POCZĄTKI NOWELISTYKI
1. Nowela, z wł. novella- nowość, to gatunek literacki rozpowszechniony w renesansie,
mający swoje początki już w starożytności. Aby zauważyć powiązania z antycznymi
tekstami, należy wyodrębnić najważniejsze cechy noweli. Jest to krótka, zwięzła forma
literacka z wyraźną, najczęściej jednowątkową fabułą, mająca punkt kulminacyjny i
puentę. Obiektywny narrator przedstawia akcję, rozgrywającą się w określonym miejscu i
czasie. Ta wersja noweli jest jednak znana dopiero od renesansu, a na jej budowę
najsilniejszy wpływ wywarły szeroko pojęte bajki.
2. Za twórcę bajki uznaje się Ezopa, greckiego pisarza pochodzącego z Azji Mniejszej.
Przypisuje się mu zwłaszcza bajki z bohaterami pod postaciami zwierząt, które miały być
alegoriami konkretnych cech charakteru. Bajki wywodzą się z mówionej tradycji ludowej,
miały na celu głównie nauczać. Posiadały morał, a w zależności od jego usytuowania bajki
dzieli się na promythion i epimythion. Niektóre źródła podają, że już w 300 roku p.n.e. bajki
były lekturą szkolną. Narracyjna odmiana bajki, oznaczająca dłuższą formę, przypomina
nowelę pod względem jednego wątku, niewielkiej ilości bohaterów i puenty. Do dziś
funkcjonuje gatunek zwany "bajką nowelistyczną", która w odróżnieniu od klasycznej bajki
nawiązuje do zdarzeń prawdopodobnych, związanych z kulturą i moralnością, nie
podejmuje wątków magicznych.
3. Istotną rolę w tworzeniu się noweli odegrała także literatura orientu, czego przykładem
jest zbiór "Baśnie tysiąca i jednej nocy", pochodzący z IX bądź X wieku. Jest to spis wielu
opowieści, baśni, podań a nawet legend z tradycji arabskiej, perskiej i hinduskiej, tworzony
przez wiele lat i różnych autorów. Każda z nich miała swoja fabułę, rozpowszechniały się
dzięki przekazowi ustnemu, stąd w tytule tysiąc, który nie dotyczy ilości opowiadań, lecz
symbolizuje różne wersje jednej historii. Wszystkie jednak były związane z Szeherezadą,
żoną sułtana, która miała uniknąć kary śmierci dzięki opowiadaniu mężowi baśni.
4. Innym ważnym dla rozwoju noweli gatunkiem jest fabliau, ze starofr. fablijo-
opowiadanie. Były to krótkie, wierszowane powiastki francuskie z XII i XIII wieku,
dotyczące życia mieszczan, często o charakterze humorystycznym, choć pojawiały się też
fabliaux o amor cortese. Przedstawiały przygody różnych, często rzeczywistych postaci,
bywały wykonywane przy akompaniamencie muzycznym. W czasach późniejszych w
Toskanii powstało połączenie fabliaux, exemplów (opowieści, mające podkreślać
odpowiednie ideologie bądź zachowania, popularne dla tradycji chrześcijańskiej) i innych
gatunków, które doprowadziło do ukształtowania się pierwszej- przed Boccacciem- wersji
noweli, w efekcie czego w XIII wieku powstał zbiór Il Novellino.
5. Mimo licznych form przypominających nowelę, oficjalnie zaczęła ona funkcjonować
dopiero dzięki "Dekameronowi' Boccacciego. Jest to zbiór stu nowel, wyraźnie inspirowany
"Baśniami tysiąca i jednej nocy" przez odmienny charakter każdej z noweli, ale ich jeden
wspólny wątek, bowiem historie te podczas 10 dni opowiada sobie nawzajem 10
florentczyków. Autor nawiązał do wielu gatunków, dzięki którym stworzył jeden, przetrwały
do dziś w niemal niezmiennej formie. Poza wciąż funkcjonującymi cechami, takimi jak
jednowątkowość i zwięzłość akcji, pozostał bardzo popularny zabieg literacki, nazwany
"chwytem sokoła", sformułowany przez Paula Heyse'a. Wywodzi się od jednej z nowel
Boccacciego, i oznacza nagły, niespodziewany zwrot akcji, jednak wysoce
prawdopodobny, w przeciwieństwie do starożytnego "deus ex machina". Przykładem
zastosowania tego zabiegu w literaturze, który zna każdy, jest "Kamizelka" Bolesława
Prusa.