ruchy wolnościowe na peloponezie w pierwszej połowie v ..., Streszczenia z Historia

Pobierz ruchy wolnościowe na peloponezie w pierwszej połowie v ... i więcej Streszczenia w PDF z Historia tylko na Docsity! ROCZNIKI HUM ANISTYCZNE T om X II, z. 2 1964 EDWARD ZWOLSKI RUCHY W O LNOŚCIOW E NA PE L O PO N E Z IE W P IE R W S Z E J PO ŁO W IE V W IEK U PR Z E D CHR. WSTĘP W pierwszej połowie V wieku przed Chr. trzy główne państw a pelo- poneskie, Argos, Sparta i Elida, przeżywają poważny kryzys wewnętrzny. W Argos dochodzą wówczas do głosu „niewolnicy” i okoliczne m iasta zależne, przeciw Sparcie, nękanej buntem „sprzymierzonych” Arkadów, powstaje masa helotów i część periojków, w Elidzie chw ytają za broń położone w Triphylii m iasta Minyów. W ypadki te pomimo w yjątkowo szczupłej doku­ mentacji źródłowej często zajmowały historyków, zasadniczo jednak były badane w odosobnieniu. W arto zaś rozpatrzyć je wspólnie. Rozegrały się bowiem mniej więcej równocześnie w krajach sąsiednich i o podobnej s tru k ­ turze społeczno-państwowej. N ietrudno też dostrzec, że posiadały pokrewny charakter: zarówno w Argos, Sparcie jak i Elidzie do walki zbrojnej zrywała się ludność, która bądź w ogóle nie uczestniczyła w życiu politycznym i żyła w ucisku, bądź korzystała jedynie z ograniczonych praw obywatelskich, bądź wreszcie była pozbawiona pełnej niezawisłości na zewnątrz. Przed przystąpieniem do rozważań nad stosunkam i wewnętrznym i trzech, doryckich państw Peloponezu należy w paru słowach przypomnieć archaiczne dzieje całego półwyspu. Jak powszechnie wiadomo badaczom antycznym i no­ wożytnym, w epoce wędrówek Dorów na Peloponezie mieszkali Achajowie. Rozumiemy przez nich, w ślad za Homerem i większością historyków dzi­ siejszych \ ludność grecką, k tóra w późnej epoce brązu, szczególnie w jego ostatniej fazie (lata 1400—1100), stworzyła jednolitą ku ltu rę na obszarze od Iolkos w Tessalii po Knossos na Krecie z ośrodkami w Beocji i w Argolis. Ludność ta była rozbita przynajm niej na dwie grupy językowe; z jednej rozwinął się dialekt eolski, z drugiej arkadyjsko-cypryjski i jońsko-attyoki2. Obie grupy były prawdopodobnie reprezentowane przez Achajów pelopone- skich. Napisy na tabliczkach z Myken i Pylos z około 1200 r. nie wykazują wprawdzie żadnych różnic lingwistycznych i są najw yraźniej starszą formą (Literatura do rozdz. I: G. de S a n c t i s , Argo e i ginneti, w: Saggi di storia antica e di archeologia, Roma 1910, s. 235 nn.; P. A. S e y m o u r , The „Servile in terreg­ num” at Argos, JHS 42, 1922, 24—30; S. L u r i a , Frauenpatriotism us und Sklavene­ manzipation in Argos, Klio 26, 1933, 211—228; F. G s c h n i t z e ' r , Abhängige O rte im griechischen A ltertum , München 1958, s. 68 nn.; W. G. F o r r e s t , Them istokles and Argos, CQ, N. ser. 10, 1960, 221—241; F. K i e c h l e , Argos und Tiryns nach der Schlacht bei Sepeia, Philologus 104, 1960, 181—200). 1 Por. H. B e n g t s o n , Griechische Geschichte2 (1960), s. 45. 1 Teoria o wspólnym przodku obu grup jest zdobyczą nauki lingwistycznej ostatnich lat, por. W. P o r z i g , IF 61, 1954, 147 nn.; E. R i s c h , Mus. Helv. 12, 1955, 61 nn. 196 EDWARD ZWOLSKI dialektu arkadyjskiego ale m ają też kilka cech wspólnych z eolskim. Ślady tego. dialektu występują potem w napisach arkadyjskich, a w mniejszym stopniu również w elidzkich, lakońskich, argiwskich i korynckich. Do żywej tradycji peloponeskiej pozwalają się sprowadzić eolizmy, spotykane w inskrypcjach z K y ren y 3 przede wszystkim zaś eolizmy Homera i. Rozmieszczenie obu grup na Peloponezie nie jest uchwytne. Większość ludności mówiła zapewne dialektem zbliżonym do arkadyjskiego. Przekazy autorów klasycznych, nazwy geograficzne i inne dane przem awiają za tym, iż Eolowie zajmowali głównie zachodnią część półwyspu. Ośrodki ku ltu ry achajskiej, chociaż gęsto rozsiane na całym Peloponezie, szczególnie w Argolis, około 1100 r. znajdowały się w stanie upadku i nie potrafiły skutecznie staw ić czoła fali doryckiej. Na ich gruzach powstały trzy nowe państw a: Argos, Sparta i Elis. W szystkie trzy budowały swą potęgę kosztem daw nej ludności, k tóra spychana do kategorii poddanych chłopów bądź uzależnionych politycznie sprzymierzeńców, broniła się upar­ cie, a raz podbita znów chwytała za broń. Walki te najłatw iej śledzić na przykładzie Sparty i Elis. W Argolis, gdzie napływ Dorów był najsilniejszy, opór Achajów został złamany szybciej ale też nie od razu ostatecznie. Zwraca uwagę okoliczność, iż starcia między dawną i nową ludnością peloponeską nie ograniczały się do jednej krainy półwyspu. I tak, mniej więcej współcześnie z pierwszą wojną spartańsko-m eseńską, Argiwowie bu­ rzą ważny ośrodek predoryckiej ludności Dryópów, Asine. W związku z drugą wojną, w toku której Meseńczykom spieszą z pomocą Arkadowie i „potomkowie N estora”, wojska argiwskie niszczą dawny gród mykeński, Nauplię, Elejczycy zaś, przy współudziale Spartan, kładą kres niepodległości P isatis i części Triphylii. Powszechny charakter m ają również ruchy wolnościowe na Peloponezie w pierwszej połowie V wieku. Ukazanie ich wspólnego podłoża, wpólnego celu i w m iarę możności wspólnej akcji jest zadaniem niniejszej rozprawki. 1. ROZRUCHY W ARGOS Najwcześniej, bo już w pierwszym dziesięcioleciu V wieku wybuchły poważne zamieszki w Argos. Ich bezpośrednim powodem była klęska po­ niesiona w wojnie z Lacedemończykami, przyczyn istotnych należy szukać znacznie głębiej. Państw o argiw skie powstało na obszarze najbardziej rozwiniętej kultury m ykeńskiej, było jej grabarzem ale zarazem i dziedzicem. Wbrew legendom starożytnym jest nie do pomyślenia, by wszyscy mieszkańcy Myken, Tirynsu czy Midei w obliczu najazdu Dorów opuścili k raj i szukali szczęścia za mo­ rzem. Pokaźne rzesze Achajów zapewne pozostały w ojczyźnie, by z czasem wspólnie z przybyszami tworzyć od noWa zalążki życia państwowego. Dorowie zresztą w zasadniczej masie nie zajęli żadnej z dawnych tw ierdz cyklopowych lecz niewiele znaczące Argos. W w yniku najazdu upadła bezpowrotnie kultura poprzednich wieków, poszła w niepam ięć znajomość pisma, powoli wym ierał s tary dialekt grecki. 3 A. B r a u n , Riv. di fil. clas. 60, 1932, 181 nn., 309 nn. 4 A. T h u m b — A. S c h e r e r , Handbuch d. gr. Dialekte, II2 (1959), s. 211. RUCHY WOLNOŚCIOWE NA PELOPONEZIE.., 199 skując dla siebie Argos wyrzucili niewolników, którzy — wypierani orężnie — zawładnęli Tirynsem. Jakiś czas obie strony żyły w zgo­ dzie, potem jednak do niewolników przybył z A rkadii wieszczek Kleandros, rodem z Phigalii, i nakłonił ich do uderzenia na panów. Wynikła stąd długa wojna, z trudem w ygrana przez Argiwów. Ten sam wypadek ma na myśli P lutarch, gdy mówi, iż Argiwi „pragnąc zaradzić brakowi mężczyzn dali w małżeństwo kobietom nie niewolników, jak powiada Herodot, lecz najlepszych z periojków, obdarzonych prawami obywatelskim i” 19. Zastąpienie niewolników periojkami, dokonane przez patriotyczną histo­ riografię lokalną 20, jest wcześniejsze od IV wieku. Odnajdujem y je po raz pierwszy u Arystotelesa, k tóry przedstaw iając zm iany ustrojow e w demo­ kracjach i politejach w następstwie przerostu pewnych części społeczeństwa, wyjaśnia, że czasem dzieje się to wskutek klęsk zewnętrznych; tak na przykład w Argos po wyginięciu przedstawicieli klasy wyższej w wojnie z Kleomenesem zaistniała konieczność przyjęcia do grona obywateli pewnej liczby perio jków 21. O nadaniu praw obywatelskich periojkom wspomina Pausamias, VIII 27, 1: — Argiwi byli niegdyś bez przerw y zagrożeni przez Spartan. Skoro jednak powiększyli ludność Argos przez zburzenie Tirynsu, Hysiai, Orneai, Myken, Midei i innych mniej znacznych osiedli m iej­ skich w Argolidzie, przestali lękać się Lacedemończyków i zarazem umocnili swe położenie wobec sąsiadów (perioikoi), G. de S an ctis22 odniósł do Argos po katastrofie sepejskiej fragm enta­ ryczny urywek Diodora (X 26) następującej treści: — Z aw iść ob yw ateli w obec m as ludności, u k ryw an a'p op rzed n io , przy stosow nej okazji w ybu ch ła z całą gw ałtow n ością (? )23. P ow o­ dow ani zaś am bicją w y zw o lili n iew o ln ik ów w oląc raczej, b y słudzy korzystali z w oln ości n iż w oln i z praw politycznych. Brzmienie fragm entu i jego miejsce w dziele Diodora (bezpośrednio przed opowiadaniem o wyprawie Datisa z 490 r.) potw ierdzają sugestię uczonego włoskiego. Podane wyżej źródła są różnie tłumaczone przez uczonych. Busolt mówi o przejściowym trium fie ludności poddanej, przeddoryckiejM. De Sanctis z naciskiem utożsamia niewolników Herodota z gym netam i25. Tego samego zdania jest P . A. S eym our26. Béloch pomija raczej w ersję H erodo ta27. S. Luria degraduje ją do rangi szablonu służącego jedynie w yjaśnieniu pe­ “ Mul. virt. IV (=M or. 245 F). 20 Por. F. J a c o b y, Com. ad FGrHist 310, fr. 6. 21 Polit. 1303 a. 22 Op. cit. ‘ t 23 Tłumaczymy według rękopisu, który zarówno Dindorf jak i Vogel niepo­ trzebnie poprawiają. 24 Gr. Gesch., II2 (1895), s. 564 n. r , 25 Op. cit. 26 Op. cit. 27 Gr. Gesch., II2 1 (1927), s. 14. 200 EDWARD ZW OLSKI wnego obyczaju28. W. G. Forest wreszcie uznaje niewolników herodotowych za zwolenników demokracji, nazwanych pogardliwie 800X01 przez przeciwni­ ków politycznych 29. Widać stąd, iż uczeni n ie zwracają na ogół uwagi na fakt, że w jednych źródłach jest mowa o niewolnikach, w innych o periojkach. E. K irsten tw ierdzi naw et otwarcie, iż oba term iny oznaczają to samo 30. Podobnie znak równości między douloi Herodota i perioikoi Arystotelesa stawia R. F. Wil- le t t s 31. Ju ż jednak E. Kuhn słusznie zauważył, iż P lutarch połączył razem panowanie niewolników i przyjęcie w poczet obywateli periojków, mimo że między obu wydarzeniam i musiał upłynąć dłuższy okres czasu32. Jego tezę podejm uje ostatnio F. G schnitzer33. D. Lotze zaś trafn ie zapytuje, jaki sens m iałaby polemika Herodot—Plutarch, gdyby term iny douloi i perioikoi były jednoznaczne3*. _ ’ ' Tarcia w ewnętrzne w Argos po katastrofie 494 r. miały niewątpliwie dwie fazy. Pierwsza, raczej bezkrwawa, jest przedstawiona przez Herodota i Diodora. W pokonanym mieście zdobyli przewagę douloi, być może za ci­ chym poparciem swych panów, zatrwożonych rozruchami wśród biedniejszej w arstw y ludności. Przez- douloi należy tu ta j rozumieć gymnetów. Argos bo­ wiem nie było podówczas miastem kolonizacyjnym ani szczególnie uprzemy­ słowionym, zatem niewolników w sensie ścisłym zapewne nie posiadało wielu. Trium f gymnetów jest krótkotrw ały. Synowie poległych obywateli zmuszają ich do opuszczenia stolicy k ra ju i szukania szczęścia gdzie indziej. Z tą chwilą w arstw a ludności poddanej w Argos w zasadzie zanika; nic też dzi­ wnego, iż ani Arystoteles śni historycy jej nie wspominają. Chronologię wypadków pozwala ustalić Herodot (VI 92). W okresie wojny ateńsko-egineckiej w 488/7 r. Egina zwraca się o pomoc do Argos. Je j prośba zostaje odrzucona, gdyż Egineci, w przeciwieństwie do mieszkańców Sikyonu, odmówili zapłacenia kary za współpracę z arm ią Kleomenesa; na pomoc zagrożonej wyspie spieszy jedynie tysiąc ochotników pod wodzą znanego za­ wodnika w pięcioboju, Eurybatesa. Zarówno posunięcia wobec Sikyonu i Eginy, jak i prośba o pomoc ze strony tej ostatniej dowodzą, iż sytuacja wewnętrzna Argos była wtedy zasadniczo n o rm aln a35; w szczególności Eurybates, zwycięzca w igrzyskach sportowych, z pewnością nie należał do warstw y „niewolników”. Zresztą na to, by z chłopców na młodzieńców wyrosło parę roczników, wystarczyło z powodzeniem kilka lat. W okresie tuż po bitwie m aratońskiej Argos jest więc znowu w rękach doryckich. Świadectwo Herodota (VII 149), iż w 481 r. Argiwi pragną zawrzeć ze Spartą trzydziestoletni rozejm m. in. po to, by w tym czasie ich synowie wyrośli na mężów, nie dowodzi, że miasto znaj­ duje się jeszcze pod rządam i niew olników 36. W okresie inwazji Kserksesa Argos jest silnym państwem i nie potrzebuje trzydziestu lat, aby rozporzą­ dzać dostateczną siłą zbrojną. Jego ew entualne żądanie układu pod adresem 28 Op. cit. 29 Op. cit. 30 Das dorische K reta, I (Würzbarg 1942), s. 93. *» Hermes 87, 1959, 496 n. 32 Uber die Entstehung der S tädte der Alten, (1878), s. 208. 33 Op. cit., s. 76 n. 34 Op. cit., s. 54. 35 Por. B u s o 11, Gr. Gesch., II2, s. 564. 311 Tego zdania jest S e y m o u r , op. cit., s. 25. RUCHY WOLNOŚCIOWE NA PELOPONEZIE... 201 Sparty, jeśli w ogóle postawione, należy uważać za czysto taktyczne posu­ nięcie. Wypędzenie „niewolników” zostało prawdopodobnie uczczone ofiarą dzięk­ czynną w Delfach. Pausanias (X 10, 3—4) opisując dwa wielkie pomniki argiwskie przy Drodze Świętej: Siedmiu przeciwko Tebom i Epigonów, za­ macza, iż pierwszy był wzniesiony w związku z bitw ą pod Oinoe, drugi za­ pewne z tej samej okazji. Rozmiary obu budowli i okoliczność, iż n ie wszys­ cy z wymienionych Epigonów są synam i Siedmiu, wykluczają opinię perie- gety. Z te j racji H. Pomtolw słusznie łączy ofiarę grupy epigonów z wypędze­ niem „niewolników” przez synów ofiar spod Sepei: epigoni Epigonos37. Wygnani z Argos „niewolnicy” znaleźli oparcie w sąsiednim Tirynsie. W mieście tym według wszelkiego prawdopodobieństwa ciągłość ku lturalna z epoką mykeńską nie uległa całkowitemu załamaniu. Potężne m ury akro- polis, zwanej Likymną na cześć predoryckiego herosa, chociaż uszkodzone, stanowiły bezpieczne schronienie dla nielicznej ludności. S tary pałac m y- keński również ocalał i dopiero w połowie VIII w ieku padł ofiarą pożaru. W jego m urach został w tedy wzniesiony słynny przybytek Hery, k tórą — jak Atenę — można uznać za formę mykeńskiej bogini pałacow ej38. Otwierając bram y gymnetom Tiryns z miasta periojków zamieniał się w niezależną polis. Argos było zbyt osłabione, by tem u zapobiec. Równo­ cześnie usamodzielniły się Mykeny. Dawna stolica Agamemnona- była za­ mieszkała przez cały okres geometryczny i archaiczny, zaś w VII i VI wieku przeżywała naw et względny rozkwit. Na jej akropolis królował w tedy przy­ bytek opiekunki grodu, Ateny. Poniżej leżało obronne miasto, którego m ury są do dziś widoczne. Nieco dalej wznosił się okręg święty wielkiego herosa, Perseusa. Oba kulty najprawdopodobniej sięgają korzeniam i w epokę sprzed wędrówek Dorów. Epoka ta pozostawiła pewne ślady w języku archa­ icznych inskrypcji mykeńskich; najważniejszym z nich jest użycie przyim ka ¿ę z gen. w znaczeniu Zresztą trudno sobie wyobrazić, by wśród miejsco­ wej ludności zatarła się zupełnie pamięć dawnej chwały. Diodor (XI 65) wspomina o waśniach argiwsko-mykeńskich na tle przewodnictwa w p ra ­ starym sanktuarium Hery w Prosymna. W każdym razie przynajm niej od czasów Pheidona Mykeny w jakiejś formie uznawały zwierzchnictwo Argos. Odtrąciły je dopiero po bitwie sepejskiej, zachęcone akcją gymnetów i w y­ padkami w Tirynsie. W poszukiwaniu naturalnego sojusznika oba miasta porozumiały się ze Spartą. Prawdopodobnie nawiązały również kontakt między sobą. Ich połączony kontyngent w liczbie 400- hoplitów wziął udział w bitw ie płatejskiej pod wodzą P ausan iasa39. W poprzednim roku Mykeny wysłały 80 wojowników pod T erm opile40. W ten sposób zerwały ostatecznie z Argos, skłóconym ze Spartą a zaprzyjaźnionym z Persją. Jakim okiem Argiwi patrzyli na emancypację Tirynsu i Myken, nie trudno odgadnąć. Wynik wojen perskich zabraniał im jednak myśleć o na­ tychmiastowej zemście. Wiadomo, iż patriotyczne miasta greckie powzięły uchwałę o bezwzględnym zniszczeniu „medyzujących” państw helleńskich. A że decyzja ta nie pozostała m artw ą literą, świadczy akcja przeciw Tebom i Aleadom tesalskim. Argos uratow ała podobno osobista interw encja Tem i- 37 Com. ad SIG3 28. 38 M. P. N i 1 s s o n, Gesch. d. gr. Religion, I (1941), s. 322 nn. 39 H e r o d . IX 28. 40 Idem VII 202. 204 EDWARD ZWOLSKI II. BUNTY ANTYSPARTAÑSKIE O ile w w ypadku Argos podłoże etniczne rozruchów z pierwszej po­ łowy V wieku nie od razu rzuca się w oczy, w Sparcie sytuacja pod tym względem jest całkiem odmienna. Państwo lacedemońskie obejmowało wtedy- Lakonię z K ynurią, Mesenię oraz dwie nadgraniczne ziemie arkadyjskie, Aigys i Skiritis. Z obszarów tych najwcześniej uległa podbojowi doryckiemu Lakonia, k tó ra jeszcze pod koniec epoki brązu była niewątpliwie zamieszkała przez Achaj ów. Resztki ich ku ltury są do dziś widoczne w Therapne i przede wszystkim w Amyklai. M iasto to, jeśli wierzyć tradycji, przez dwa wieki stawiało opór Dorom i właściwie nigdy nie zostało doszczętnie zniszczone. Szereg przesłanek przem awia naw et za tym, iż achajścy Amyklejczycy weszli w skład doryckiego państw a Spartan na praw ach obywateli. Stąd prawdo­ podobnie bierze początek dualizm m onarchii w Sparcie i pewne cechy „pre- doryckie” w języku jej mieszkańców. Kynuria, pozyskana w VII i VI stuleciu, była krajem „jońskim”, zdo- ryzowanym na skutek długoletnich rządów argiwskich. Bandziej skomplikowana jest spraw a M esenii.' Poczynając od Eurypi­ desa pisarze starożytni podają, iż w dobie „powrotu Heraklidów” ojczyzna Nestora przypadła w udziale jednemu z trzech zdobywców Peloponezu, Kre- sphontesowi, k tóry też założył na jej terenie królestwo doryckie. Tradycja ta jest jednak tak w yraźnie baśniowa i pełna wstawek literackich, iż od daw na była traktow ana z największą nieufnością. Dziś uważa się na ogół, że ludność Mesenii jest pochodzeniem pokrewna lub nawet identyczna z ludnością A rkadii i że istnienie jakiegokolwiek państw a doryckiego na jej obszarze przed podbojem spartańskim w wiekach VIII i VII jest fikcją. Hi­ potezę tę potw ierdzają wykopaliska. Archeolodzy odkryli ostatnio wspaniały pałac m ykeński w Pylos na przylądku Koryphasion. Odnalezione w nim tabliczki z pilsmem linearnym B z około 1200 r. dowodzą, że na dworze Ne­ stora mówiono tym samym językiem, co w pałacu Agamemnona. Jak dotąd, brak natom iast śladów m aterialnych jakiegoś ośrodka państwowego w Me­ senii z epoki geometrycznej. I tu taj, podobnie jak w K ynuni, z biegiem la t daw ny język grecki wyszedł z użycia. W okresie wojny peloponeskiej Meseńczycy mówili już dialektem doryckim (Thuk. III 112,4). Jeszcze w II w ieku po Chr. czysta forma ich doryzmu uderzała Pausaniasa (IV 27). Spo­ strzeżenia obu pisarzy potwierdza epigrafía. W inskrypcjach meseńskich, (Literatura do rozdz. II: B. N i e s e , Die ältere Geschichte Messeniens, Hermes 26, 1891, 1—32, Ed. S c h w a r t z , Tyrtaeus, Hermes 34, 1899, 426—468; U. v . W i l a m o w i t z , Die Textgeschichte der gr. Lyriker, Abh. der Gel. Gesellschaft, Göttingen, N. F. IV (1900), s. 97—118; J. B e l o c h , König Laotychidas und der messenische Aufstand, Hermes 35, 1900, 254—259; F. H i l l e r v. G a e r t r i n - g e n — H. L a t t e r m a n n , Hira und'A ndania, (Berlin 1911), s. 8 nn.; Th. L e n - s c h a u , Forschungen zur gr. Gesch. des VII und VI Jh., Philologus 91, 1936, 289—307. 396—411; Ed. S c h w a r t z , Die messenische Geschichte bei Pausanias, Philologus 92, 1937, 19—46; J. K r o y m a n n , Sparta und Messenien, Neue Phil. Untersuch. XI, 1937; C. C a l l m e r , Studien zur Geschichte Arkadiens, Lund 1943; F. J a c o b y , FGrHist III a (1943), s. 114 nn.; L. H. J e f f e r y , Comments, on some archaic Greek inscriptions, JHS 69, 1949, 26—30; A. A i i d r e w e s , Sparta and Arcadia, Phoenix 6, 1952, 1—5; W. P. W a l l a c e , Kleomenes, Marathon, th e Helots, and Arkadią, JHS 74, 1954, 32—35; W. den B o e r , Political Propaganda in G reek Chronology, Historia 5, 1956, 162—177; F. K i e c h l e , Messenische S tu­ dien, Kallmünz 1959; L. P e a r s o n , The Pseudo-H istory of Messenia and its Authors, Historia 11, 1962, 397—426). RUCHY WOLNOŚCIOWE NA PELOPONEZIE.. 205 które są niemal bez w yjątku późne i stąd nietypowe, jedyną w yraźną pozo­ stałością predorycką jest liczebnik Eóę (= się).. Aigys i Skiritis stanowiły organiczną część Arkadii, krainy, gdzie potom­ kowie homerowych Achajów utrzym ali się najdłużej. Wszyscy pisarze k la­ syczni są zgodni pod tym względem. Dialekt arkadyjski jest też tak dalece zbliżony do języka tabliczek mykeńskich, iż może. uchodzić po prostu za jego młodszą formę. Podbój spartański wpłynął w niekorzystny sposób na położenie Acha­ jów, z których większość znalazła się częściowo lub zupełnie poza obrębem życia politycznego zdobywców. W państw ie lacedemońskim, jak wiadomo, istniały trzy zasadnicze grupy ludności: 1) pełnoprawni obywatele, osiedleni w stolicy kraju — Spartiaci, zwani równymi; 2) obywatele bez praw poli­ tycznych, zamieszkali w około stu lądowych i nadm orskich miasteczkach k ra ju — periojkowie; 3) wielka rzesza poddanych chłopów uprawiających działki „równych” na terenie Lakonii i Mesenii — heloci. Pochodzenie etniczne periojków jest sporne. Jedni uczeni uważają ich za .Dorów (B. Niese, Ed. Meyer, U. K ahrstedt, F. Hampl), inni za przedsta­ wicieli dawniejszej ludności (Otf. Müller, G. Busolt, J. Beloch). R. Meister próbował naw et oddzielić od doryckiego języka Spartiatów achajski dia­ lekt perio jków 53. Praw da leży zapewne pośrodku. N iektóre z m iast perioj­ ków, np. Kythera, są tworem kolonizacji doryckiej, w kilku, jak Asine czy Mothone, znaleźli rzekomo schronienie cudzoziemcy, ale większość powstała najprawdopodobniej przez stopniowy podbój ośrodków achajskich. Również na tem at etnicznego charakteru helotów od dawna trw a dys­ kusja w nauce h istorycznej54. Przeważająca część badaczy uważa ich za Achajów ujarzmionych przez Dorów, niektórzy za tw ór wewnętrznych prze­ obrażeń państwa spartańskiego. Pierwsza opinia jest niew ątpliw ie bardziej uzasadniona. Przemawia za nią prawdopodobna etymologia nazwy heilotes od * i\<a=ocici(x>, następnie oświadczenie Thukydidesa (L. 101), że większość helotów, zbuntowanych w latach 60-tych V wieku, stanowili potomkowie dawnych Meseńczyków, popadłych w niewolę, wreszcie słowa Theopompa (fr. 122), iż Lacedemończycy obrócili w niewolników grecką ludność Achajów. Z wyjątkiem apologetów ustroju spartańskiego, jak P laton czy Isokra- tes, pisarze klasyczni m alują nam w czarnych barwach sytuację helo tów 55. C harakteryzuje ją przede Wszystkim brutalny wyzysk i te rro r policyjny. W epoce Tyrtaiosa heloci przekazują spartańskim właścicielom działek po­ łowę zbiorów. W latach późniejszych z najwyżej parohektarow ych gospo­ darstw oddają 812 egineckie medymny jęczmienia (ok. 60 hl.) wraz z odpo­ wiednią ilością oliwy, wina, owoców i sera. Biorą udział w wyprawach wo­ jennych jako czeladź i są zobowiązani do posług na rzecz każdego Spartiaty. W domu żyją pod ustawiczną kontrolą. Nie mogą nosić broni ani gromadzić się nocą. W ybitniejszym grozi skrytobójcza śmierć z ręki młodych Spartia­ tów (krypteia); by na mordercach nie ciążyła zmaza krwi, eforowie co rok oficjalnie wypowiadają wojnę helotom. Ci ze swej strony wciąż myślą o bun­ tach i z łatwością znajdują oparcie w Arkadach, zaniepokojonych ekspansją Lacedemonu i w ogóle niechętnych jego hegemonii. Wspólna akcja meseń- 53 Dorer und Achäer, Leipzig 1904. 54 Jej dzieje przedstawia P. O l i v a , Historica 3, 1961, 5—34. 85 Krytyczny zestaw źródeł, w: G. B u s o l t —H. S w o b o d a , Gr. S taatskun­ de, II (1962), s. 667—771. 206 EDWARD ZW OLSKI sko-arkadyjska już w latach Tyrtaiosa poważnie wstrząsnęła Spartąr a w w ieku V omal nie doprowadziła do jej katastrofy. P rzystępując do omawania buntów antyspartańskich w piątym stuleciu należy najp ierw zająć się skomplikowanym problemem historyczności po­ w stania meseńskiego w dobie najazdu Datisa i A rtafem esa. Pierwszą wia­ domość o nim przynosi ok. 360 roku Platon, k tóry zaznacza z oburzeniem (Leg. III 692 D), iż w 490 r. z trzech doryckich krajów Peloponezu jedynie Lacedemon stanął w obranie Hellady; Mesenia naw et m u przeszkadzała wal­ cząc z nim otwarcie, Argos zaś wzywane do obrony przed barbarzyńcą, nie usłuchało apelu i pozostało neutralne. Nieco dalej (698 E) autor tłumaczy, iż Lacedemończycy z powodu wojny meseńskiej i może jakiejś innej prze­ szkody, nie znanej m u bliżej, spóźnili się o dzień pod Maraton. Pow stanie meseńskie Platona ma widocznie na myśli Strabon, gdy — za Apollodorem — oświadcza (VIII 362): drugą wojnę Meseńczycy toczyli w czasach Tyrtaiosa; trzecia i czwarta przypieczętowała ich ostateczny upadek. W swym opisie drugiej wojny meseńskiej, k tórą umieszcza w latach 685—668, Pausanias inotuje ze zdziwieniem (V 15,2), że poeta Rhianos wy­ m ienia w związku z nią spartańskiego króla Leotychidesa. Już bez zdziwienia dodaje (IV 23, 6—10), iż ty ran Rhegion, Anaxilas, osadził niedobitki messeń- skie w sycylijskiej Zankle, k tó ra stąd otrzymała nazwę Meseny. Anaxilas, jak wiadomo, panow ał w latach 494—476. Wokół trzech powyższych źródeł od daw na już trw a w nauce historycz­ nej dyskusja. Za buntem meseńskim w ia ta c h M aratonu zdecydowanie opo­ w iadają się m. in. U. v. Wilamowitz, H iller v. Gaertringen i Ed. Schwartz; rów nie zdecydowanie neguje go J. Belach, ostatnio zaś przede wszyst­ kim F. Jacoby. O ile argum enty przeciwników powstania są na ogół te same (najważniejsze: notoryczna nieścisłość Platona w kwestiach historycznych, milczenie Herodota i Thukydidesa), zwolennikom przybyły dwa nowe dzięki numizmatyce i epigrafii. P arę la t tem u E. S. G. Robinson wykazał, iż pierw ­ sze m onety sycylijskiej Zankle ze zmienioną nazwą Mesene pojawiają się około 489/8 roku. Jeszcze bardziej istotne są uwagi L. H. Jeffery, k tóra stara się ustalić wiek dw u dziękczynnych ofiar lacedemońskich w Amyklai i Olimpii, złożonych zdaniem Pausaniasa w związku z zakończeniem pierwszej (IV 14,12. III 18,8) i drugiej (V 24,3) wojny meseńskiej. Na pierwszą ofiarę składały się trzy trójnogi z brązu, odlane przez artystów Gitiadesa i Kalona, aktyw nych w początkach piątego wieku. Ofiarę olimpijską stanowił 12-sto- powy posąg Zeusa; jego baza dochowała się do dziś. Napis, jaki czytał na niej Pausanis, jest wciąż widoczny (IG V 1, 1562). Kształt lite r i sama forma bazy wskazują raczej na rok 490 niż 464, jak dotąd przeważnie sądzono. Do wyników badań Robinsona i Jeffery naw iązuje W. P. Wallace podejm ując jednocześnie już nie raz staw ianą hipotezę, iż w ewentualnych rozruchach helotów z ok. 490 r. mógł maczać palce spartański król Kleomenes. W rzeczywistości zamieszki w Mesenii pod koniec życia Kleomenesa są prawdopodobne. P laton wiedział na pewno sporo o wojnach perskich; za­ znacza na przekład dobitnie, iż Argos, wzywane do obrony, nie posłuchało apelu i nie stanęło do walki. Wiadomość ta, poświadczona w pełni przez He­ rodota (VII 148—149) i Diodora (XI 65), staw ia w dobrym świetle cały ustęp. Strabon, jak się w ydaje, trak tu je trzecie i czwarte powstanie meseńskie jako całość; można stąd wnioskować, że dzieli je niewielki przedział czasu. RUCHY WOLNOŚCIOWE NA PELOPONEZIE.., 209 starannym przeglądzie wszelkich dostępnych m ateriałów dochodzą w zasa­ dzie do identycznego wniosku co Wiłamowitz. W przeciwieństwie doń nie łączą jednak trzęsienia ziemi z wybuchem powstania lecz z jego krytyczną fazą. Przytaczam y jako bardziej typowe rozumowanie Scharfa 6\ — Rozrulchy w Mesenii zaczęły się w 469 r. w związku z akcją P ausa- niasa lecz dopiero w następstwie wielkiego trzęsienia ziemi przybrały gwał­ townie na sile; w czasach późniejszych pomieszano nagłe ożywienie insurekcji z jej początkiem. Opinia Wilamowitza z uzupełnieniami Scharfa i Hammonda ma bez­ względnie przewagę nad hipotezami innych uczonych, którzy zbyt jedno- stronie trzym ają się przekazu Thukydidesa. A utor „W ojny peloponeskiej” nie twierdzi, iż powstanie meseńskie wybuchło po trzęsieniu ziemi; zaznacza jedynie, że w dobie katastrofy naturalnej heloci, a spośród periojków Thu- riaci i Aithajowie I&cb^v Oblężenie Ithom e było najw ażniej­ szym epizodem wojny ale ani jedynym, ani pierwszym. Najprawdopodobniej przed wycofaniem się na obronną górę powstańcy stoczyli przynajm niej dwie ważne bitwy, o których Thukydides w swym sum arycznym opowiadaniu w ogóle nie wspomina. W latach 60-tych V wieku, podobnie jak w epoce Tyrtaiosa, do walki ze S partą stanęli przede wszystkim heloci z Mesenii. Thukydides (I 101,2) stwierdza wyraźnie, iż większość helotów stanowili potomkowie dawnych, niegdyś ujarzm ianych Meseńczyków; dlatego wszystkich — którzy wzięli udział w pow stan iu65 — nazywano Meseńczykami. Również oba m iasta pe­ riojków, jakie przyłączyły się do insurekcji, Thuria i Aithaia, najpraw do­ podobniej leżą na terenie Mesenii. Jedynie o Mesenii i Meseńczykach wspo­ m inają dwa poza Thukydidesem najstarsze źródła, A ristophanes (Lys. 1141) i Xenophon (Hell. VI 5,53. Ath. poi. III 11), a przede wszystkim — naw et dw ukrotnie — Herodot (IX 35.64). Po ustanow ieniu państw a meseńskiego przez Epaminondasa w 369 r. pisarze stale będą wprowadzać rozróżnienie między Meseńczykami i helotami. Spotykam y je po raz pierw szy w jednym ze scholiów do Lysistraty (v. 1144), następnie u Diodora, Pausaniasa i P lu- tarcha. Wiadomości te są oczywiście bez większpgo znaczenia. Nie ma zatem słuszności H am m ond66, gdy na ich podstawie wprowadza podział między Meseńczykami i helotami zaznaczając, iż niektórzy spośród pierwszych mie­ szkali jeszcze w Mesenii jako periojkowie, a inni, k tórzy wyemigrowali wcześniej, prawdopodobnie powrócili, by wziąć udział w powstaniu. Autor zapomina o fakcie, iż Meseńczycy, którzy korzystali ze s ta tu tu periojków, nie byli już Meseńczykami lecz Lacedemończykami; jego hipoteza o emi­ grantach w ogóle wisi w próżni. Nie znaczy to bynajm niej, iż heloci z L a­ konii trzym ali się z dala od insurekcji. Thukydides mówi, że większość powstańców była pochodzenia meseńskiego. Większość nie znaczy wszyscy. Liczniejszy udział helotów meseńskich należy tłumaczyć ich cięższą sy­ tuacją m aterialną i silniejszym poczuciem odrębności etnicznej. Przebieg walk jest nam znany jedynie w zarysie. — Rozbudzone obie­ tnicam i Pausaniasa, powstanie nie przedstawia zrazu poważniejszego niebez­ pieczeństwa dla Lacedemończyków, którzy mimo jego trw ania walczą z A rka­ 64 Hammond stara się wykazać słuszność dosłownie wszystkich przekazów źródłowych i stąd jego wnioski nie zawsze są szczęśliwe. 65 Por. G o m m e, op. cit., s. 298. 6* Op. cit., s. 379. 14 — Boczn. human, t. XII, z. 2 210 EDWARD ZW OLSKI dią i przyrzekają pomoc wyspie Thasos. Dopiero katastrofalne trzęsienie ziemi zmienia sytuację. Po nieudanym ataku na Spartę rebelianci wycofują się do Mesenii, gdzie przeciągają n a swą stronę niektórych periojków. W ysłany przeciw nim pod Stenyklaros oddział trzystu Spartiatów pod wodzą znanego bohatera spod Platei, Arimnestesa, ponosi miażdżącą klęskę, z k tórej nie ocalała żywa dusza. Lacedemończycy wysyłają teraz do sprzy­ m ierzeńców rozpaczliwe apele o pomoc. Odpowiadają na nie członkowie Ligi Peloponeskiej, Egineci i M antinejczycy, spoza niej Platejczycy. Połączone arm ie staw iają czoła wrogom w nieznanej bliżej miejscowości meseńskiej, IsthrmoS, i odnoszą, zapewne w 463 r., w alne zwycięstwo. Wyparci z rów ­ niny, powstańcy um acniają się na górze Ithome, skąd ciągłymi wypadami nękają nieprzyjacielski k ra j. Spartanie, którym sztuka zdobywania fortec zawsze pozostała obca, czują się bezsilni i proszą o pomoc Ateny. W 462 r. przybyw a Kimon na czele czterech tysięcy hoplitów i „ratu je cały Lacede- m on”. Mimo to oblężenie Ithom e przeciąga się. Jesienią tegoż roku Sparta­ nie odpraw iają bru taln ie wojsko ateńskie, pozostając pod m uram i tw ierdzy sam i z resztą sprzymierzeńców. W roku 459, dziesiątym powstania, Ithom e poddaje się. W arunki kapitulacji pozwalają obrońcom opuścić kraj z zastrze­ żeniem, iż nigdy nie przestąpią jego granic. Uchodźców Ateńczycy osadzają w Naupaktos, w łaśnie zdobytym na Lokrach Ozolijskich. Uderza od razu, iż cała wojna — z wyjątkiem prawdopodobnego szturm u na m iasto Spartę — rozegrała się na obszarze meseńskim, oo dodatkowo upoważnia do nazw ania jej „meseńską”. Najprawdopodobniej również w latach 60-tych V wieku w imię pełnej niezawisłości politycznej chwyciła za broń Arkadia. Herodot (IX 35) pisze, iż w okresie między P latejam i (479 r.) a Tanagrą (457 r.) Spartanie zwy­ ciężyli Tegeatów i Argiwów pod Tegeą, następnie wszystkich Arkadów, prócz M antinejczyków, pod Dipaią; obie-bitw y m iały m iejsce przed rozgromieniem Meseńczyków pod Ithome. Wiadomość „ojca historii” powtarza niemal do­ słownie Pausanias (III 11,7—8). Do bitw y pod Dipaią robi też aluzję Isokrates (Archid. 99). D ata obu spotkań jest różnie określana przez uczonych. W i- lam owitz 67 na podstawie raczej kruchych przesłanek dowodzi, że już w 468 r. Arkadia jest znów na dobrej stopie ze Spartą. Jego hipotezę przyjm uje cały szereg uczonych i w wielu podręcznikach można się spotkać z datowaniem obu bitew pod koniec la t 70-tych. Inaczej rozumuje Beloch 68. Jego zdaniem bitw y arkadyjskie należy datować między rokiem 468 a 466; jest bowiem nie do pomyślenia, by Pausanias lub Leotychides dowodzili w którejś z nich; po tak w spaniałym zwycięstwie inaczej potoczyłyby się ich losy; Diodor „mniej więcej słusznie” umieszcza pod r. 468/7 upadek Myken — wynik soju­ szu Argiwów z Tegeatami. Opinia Belochą, k tórą z nieznacznymi poprawkam i przyjm ują m. in. E. M. W alker (CAH, V, 1927, s. 66), C. Callmer (op. cit., s. 84 nn.) i A. Andrewes, jest niewątpliw ie słuszniejsza. Tegea nie mogła ważyć się na wojnę ze Spartą w kilka la t po Platejach. Układ sił był w tedy dla niej zbyt niekorzystny. Z Mardoniuszem, jak wiadomo, walczyło dziesięć tysięcy Lacedemończyków na tysiąc pięciuset Tegeantów, pod Dipaią zaś La­ cedemończycy, „ustaw ieni w jednej linii, odnieśli zwycięstwo nad dziesiąt­ kam i tysięcy wrogów” (Isokrates). Koleje życiowe obu władców spartańskich n Isylos von Epidauros, Phil. Untersuch. IX (1886), s. 162 nn. 88 Gr Gesch., II* 2 (1931), s. 189 n. r u c h y W o l n o ś c i o w e n a P e l o p o n e z i e .., 1211 z epoki wojen perskich są nam dość dokładnie znane. Nic nie wskazuje, by któryś z nich występował zbrojnie przeciw Arkadom. Wręcz przeciwnie, zagrożony procesem o zdradę państwa, Leotychides uchodzi w 469 r. z ojczy­ zny do Tegei. Nie jest wykluczone, iż za przykładem Kleomenesa, podburzał jej mieszkańców przeciw Sparcie. Nie można też zapominać o działalności Temistoklesa, k tó ry po wygnaniu z A ten w 471 lub 470 roku przebywa w Argos, skąd „podejmuje podróże i do innych części Peloponezu” (Thuk. I 134,3). Sojusz argiwsko-tegeacki jest zapewne jego dziełem. Wojna z Lacedemończykami nie przebiegała pomyślnie dla Arkadów, ale też nie od razu przybrała formę katastrofy. P rzegrana Tegeatów nie pow­ strzym ała ich pobratymców z Orchomenos i innych pomniejszych miejsco­ wości od przystąpienia do buntu. Dopiero pod Dipaią losy konfliktu roz­ strzygnęły się; upokorzona A rkadia musiała wrócić do roli zależnego so­ jusznika. Rozruchy wśród Arkadów wybuchły najprawdopodobniej równocześnie z pierwszą fazą insurekcji meseńskiej, Byłoby zatem całkiem zrozumiałe, gdyby między oboma zrywami wolnościowymi zadzierzgnęła się nić współ­ pracy. I rzeczywiście pewne wskazówki zdają się za tym przemawiać. Jak wiadomo, w buncie Arkadów nie uczestniczyła M antinea, a M antinea jest też jedynym wspomnianym przez źródła m iastem arkadyjskim , k tóre k ró ­ lowi Sparty, Archidamosowi, „oddało wielkie usługi w w ojnach przeciw Mesenii” (Xen. Heli. V 2,3). Wiadomo również, iż ośrodkiem buntu była Tegea. Arystoteles zaś (fr. 592, Rose) zapoznaje nas z jakim ś trak ta tem po­ kojowym lacedemońsko-tegeackim, w którym Tegeaci zobowiązują się wy­ rzucić z k ra ju Meseńczyków i nie skązywać na śmierć nikogo za filospar- tańskie nastawienie. Układ ten J. B eloch69 i Ed. M ey er70 datu ją na połowę VI wieku, lecz wielu równie poważnych uczonych uważa go za współczesny z trzecią wojną m eseńską71. Drugi pogląd jest bardziej uzasadniony. Jak słusznie podkreśla L. M oreti72, istnienie stronnictw a prospartańskiego w Te­ gei już ok. 550 roku jest mało prawdopodobne. Należy dodać, iż Mesenia jest podówczas spokojna, a od poprzedniej insurekcji, w której ważną rolę odgrywał Orchomenos, upłynęło dobrych pięćdziesiąt lat. Bunty antyspartańskie z pierwszej połowy V wieku, do których w imię wolności osobistej i niezależności politycznej przystąpiły głównie dwa ludy pochodzenia achajskiego, Meseńczycy i Arkadowie, m iały miejsce około 490 r. i przede wszystkim w latach 60-tych. W obu wypadkach bezpośredniej przyczyny powstań dostarczył ostry kryzys w ew nętrzny w Lacedemonie, ich istotnym powodem natom iast było brutalne podeptanie praw dawniejszej ludności Peloponezu przez doryckich Spartan. Wobec b raku doświadczenia 69 Ibidem I2 1 (1924), s. 385. 70 Gesch. d. Alt., III2 (1937), s. 708. 71H i l l e r v. G a e r t r i n g e n , IG V 2 (1913), s. 3; B u s o l t - S w o b o d a , op. cit., s. 1320 a. 72 Riv. di fil. das: 74, 1946, 101 nn. (Literatura do rozdz. III: B. N i e s e , Die Besiedlung der triphylischen Städte, Hermes 42, 1907, 457—462; idem, Drei K ap ite l eleischer Geschichte, Genethliakon für C. Robert, Berlin 1910, s. 1 nn.; U. K a h r s t e d t , Zur Geschichte von Elis und Olympia, NGG 1927, s. 157 nn.; F. G s c h n i t z e r , op. cit., s. 7 nn.; F. K i e c h 1 e, Pylos und der pylische Raum in der antiken Tradition, Historia 9, 1960, 1—67; idem, Das Verhältnis von Elis, Triphylien u. der Pisatis im Spiegel der Dialektunterchiede, Rh. Mus. 103, 1960, 336—366).