , obejmujący lata 4–6 w życiu dziecka. W okresie tym zachodzi bowiem szereg ważnych wydarzeń w życiu człowieka: narodziny jaźni psychicznej, okres pytań, okres przekory, wyjątkowo szybkie dojrzewanie intelektualne i wolitywne, pro- wadzące do dojrzałości, do podjęcia obowiązków szkolnych, osobliwe nastawie- nie metafizyczne dziecka w tym okresie, sprzyjające rozwojowi religijnemu i mo- ralnemu, szczególnie rozwojowi sumienia. Jednocześnie pojawia się duże zainte- resowanie i ciekawość świata zewnętrznego, materialnego, rozwój samodzielno- ści i inicjatywy dziecka, świadomość i poczucie swobody, wzrost nowych do- świadczeń i orientacji w otoczeniu, przeniesienie sfery oddziaływania wycho-
(^1) Zob. np. M. Przetacznikowa, Rozwój psychiczny dziecka w młodszym wieku szkolnym , w:
Materiały do nauczania psychologii , seria II, t. 3, Warszawa 1968, s. 11–152; M. Kielar-Turska, Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny , w: Psychologia rozwoju człowieka , red. nauk. B. Harwas- Napierała, J. Trempała, t. 2. s. 83–129; J. Walczyna, Kształtowanie postaw społeczno-moralnych dzieci w wieku przedszkolnym , Warszawa 1980 i in. (^2) M. Kielar-Turska, Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia , w: Psychologia. Podręcznik aka-
demicki , red. nauk. J. Strelau, t. I, Gdańsk 2000, s. 299; taż, Średnie dzieciństwo …, s. 83. Inne okre- ślenia tego okresu, to: drugie dzieciństwo, okres falliczny, okres edypalny, „wiek pytań”, „wiek zabaw”, stadium przedoperacyjne, stadium personalizmu. Zob. D. Becelewska, Repetytorium z rozwoju człowieka , Jelenia Góra 2006, s. 164.
416 MARIAN WOLICKI
wawczego z rodziny na przedszkole, jeśli dziecko do niego uczęszcza i na środo- wisko rówieśnicze. Równolegle następuje wzrost wymagań, jakie dziecku stawia otoczenie, konieczność dostosowania aktywności do norm zwyczajowych moral- nych i społecznych, wzrost ilości i zrozumienia interakcji międzyosobowych, a także wzrost liczby osób znaczących w życiu dziecka^3. Zaznacza się też zwięk- szenie się roli współżycia z rówieśnikami i dziećmi w innym wieku, rozwój uczuć dodatnich i ujemnych w związku z zaspokojeniem bądź nie podstawowych po- trzeb psychicznych i społecznych.
ROZWÓJ FIZYCZNY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Jak słusznie pisze jedna z autorek, „przede wszystkim należy liczyć się z fak- tem, że u dzieci między 3 a 6–7 rokiem życia zachodzi dość wyraźna różnica we wszystkich zakresach rozwoju, najogólniej mówiąc, fizycznego, umysłowego, społecznego. Wzmaga je także konkretna sytuacja dziecka w rodzinie […] oraz w pewnej mierze wrodzone zadatki”^4. Pamiętając o powyższym, starajmy się określić zasadnicze prawidłowości roz- wojowe tego okresu w zakresie poszczególnych sfer rozwoju. W zakresie rozwoju fizycznego następuje przede wszystkim wyraźna zmiana sylwetki dziecka przed- szkolnego, prowadząca do wydłużenia ciała wskutek szybkiego wzrostu kończyn oraz wskutek zmian proporcji pomiędzy trzewioczaszką i mózgoczaszką^5. Należy pamiętać, że przeciętny przyrost wzrostu od 5 do 7 roku (okres przed- szkolny zaczyna się już od 4 r.ż.) wynosi około 5–7 cm rocznie. „Dziecko w wie- ku przedszkolnym coraz wolniej przybiera na wadze (2–3 kg rocznie), natomiast dość szybko nadal rośnie […]”^6. Wzrasta w tym okresie kościec i muskulatura dziecka. Następuje szybki rozwój układu nerwowego i wyższej czynności ner- wowej. Daje się zaobserwować szybki rozwój sprawności ruchowej. Następuje też pewien przerost układu limfatycznego. „Węzły limfatyczne odgrywają jednak ważną rolę w niszczeniu zarazków, ponieważ organizm dziecka w tym wieku nie wytwarza jeszcze dostatecznej ilości ciał odpornościowych we krwi, które pozwa- lają mu zwalczać skutecznie liczne choroby zakaźne, na jakie jest narażone małe dziecko”^7. Do rozwoju fizycznego dziecka przedszkolnego przyczynia się w decydują- cym stopniu silna potrzeba ruchu, odczuwana zwłaszcza intensywnie około
(^3) M. Wolicki, Znaczenie identyfikacji z „osobami znaczącymi” w procesie rozwoju i wycho-
wania dziecka , w: Ius et Fides. Księga Jubileuszowa z okazji siedemdziesiątych urodzin Profesora Jana Świtki , red. T.z Guz, M. Kuć, Lublin 2006, s. 1025+1035. (^4) J. Walczyna, dz.cyt., s. 65. (^5) M. Kielar-Turska, Rozwój człowieka …, s. 299. (^6) M. Przetacznikowa, art.cyt., s. 13. (^7) Tamże, s. 14.
418 MARIAN WOLICKI
Do rozwoju psychicznego należy rozwój wolitywny. Wola dziecka zaczyna się rozwijać wraz z rozwojem ruchów dowolnych i docelowych przejawiających się już w wieku poniemowlęcym na skutek rodzących się wyobrażeń i konkretnej sytuacji. Poza tym rozwój woli uzależniony jest od działania drugiego układu sygnalizacyjnego, pozostającego z kolei w zależności od rozwoju mowy. Wresz- cie ma tu swój wpływ i własne doświadczenie zdobyte w toku życia dziecka. Wola dziecka przejawia się głównie w realizowaniu obranego celu pod wpływem odpowiednich motywów. Tymi motywami są najpierw organiczne po- trzeby dziecka. W miarę jednak, jak narastają potrzeby psychiczne i społeczne, a więc wraz z rozwojem uczuć moralnych i społecznych, wzrasta liczba motywów, którymi kieruje się wola, staje się coraz bardziej niezależna wyłącznie od jednego motywu i w ten sposób wkracza na drogę wolności. Źródłem rozwoju woli dziecka w okresie przedszkolnym staje się wspólna zabawa i zabawa zespołowa, wymagająca podporządkowania się pewnym prawi- dłom i realizowania wspólnie ustalonego celu^15. Dużą też rolę odgrywają w jej rozwoju u dziecka nakazy i zakazy rodziców i wychowawców, wpływające na proces hamowania u niego przejawów popędowych i pobudzanie go do realizo- wania potrzeb społecznych. Sam rozwój woli dokonuje się niejako dwukierunkowo. Z jednej strony idzie w kierunku opanowywania siebie, odmawiania sobie różnych przyjemności dla wyższych celów. Z drugiej strony – w kierunku pozytywnym przez realizowanie celów wyższych, społecznych i moralnych, z czym wiąże się umiejętność prze- zwyciężania choćby drobnych trudności i zdolność wypełniania dziecięcych obowiązków. Na szczególną uwagę, jeśli chodzi o sferę psychiki, zasługuje rozwój emo- cjonalno-uczuciowy w tym okresie^16. „Między 2 a 6 rokiem życia dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób, nabiera zdolności regulowania zdol- ności ekspresji emocji, nabywa umiejętności zaradczych, które pozwalają mu kształtować pozytywne kontakty z dorosłymi i rówieśnika”^17 Rozwój uczuciowy w tym wieku charakteryzuje się tworzeniem się przywiązań do ludzi i zwierząt, tworzeniem się wzorców postępowania oraz internalizacją norm moralnych, po- wstawaniem poczucia winy i wyrzutów sumienia oraz różnorodnością reakcji emocjonalnych^18. Uczucia dziecka przedszkolnego, zwłaszcza 6-letniego, stają się bowiem bardziej zróżnicowane^19. Zaczynają się u niego rozwijać uczucia intelek- tualne, estetyczne, moralne i społeczne. Rodzą się „pierwsze przyjaźnie”^20.
(^15) E. Hurlock, Rozwój dziecka , t. II, Warszawa 1985, s. 6–68. (^16) E. Hurlock, Rozwój dziecka , t. I, Warszawa 1985, .s. 372–444. (^17) M. Kielar-Turska, Rozwój człowieka …, s. 305. (^18) M. Przetacznikowa, art.cyt., s. 487–493. (^19) M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wie-
ku dziecięcego , Warszawa 1992, s. 165–175. (^20) S. Gerstmann, Rozwój uczuć , Warszawa 1975, s. 91–129.
ROZWÓJ I WYCHOWANIE DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM 419
- ROZWÓJ SPOŁECZNY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Rozwój społeczny dziecka przedszkolnego zaczyna się od rozwoju uczuć społecznych. Uczucia społeczne dziecka zaczynają się tworzyć już w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym, ale szczególnego znaczenia nabierają w okresie przedszkolnym w związku z rozwojem potrzeby kontaktu z rówieśnikami, udziału w różnego typu zabawach zespołowych, potrzebą naśladownictwa i identyfikacji, potrzebą zyskania aprobaty otoczenia. Na rozwój uczuć społecznych dziecka przedszkolnego ma więc szczególny wpływ grupa społeczna – akceptacja dziecka przez nią lub też jej brak^21. Powstają nowe motywy postępowania i działania o treściach społecznych. Początkowo po utworzeniu się „ja psychicznego” u dziecka, czego dowodem jest mówienie o sobie w pierwszym przypadku oraz pokazywanie przez dziecko swojej woli w okresie przekory, było ono nastawione egoistycznie. Stopniowo, podczas tego okresu następuje przesunięcie zainteresowań z własnego „ja” na drugiego osobnika i na wspólnotę. Drugie dziecko zaczyna być traktowane jako sprzymierzeniec, towarzysz wspólnych zabaw, a często i pomocnik w różnych trudnych sytuacjach. Zaczyna się rysować zależność pomiędzy „ja”, „ty” i „my”, między „moje , „twoje” i „nasze”, pojawia się stopniowo przekonanie, że jeste- śmy sobie potrzebni, co coraz bardziej świadomie usposabia dziecko przedszkol- ne do współdziałania w życiu grupy społecznej czy będzie nią środowisko rówie- śników, grupa rodzinna, przedszkolna, katechetyczna, czy szkolna. W procesie uspołeczniania dziecka przedszkolnego szczególną rolę należy przypisać różnego typu zabawom^22. Zabawa uczy dziecko współżycia i współ- działania z drugimi poprzez podporządkowanie regułom gry, obowiązującym tych, którzy biorą w niej udział. W tym właśnie okresie rozwijają się zabawy wspólne i zespołowe. W pierwszej dzieci współdziałają ze sobą, wypożyczają sobie wzajemnie zabawki, dzieląc się uwagami odnośnie do ich funkcjonowania. W drugiej zaś czynności i role są już organizowane, wyznaczane przez któreś z uczestników i kierowane ku wspólnemu celowi. Zasadnicze typy zabaw, które mają miejsce w tym okresie, to zabawy tematyczne, konstrukcyjne, dydaktyczne i ruchowe. Umiejętne organizowanie tych zabaw, np. w wychowaniu domowym czy przedszkolnym, przyczynia się zarówno do rozwoju fizycznego, psychiczne- go, jak i społeczno-moralnego dzieci^23. Istnieje duża współzależność między stosunkami społecznymi realnymi a za- bawowymi. Rzeczywisty układ stosunków międzyludzkich jest przez dziecko odtwarzany w zabawie, co z kolei wpływa na przyswojenie sobie przez dzieci norm i nawyków postępowania społecznego, a zatem na proces socjalizacji jed-
(^21) M. Przetacznikowa, art.cyt., s. 493–498. (^22) M, Kielar-Turska, Rozwój człowieka …, s. 306. (^23) M. Przetacznikowa, art.cyt., s. 496–497.
ROZWÓJ I WYCHOWANIE DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM 421
wyrażają się we współdziałaniu w zajęciach lub zabawach oraz zgodnym podpo- rządkowaniu się ich kierownictwu^27. Odmiennie niż z rodzeństwem układają się kontakty społeczne dziecka w wieku przedszkolnym z innymi dziećmi: towarzyszami zabaw w otoczeniu lub w przedszkolu^28. Zależnie od przyjętego kryterium podziału wyróżniamy kontakty pozytywne, bezkonfliktowe (przyjaźnie dziecięce, związki koleżeńskie, pomoc wzajemna itp.) oraz kontakty negatywne, charakterystyczne dla działań zmierza- jących do własnego, egoistycznego celu^29. Dzięki kontaktom z dorosłymi i rówieśnikami kształtuje się także postawa społeczna dziecka, odwzorowywana w życiu starszych, a realizowana również w zabawach zespołowych.
- ROZWÓJ MORALNY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Uczucia moralne dziecka i nawyki postępowania moralnego kształtują się u dziecka przedszkolnego zasadniczo przez identyfikację i internalizację. W przy- padku identyfikacji dziecko utożsamia się psychicznie z osobami znaczącymi ze swego otoczenia, a więc rodzicami czy wychowawcami, naśladuje ich postępo- wanie i wzorce osobowe^30. Dzięki temu procesowi następuje związany z nim pro- ces internalizacji, a więc przyjmowanie za własne nakazów i zakazów, norm i wzorców postępowania moralnego prezentowanych przez wychowawców. Proces ten prowadzi do rozwoju sumienia dziecka^31. Proces umoralniania dziecka prowadzi do ustępowania z wymagań ego- istycznego „ja” na rzecz drugich, czyli przez uczenie się umiejętności rezygnacji, ofiary, dzielenia się z drugimi. Takie ustępstwo na rzecz innych jest u dziecka częściowo wymuszone przez ograniczenia płynące z otoczenia zarówno fizyczne- go jak i społecznego. Świat zewnętrzny, fizyczny, ogranicza działalność dziecka, dostarczając mu np. przykrych doznań przy zetknięciu się z nim (ogień, uderzenie). Świat osób rów- nież ogranicza możliwości jego działania przez różnego rodzaju nakazy i zakazy poparte represjami i karami. Dziecko przedszkolne potrafi już zrozumieć znaczenie kary^32. W jednym i drugim wypadku dziecko gromadzi doświadczenia, najpierw emocjonalną i uczuciową wiedzę o tym, co wolno, a czego nie wolno, a z czasem i
(^27) Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży , Warszawa 1976, s. 125–128. (^28) E. Hurlock, dz.cyt., t. I, s. 456–461. (^29) A. Dzierżanka-Wyszyńska, Kontakty międzydziecięce w grupach szkolnych , w: Materiały do
nauczania psychologii , seria II, t. 3, Warszawa 1968, s. 691–708. (^30) M. Wolicki, art.cyt. (^31) M. Kielar-Turska, Średnie dzieciństwo …, s. 118. (^32) K. Krzysteczko, Rozwój moralny , w: Studia z psychologii rozwoju , pr. zbior. pod red.
ks. J. Makselona, Kraków 2002, s. 93.
422 MARIAN WOLICKI
świadomą wiedzę, oraz świadomą orientację w tych sprawach. Proces uwewnętrz- niania zarówno nakazów, jak i wzorów postępowania rodziców czy wychowaw- ców, a więc i proces umoralnienia dokonuje się łatwiej i skuteczniej, o ile odniesie- nia tych ostatnich do dziecka opierają się na miłości i życzliwości. Łatwiej bowiem naśladować wzory postępowania tych, których się kocha i łatwiej identyfikować się z nimi aniżeli w wypadku przeciwnym, kiedy kontakty osobowe są przykre, powo- dujące lęk i strach, nie sprzyjające ani internalizacji, ani identyfikacji. Rozwój uczuć moralnych u dziecka winien się opierać na miłości bliźniego, wymagającej dobrowolnej ofiary. J. Piaget wyróżnia trzy okresy kształtowania się świadomości moralnej dziecka: 1) dziecko zasady moralne wiąże z przykładem dorosłych, 2) okres realizmu moralnego – dziecko ocenia postępowanie nie we- dług intencji sprawcy, ale według obiektywnej szkody, czyli według skutków postępowania, 3) okres, gdy dziecko przy ocenie postępowania bierze pod uwagę intencje sprawcy^33. Ten trzeci okres zaczyna się pod koniec wieku przedszkolne- go w zależności od współdziałania społecznego, występującego głównie w zaba- wach zespołowych. Należy jednak zaznaczyć, że dziecko szybciej przyswaja so- bie zasady i normy moralne, aniżeli same nawyki postępowania moralnego. Stąd duże znaczenie ma wdrażanie dziecku pewnych przyzwyczajeń, pewnych nawy- ków postępowania, potrzebnych dla życia moralnego. Stopniowo poprzez rozwój uczuć moralnych, ocen oraz motywów postępo- wania na wzór ludzi dorosłych, kształtuje się postawa moralna dziecka oraz po- czucie powinności moralnej^34.
ROZWÓJ RELIGIJNY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Kształtowanie się świadomości moralnej dziecka wiąże się bardzo ściśle z poczuciem obecności Boga w jego życiu, zwłaszcza gdy chodzi o kształtowanie się sumienia. Z chwilą, kiedy dziecko poznaje drugiego jako kogoś podobnego do siebie, do swego „ja”, czyli jako osobę, poznaje też w sposób mglisty – Boga jako Kogoś najdroższego, który też ma wymagania w stosunku do niego jak drudzy, ale z tą różnicą, że zawsze widzi wszystko i każde niegrzeczne zachowanie obra- ża Go, jest dla Niego przykre, a grzeczne sprawia mu radość, podobnie jak ojcu czy matce. O ile w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym dziecko wyczuwało osobę Boga raczej intuicyjnie, poprzez gesty i słowa ludzi dorosłych, to w okresie przedszkolnym stara się do Niej dotrzeć poznawczo poprzez pytania o początek i przyczynę świata, a w nim i człowieka. Pomaga mu w tym „wiek pytań”. Pytania
(^33) E. Hurlock, dz.cyt., t. II, s. 191. (^34) W. Terlecka, Poczucie powinności moralnej u dzieci przedszkolnych , Warszawa 1975.
424 MARIAN WOLICKI
pielęgnacji i opiece medycznej, a także dostrzeganiu naturalnych potrzeb dziecka i ich zaspokajaniu^38. Stosunek wychowawczy do dziecka winien być w tym okresie rozwojowym szczególnie starannie przemyślany. Ponieważ dziecko w tym wieku jest bardzo sugestywne i podatne na wszelkie wpływy, pozytywne i negatywne, stąd winno mieć zawsze dobry przykład ze strony rodziców i wychowawców. Znane przy- słowie mówi, że „słowa pouczają, ale przykłady pociągają”. Dobry przykład naj- skuteczniej pociąga dziecko do naśladowania, uruchamiając w nim mechanizmy naśladownictwa i identyfikacji, typowe dla tego wieku. Należy też pamiętać, aby wymagania w stosunku do dziecka były zrozumiałe dla niego i dostosowane do jego możliwości. Winno też mieć świadomość, że za niewłaściwe zachowania będzie ponosić konsekwencje. Jednakże i sami wycho- wawcy muszą być też konsekwentni w swoim postępowaniu, w sensie zgodności swoich słów zachowaniem, aby dziecko jasno widziało, co jest właściwe, a co nie. Dla dobrego wychowania dziecka w tym wieku bardzo istotnym czynnikiem jest odpowiednia atmosfera wychowawcza, przez którą należy rozumieć ciepły klimat uczuciowy, tworzony przez szereg pozytywnych więzi, jakie istnieją w rodzinie czy innym środowisku wychowawczym. Chodzi bowiem o dopomaganie dziecku w przezwyciężaniu kryzysu rozwojowego poprzez unikanie nadmiernego postponowania dziecka i stosowanie właściwego systemu nagród i kar^39. W wychowaniu dziecka przedszkolnego bardzo ważne jest też zajmowanie właściwych postaw rodzicielskich i w ogóle wychowawczych „ze względu na intensywnie przebiegający w tym okresie proces uczenia się społecznego (powie- lanie »błędnego koła«)”^40. Według znawców przedmiotu najbardziej pożądaną jest postawa autorytatywna, uznająca wzajemne prawa i obowiązki, natomiast niekorzystne postawy wychowawcze, to postawa autokratyczna, nadopiekuńcza, odrzucająca, niekonsekwentna, liberalna^41. Wychowanie dziecka przedszkolnego winno ponadto być wychowaniem in- tegralnym, całościowym, a więc obejmującym wszystkie sfery osobowości dziec- ka, od sfery fizycznej poczynając, poprzez sferę intelektualną, uczuciową, woli- tywną, społeczną aż do moralnej i religijnej. Takie bowiem całościowe i harmo- nijne wychowanie doprowadza do rozwoju wszechstronnie ukształtowanej oso- bowości, zdolnej do podjęcia różnych zadań i obowiązków życiowych. Oddzia- ływanie wychowawcze na dziecko w tym okresie dokonuje się dwoma drogami:
- poprzez świadome i celowe zabiegi wychowawcze rodziców, czy też innych wychowawców; 2) w sposób nieświadomy i niezamierzony poprzez wpływ sa- mych wzorców życia, postaw i samej osobowości wychowawców.
(^38) D. Becelewska, dz.cyt. s. 177. (^39) Tamże, s. 177. (^40) Tamże, s. 178. (^41) Tamże, s. 178.
ROZWÓJ I WYCHOWANIE DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM 425
Istotnym elementem wychowania dziecka przedszkolnego jest rozmowa z nim, a szczególnie odpowiadanie na jego pytania, których dziecko w tym „wieku pytań” zadaje bardzo wiele. Odpowiedzi, jakie rodzice czy inni wychowawcy dają na pytania dziecka, winny być zawsze prawdziwe, nawet gdyby one dotyczyły spraw intymnych, związanych z tajemnicą przekazywania życia. Kłamstwa sto- sowane w tych kwestiach mogą całkowicie podważyć autorytet wychowawców. Natomiast odpowiedzi dawane cierpliwie i zgodnie z prawdą stwarzają więź uf- ności i porozumienia pomiędzy dzieckiem a rodzicem i są podstawą prawidłowe- go uświadomienia i wychowania seksualnego dziecka, nie tylko w tym wieku, ale także w okresach późniejszych, co będzie skutkować dobrym przygotowaniem do życia małżeńskiego i rodzinnego^42. Ze względu na dużą wrażliwość i chłonność umysłową dziecka przedszkol- nego oraz jego żywą wyobraźnię, a także chętne słuchanie bajek i baśni, należy wykorzystać te właściwości psychiki dziecka w tym wieku do zapoznania go z historią świętą, z Biblią, szczególnie w wydaniu dla dzieci, zaznaczając jednocze- śnie różnice, jakie zachodzą między tą księgą a innymi książkami. Niezwykle ważnym zadaniem wychowawczym w wieku przedszkolnym jest kształtowanie prawidłowego sumienia dziecka przez podawanie mu właściwych ocen i norm moralnych, a także przez dokonywanie odpowiedniej korekty sumie- nia, jeśli by jego wskazania były już błędne. Dziecko winno być już uczone także pewnej samokontroli swojego postępowania, np. w formie dziecięcego rachunku sumienia. Bardzo istotnym zadaniem wychowawczym w tym wieku jest uczenie dziec- ka pewnej dyscypliny, związanej z zachowaniem porządku dnia, rytmem różnych zajęć i czynności, tak aby dziecko miało zaspokojone wszystkie potrzeby, a jed- nocześnie, by miało także pewien margines swobody i samodzielności. W zacho- wywaniu tych nawyków zwyczajowych czy kulturalnych należy pamiętać o kon- sekwencji i stosowaniu kontroli, a w razie potrzeby także i kar. W toku wychowania dziecka przedszkolnego mogą występować także różne trudności wychowawcze spowodowane bądź to czynnikami naturalnymi, związa- nymi z prawidłowościami rozwoju, bądź też w wpływem niekorzystnych czynni- ków wewnętrznych lub zewnętrznych. Np. przekora występująca u dziecka w wieku ok. 3 lat jest objawem zupełnie naturalnym, związanym z odkryciem przez dziecko swojej jaźni psychicznej i próbą siły swojej woli. Jeśli chodzi o drugą grupę przyczyn trudności wychowawczych, nie związa- nych z prawidłowościami rozwojowymi, to mogą one być egzogenne lub endo- genne, czyli mogą tkwić bądź w środowisku, bądź w samym dziecku. Gdy chodzi o przyczyny wewnętrzne, tkwiące w dziecku, to trzeba tu zwrócić uwagę na różne obciążenia dziedziczne, np. na tle alkoholizmu czy chorób psychicznych. Mogą tu
(^42) M. Wolicki, Problem uświadomienia seksualnego dzieci przez rodziców , „Częstochowskie
Studia Teologiczne” 1981/82, t. IX–X, s. 329–339.
ROZWÓJ I WYCHOWANIE DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM 427
Król J., Wpływ posiadanego obrazu ojca na pojęcie Boga u dzieci , w: Psychologia religii , pr. zbior. pod red. .ks. Z. Chlewińskiego, Lublin 1982, s. 181–223. Krzysteczko H., Rozwój moralny , w: Studia z psychologii rozwoju , pr. zbior. pod red. ks. J. Makse- lona, Kraków 2002, s. 91–114. Kukołowicz T., Rodzina w procesie uspołecznienia dziecka , Lublin 1974. Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dzie- cięcego , Warszawa 1992. Przetacznikowa M., Rozwój psychiczny dziecka w młodszym wieku szkolnym , w: Materiały do na- uczania psychologii , seria II, t. 3, Warszawa 1968, s. 11–152. Przetacznikowa M., Wiek przedszkolny , w: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży , red. M. Że- browska, Warszawa 1976, s. 416–521. Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży , red. M. Żebrowska, Warszawa 1976. Psychologia rozwoju człowieka , t. 2, red. nauk. B. Harwas-Napierała i J. Trempała, Warszawa 2000. Skorny Z., Proces socjalizacji dzieci i młodzieży , Warszawa 1976. Studia z psychologii rozwoju , pr. zbior. pod red. ks. J. Makselona, Kraków 2002. Terlecka W., Poczucie powinności moralnej , Warszawa 1975. Walczyna J., Kształtowanie postaw społeczno-moralnych dzieci w wieku przedszkolnym , Warszawa
Wolicki M., Problem uświadomienia seksualnego dzieci przez rodziców , „Częstochowskie Studia Teologiczne” 1981/82, t. IX–X, s. 329–339. Wolicki M., Rozwój społeczny , w: Studia z psychologii rozwoju , pr. zbior. pod red. ks. J. Makselona, Kraków 2002, s. 211–242. Wolicki M., Znaczenie identyfikacji z „osobami znaczącymi” w procesie rozwoju i wychowania dziecka , w: Ius et Fides. Księga Jubileuszowa z okazji siedemdziesiątych urodzin Profesora Jana Świtki , red. T. Guz, M. Kuć, Lublin 2006, s. 1025–1035. Ziemska M., Postawy rodzicielskie , Warszawa 1969.
THE DEVELOPMENT AND EDUCATION OF THE CHILD IN THE PRE-SCHOOL AGE
Summary
One of the most important periods in the development of child is the pre-school age. Therefore the author of this article deals specially with this period. At first the general characterization of this period is given. Next takes the author into the consideration the physical development of the child in the pre-school period. After that the psychic development is discussed. In the psychic development he describes the intellectual, volitive and emotional one. The next part of the article considers the social development in the pre-school period. Then is the moral and religious development in this age discussed. In the final part of the article is the education of the child in the pres-school period consi- dered.
Słowa kluczowe : wiek przedszkolny, rozwój, wychowanie, rodzina
