Pobierz Rytułał pokładzin w Polsce - analiza strukturalna i więcej Publikacje w PDF z Etnologia tylko na Docsity!
„Etnografia P o l s k a " , t. X I X z. 1
L U D W I K S T O M M A
R Y T U A Ł P O K Ł A D Z I N W P O L S C E — A N A L I Z A S T R U K T U R A L N A
Pokładźmy — c e n t r a l n y element słowiańskich obrzędów weselnych, zanikać zaczynają n a ziemiach p o l s k i c h już n a przełomie X V I I I i X I X w i e k u. N i e jest t o oczywiście proces równomierny. I t a k z terenów Po morza, W i e l k i e g o Księstwa Poznańskiego i K u j a w nie znane są żadne X I X - w i e c z n e opisy pokładzin, podczas g d y z Polesia czy U k r a i n y d y s p o n u j e m y r e l a c j a m i n a w e t i X X - w i e c z n y m i. Najogólniej stwierdzić można, iż zanik pokładzin przebiegał wzdłuż osi zachód — wschód, a jego czas t r w a n i a wyniósł około dwóch s t u l e c i (1730-1920), co związane jest ściśle z rozpowszechnianiem się ślubu kościelnego. T a nierównomierność cza sowa z a n i k a n i a e l e m e n t u pokładzin odciska swoje wyraźne piętno n a obfitości i jakości bazy źródłowej, dotyczącej badanego rytuału, w p o szczególnych regionach. Z dzisiejszego t e r y t o r i u m P o l s k i pochodzi więc 47 opisów pokładzin (znanych m i ) , z czego zaledwie 5-7 osiąga w y s t a r c z a jący do a n a l i z y stopień szczegółowości. Ze względu j e d n a k n a i c h duże rozproszenie w przestrzeni i czasie w e r y f i k a c j a i c h okazuje się wysoce u t r u d n i o n a. W t e j s y t u a c j i źródłem p o d s t a w o w y m stać się d l a m n i e m u siały relacje białoruskie i ukraińskie (43 znane m i opisy d l a samego tyłko okresu 1800-1850, 37 r e l a c j i wcześniejszych). N a j s t a r s z y m bodaj zachowa n y m opisem pokładzin z t y c h terenów jest sprawozdanie W i l h e l m a B e a u - p l a n a 1 , dotyczące obrzędu weselnego z okolic K o r s u n i a , datowane n a r o k 1649. Przytoczę je w obszernych f r a g m e n t a c h : „ G d y zbliża się g o d z i n a pokładzin p a n n y młodej, zamężne k r e w n i a e z k i biorą ją z e sobą i prowadzą do j e d n e j z i z b , gdzie zostaje o n a r o z e b r a n a d o naga. Dokładnie ją oglądają z e w s z y s t k i c h s t r o n , spozierając n a w e t i z a u s z y , przebierając i grzebiąc między p a l c a m i u nóg i w i n n y c h częściach ciała, baczą, c z y n i e z n a j d z i e się t a m igła, a g r a f k a a l b o też k a w a ł e k bawełny n a s y c o n e j c z e r w o n y m s y r o p e m. G d y b y coś t a k i e g o z n a l e z i o n o w e s e l e n i e c h y b n i e byłoby zakłócone i nastąpiłoby w i e l k i e z a m i e s z a n i e. L e c z jeśli niczego n i e znajdą, wdziewają n a pannę młodą piękną bawełnianą (^1) W. B e a u p l a n , Opis Ukrainy, W a r s z a w a 1972, s. 147-148.
52 L U D W I K S T O M M A
koszulę, całkiem białą i nową, po c z y m układają j ą między d w o m a prześcieradłami. W ó w c z a s każą p a n u młodemu przyjść do r o z e b r a n e j , b y się z nią położył. G d y młodzi leżą już r a z e m , spuszczają zasłonę, a t y m c z a s e m większość z t y c h , c o t o w a rzyszą uroczystości, w k r a c z a d o p o k o j u z d u d a m i , tańcząc każdy ze szklanicą w ręku. K o b i e t y podskakują i klaszczą w dłonie, aż się małżeństwo d o końca spełni. A jeśli p r z y t y m , w c z a s i e o w y c h szczęśliwych okoliczności, usłyszą o z n a k i radości p a n n y młodej, w s z y s c y z g r o m a d z e n i z m i e j s c a poczynają skakać, klaszcząc w ręce i w r z e s z czeć z u c i e c h y. R o d z i c e p a n a młodego pozostają n a straży koło łoża, b y l e p i e j móc nasłuchiwać tego, c o się t a m dzieje, czekając n a p o d n i e s i e n i e zasłony, b y się t e n z a b a w n y obrządek spełnił i by dać p a n n i e młodej świeżą koszulę, całkiem białą, jeśli n a t e j , którą j e j zdejmą, znajdą ślady dziewiczości. Oznajmiają o t y m całemu d o m o w i głośnym k r z y k i e m u k o n t e n t o w a n i a i radości, iżby cała f a m i l i a mogła to potwierdzić [...] do dwóch r ę k a w ó w k o s z u l i wsadzają k i j , p o c z y m w y w r a c a j ą ją n a drugą stronę i układają j a k p r o p o r z e c. Niosą j ą u l i c a m i m i a s t a z wielką powagą, j a k g d y b y nieśli s z t a n d a r z b i t e w n y m i śladami, t a k a b y l u d cały był świadkiem dziewiczości młodej żony i męskości j e j męża. W s z y s c y goście w e s e l n i podążają z i n s t r u m e n t a m i , śpiewając i tańcząc chyżej niż k i e d y k o l w i e k. W c z a s i e tego p o c h o d u każdy z młodzieńców p r o w a d z i z a rękę druhnę. Okrążają całe m i a s t o , a w s z y s t k a ludność n a t e hałasy z b i e g a się i przyłącza d o weselników. [...] P r z e c i w n i e , jeżeli siię p r z y d a r z y , że p a n n a młoda okaże się p o z b a w i o n a o z n a k h o n o r u , każdy s w ą szklankę r z u c a o podłogę, k o b i e t y zaprzestają śpiewów, gdyż święto całkiem j e s t zakłócone [...] O d tej c h w i l i w e s e l e się u r y w a. P o t e m następuje n i s z c z e n i e i z b y , p o d z i u r a w i o n e zostają g a r n k i , które służyły do g o t o w a n i a s t r a w y mięs nej,, tłucze się d z b a n k i i s z k l a n i c e w których pito. N a s z y i m a t k i p a n n y młodej zawieszają chomonto, ustawiając ją w kącie, p o c z y m wyśpiewują j e j nieskończoną ilość sprośnych i o r d y n a r n y c h przyśpiewek, dając j e j pić w j e d n y m z t y c h potłu c z o n y c h k u b k ó w [...] n a k o n i e c zaś zelżywszy ją już doszczętnie, wracają do s w y c h domów, j e d e n w drugiego ogarnięci w s t y d e m z p o w o d u t a k niegodnego w y d a r z e n i a. [...] Jeśli i d z i e o p a n a młodego, m a o n do w y b o r u bądź wybrankę zatrzymać, bądź ją odrzucić. Jeśli j e d n a k z d e c y d u j e się n a p o z o s t a n i e z nią, to p r z y g o t o w a n y być m u s i n a w s z y s t k i e u p o k o r z e n i a , j a k i e p o t e m z tego p o w o d u będzie znosił".
T a k więc podług Beauplana, n a p l a n p i e r w s z y pokładzin wysuwają się następujące m o m e n t y :
- Oględziny p a n n y młodej (poszukiwanie przedmiotów, mogących dać „pozorną k r e w " ).
- U b i e r a n i e p a n n y młodej w białą szatę.
- „Publiczny" a k t seksualny.
- Oględziny k o s z u l i (poszukiwanie śladów k r w i ). O d tego m o m e n t u akcja ( w zależności o d wyników oględzin koszuli) toczyć się może podług jednego z dwóch wariantów: w a r i a n t I w a r i a n t I I
- P u b l i c z n a demonstracja odnale- 5'. P u b l i c z n a demonstracja b r a k u zienia śladów k r w i (pochód z k o - śladów k r w i (niszczenie sprzę- szulą). tów).
- Publiczna demonstracja zgody 6'. P u b l i c z n a demonstracja skłóce- d w o c h rodów (drużbowie z d r u - n i a rodów (lżenie m a t k i p a n n y h n a m i ). młodej).
54 L U D W I K S T O M M A
i wyrazistego, z t y m iż uzupełnić go trzeba koniecznie o jedną jeszcze okoliczność. Otóż w w i e l u regionach 5 pokładziny p a n n y młodej odbywają się n i e n a łożu, lecz n a ziemi, n a której albo w p r o s t kładzie się przeście radło, albo rozmieszcza się materace. Miejsce tego m o m e n t u w a k c j i o b rzędu (równoległym z s a m y m a k t e m seksualnym) oznaczę j a k o p u n k t ЗА. Pominięcie go (opisu łoża) przez Beauplana j e s t całkowicie zrozumiałe. Podróżnik n i e zwraca u w a g i n a m o m e n t y wychodzące рота zasadniczy ciąg n a r r a c j i , t y m bardziej jeśli n i e wydają m u się wystarczająco egzo tyczne. Poza t y m B e a u p l a n dokonuje s w o i c h obserwacji z pewną a p r i o ryczną tezą — pokładziny mają dlań znaczenie: k o n s u m p c j i małżeństwa i s p r a w d z i a n u dziewiczości p a n n y młodej. W tej s y t u a c j i n a p l a n p i e r w szy w y s u w a się u niego zagadnienie samego a k t u seksualnego oraz s a n k c j i za jego „niepełne d o k o n a n i e ". W s t a n o w i s k u t y m n i e j e s t B e a u p l a n odosobniony. „Obok niewątpliwego powiązania pokładzin z kulturą m a - triarchalną [...] występuje w n i c h wyraźny m o m e n t , pochodzący z k u l t u r y patriarchálněj, a m i a n o w i c i e t r a k t o w a n i e pokładzin j a k o p r ó b y c n o t y [podkr. L. S.] p a n n y młodej" — pisze P o n i a t o w s k i 6. „Pokładziny, c z y l i p u b l i c z n a k o n s u m p c j a związku d w o j g a młodych" — d e f i n i u j e P i p r e k 7. C y t a t y można mnożyć 8. W całej naszej l i t e r a t u r z e k r y t y c z n e j obrzędów w e s e l n y c h n i e m a właściwie n a w e t próby wyjścia poza te d w i e i n t e r p r e tacje. P r z y j r z y j m y się więc i m bliżej.
- Pokładziny j a k o k o n s u m p c j a związku d w o j g a młodych.
- Pokładziny j a k o s p r a w d z i a n dziewiczości p a n n y młodej. A d 1. Codex Inris Canonici^9 d e f i n i u j e pojęcie k o n s u m p c j i małżeństwa następująco' (Canon 1015 § 1). „Ważne małżeństwo l u d z i ochrzczonych uważa się za zawarte i w y k o n a n e , jeżeli między małżonkami miał miejsce a k t małżeński, d o którego upoważnia u m o w a ślubna i przez który mał żonkowie stają się j e d n y m ciałem" 1 0^. J a k widać, w y m a g a n i a n i e są duże, t a k n i e w i e l k i e wręcz, iż d z i w n e b y się mogło wydawać u b i e r a n i e i c h realizacji w t a k ważką dekorację r y t u a l -
(^5) K o l b e r g. w z m i a n k u j e t e n z w y c z a j w Poznańskiem, S a n d o m i e r s k i e m , n a M a z o w s z u , P o l e s i u , P o d o l u , Białorusi, Wołyniu i P o k u c i u. (^6) S. P o n i a t o w s k i , Obrzędy rodzinne, [w:] Wiedza o Polsce, t. 3, c z. Etno grafia Polski, W a r s z a w a 1932, s. 329. (^7) J. P i p r e k , Slawische Brautwerbungs und Hochzeitgebrauche, S t u t t g a r t 1914, s. 136. (^8) P o d o b n e k o n c e p c j e występują też u S c h r o d e r a , Z a w i s t o w i c z - K i n t o p f o w e j c z y F i s c h e r a. (^9) Codex Iuris Canonici — Typis Polyglotis Vaticanis, W a t y k a n 1960, s. 295. 1 0 (^) Pełna formuła b r z m i : „Matrimonium b a p t i z a t o r u m v a l i d u m d i e i t u r r a t u m , s i n o n d u m c o n s u m m a t i o n e c o m p l e t u m e s t ; r a t u m et c o n s u m m a t u s , s i i n t e r c o m u g e s l o c u m h a b u e r i t c o n i u g a l i s a c t u s , a d quern, n a t u r a s u a o r d i n a t u r c o n t r a c t u s m a t r i - m o n a l i s et q u o c o n i u g e s f i u n t u n a c a r o ".
P O K Ł A D Z I N Y P O L S K I E 55
ną. Załóżmy jednak, że służy ona l i t y l k o społecznemu podkreśleniu, w y b i c i u a k t u k o n s u m p c j i. W t a k i m w y p a d k u w a r u n k i e m k o n i e c z n y m i w y starczającym pokładzin, i c h pełnej realizacji, byłby t y l k o stosunek seksual n y między panną młodą a p a n e m młodym. Stosunek pełny i w w i d o m y sposób (ślady k r w i ) d o k o n a n y. A l e o t o t e n właśnie w a r u n e k n i e jest podług większości r e l a c j i starszych niż X I X - w i e c z n e 1 1^ spełniany. W S e r b i i noc poślubną spędza z panną młodą n i e j e j przyszły mąż, lecz starszy drużba 1 2^ , p r z y czym w niektórych w y p a d k a c h zwyczaj t e n rozciąga się n i e t y l k o n a pokładźmy, lecz i t r z y następne n o c e 1 3^. I d e n t y c z n i e o d b y wają się pokładziny w okolicach Czarnogóry 1 4^. Szereg f o r m szczątkowycfi pozwala przypuszczać, że zasięg t e j f o r m y pokładzin obejmował również (w X V I I w.?) ziemie polskie. I t a k n a niektórych t e r e n a c h z obrzędu oczepin w y k l u c z e n i są wszyscy mężczyźni (z panem młodym włącznie) z wyjątkiem starszego d r u ż b y 1 5^. W Rzeszowskiem i n a Polesiu bezpo średnio p r z e d pokładzinami d o łoża w c h o d z i starszy drużba i pozostaje w n i m , aż d o przyjścia młodych 1 6^ , podobnie dzieje się n a R u s i Czerwo nej 1 7^ i u Wielkorusów1 8^. Liczne wątki, które t r u d n o inaczej wyjaśnić, znaleźć też można w pieśniach towarzyszących oczepinom. N a M o r a w a c h śpiewa się n a przykład: „Zgubiłam wieniec, z i e l o n y wieniec, k t o go odnalazł? — starszy mládenec" 1 9^. I te przykłady można b y m u l t y p l i k o - w a ć 2 0^. N i e jest t o j e d n a k konieczne. T e n materiał d o w o d o w y wystarcza b o w i e m , b y odrzucić „konsumpcyjną" interpretację pokładzin, w każdym razie j a k o interpretację wyłączną i jedyną, t y m bardziej że opis wesela serbskiego', w którym b r a k k o n s u m p c j i przez pana młodego występuje z całą jaskrawością, j e s t poza t y m w całej rozciągłości przystający do w e r s j i beauplanowskiej, co kazałoby sądzić, że s t r u k t u r a jego n i e jest obca tejże z terenów p o l s k i c h. A d 2. Odrzucenie i n t e r p r e t a c j i pierwszej n i e w y k l u c z a oczywiście w e r s j i sprawdzianu. Wszakże do wypróbowania d z i e w i c t w a p a n n y młodej
1 1 (^) P i p r e k , Slawische Brautwerbungs..., s. 42. (^12) Tamże, s. 137 i 192, o r a z M. Ż m i g r o d z k i , Lud Polski i Rusi wśród Słowian i Ary ów, Księga I : Obrzędy weselne, K r a k ó w 1907, s. 191. (^13) Tamże, s. 135. 1 4 (^) Ż m i g r o d z k i , Lud Polski..., s. 198. (^15) Tamże, s. 107 (dotyczy L u b e l s k i e g o ). (^16) Tamże, s. Ш. (^17) Tamże, s. 171. (^18) Tamże, s. 254. 1 9 (^) K. Z a w i s t o w i c z - K i n t o p f o w a , Zawarcie małżeństwa przez kupno w polskich obrzędach weselnych — ze szczególnym uwzględnieniem roli orszaku pana młodego, K r a k ó w 1929, s. 39. 2 0 (^) Ż m i g r o d z k i , Lud Polski..., s. 107, 117, 196-199; P i p r e k , Slawische Briutwerbungs..., s. 41-42, 64, 83, 96-100, 128-137, 145-149, 174, 192.
P O K Ł A D Z I N Y P O L S K I E 67
względu n a miejsce a k c j i. T a k więc za b r a k k r w a w i e n i a p a n n y młodej konsekwencje ponosiłby również n i e objęty zakazem p a n młody, a osta teczny schemat logiczny pokładzin wyglądałby następująco:
Jest rzeczą oczywistą, że takiego ciągu logicznego n i e da się w żaden sposób utrzymać. Konieczne okazuje się więc kategoryczne odrzucenie także d r u g i e j z przyjętych i n t e r p r e t a c j i pokładzin, traktującej ją j a k o s p r a w d z i a n dziewiczości p a n n y młodej. A zatem można przejść nareszcie do analizy s t r u k t u r a l n e j pokładzin. M a m y w n i c h do czynienia, mówiąc najogólniej (na podstawie dotychcza s o w y c h danych), z a k c j a m i d w o j a k i e g o r o d z a j u : 1) celebrującymi k r e w ,
- celebrującymi ziemię. D o p u n k t u 1' przypisać można p u n k t y 1, 3-5 z o p i s u Beauplana, do p u n k t u 2' zaś dołączony n a podstawie opisów k o l b e r g o w s k i c h p k t. ЗА. N a t o m i a s t p k t , 2 jest p o p r o s t u w a r u n k i e m realizacji p k t. 3-5, mającym czysto t e c h n i c z n y charakter. P r z e a n a l i z u j m y n a j p i e r w akcje z p u n k t u czy raczej szeregu l '. Ujmując l a p i d a r n i e — m a m y t u t r z y czynności: w y t w o rzenie k r w i , interpretację k r w i , demonstrację k r w i , l u b analogicznie: nie w y t w o r z e n i e k r w i , interpretację b r a k u k r w i , demonstrację b r a k u k r w i. N i e t r u d n o zauważyć, że realizacje a k c j i różnicują się dopiero n a poziomie demonstracji. A k c j e poprzednie, zmierzające d o w y t w o r z e n i a k r w i , mają bez względu n a przyszły s k u t e k (bo w nieświadomości tegoż s k u t k u mieć muszą) przebieg j e d n a k o w y. Podobnie z interpretacją, której w y n i k d o p i e r o rozstrzygnie o k o n t y n u a c j i obrzędu. Graficznie można t o zilustrować w sposób następujący:
n i e p e w n y s p r a w d z i a n c) b r a k n o r m y x -> p r z e s t r z e g a n i a n o r m y x
s a n k c j a z a niedopełnienie n o r m y x e g z e k w o w a n a w sposób p r z y p a d k o w y l u b radość z dopełnienia n o r m y x
(O)
d e m o n s t r a c j a k r w i d e m o n s t r a c j a b r a k u k r w i ( + ) ( - )
Schemat t e n i l u s t r u j e rzeczy oczywiste, c z y l i że zróżnicowanie a k c j i zaczyna się d o p i e r o od m o m e n t u i n t e r p r e t a c j i , że akcje d e m o n s t r a c j i k r w i i j e j b r a k u są opozycyjne, że wreszcie same czynności, mające n a c e l u
58 L U D W I K S T O M M A
w y t w o r z e n i e k r w i czy interpretację mają charakter „strukturalnie obojęt n y " 2 4^. Siłą rzeczy u w a g a nasza zwraca się n a opozycyjną parę: d e m o n stracja k r w i ( + ) i demonstracja b r a k u k r w i (—). Pierwsza jej część prze j a w i a się w k o n t y n u o w a n i u obrzędu, a więc podjęciu dalszych a k c j i mających w ostatecznym w y n i k u doprowadzić do zawarcia związku, d r u ga — w z e r w a n i u obrzędu, a więc u z n a n i u związku za nieważny l u b p r z y n a j m n i e j niezupełnie ważny, d e m o l o w a n i u d o b y t k u oraz akcjach w y m i e r z o n y c h p r z e c i w k o właścicielom d o m u 2 S^. Z a r y s o w u j e się więc w y raźna dysproporcja działań p o z y t y w n y c h ( + ) i n e g a t y w n y c h •(—). Opo zycja przestaje być zrównoważona: K n e w + B r a k k r w i — • I k o n t y n u a c j a obrzędu I z e r w a n i e obrzędu I I? I I d e m o l o w a n i e d o b y t k u i poniżanie jego właścicieli Inaczej mówiąc: akcje k r e a c j i i d e s t r u k c j i związku dwojga młodych (bo o t o wszakże chodzi w z e r w a n i u l u b k o n t y n u a c j i obrzędu), pozostają w stosunku równoważności. Natomiast akcja d e s t r u k c j i d o m u (lżenie jego właścicieli jest j e j elementem) n i e znajduje, podług naszych dotychczaso w y c h ustaleń, p r z e c i w w a g i. W a r t o p r z y t y m zauważyć, iż pozycja tej p r z e c i w w a g i jest w obrzędzie ściśle określona: SZEREG KRWI SZEREG BRAKU KRWI
Z n a j d u j e się ona n a przecięciu dwóch szeregów — d o m u i k r w i. Z n a k jej m u s i być p o z y t y w n y. M u s i być też równoważna w s t o s u n k u do części I I szeregu b r a k u k r w i. I n n y m i słowy, m u s i t o być a k t zapewnienia przez k r e w k r e a c j i d o m u. Ta a b s t r a k c y j n a k o n s t r u k c j a sprawdzona być może t y l k o n a podstawie analizy związku s y m b o l i k i k r w i z p r o b l e m a m i k o n s t r u k c j i (?), pomyślności (?), bezpieczeństwa (?) d o m u. Z a c z n i j m y od p i e r w -
2 4 (^) „Strukturalnie obojętny", c z y l i — mogący mieć d w o j a k i , p r z e c i w n y s k u t e k w łańcuchu o p o z y c j i. T e r m i n t e n wprowadził J. L a c a n. 2 5 (^) B e a u p l a n n i e w s p o m i n a , że a k t y a g r e s j i weselników w y m i e r z o n e są także p r z e c i w k o o j c u młodego l u b młodej ( p a n u d o m u ) i i n n y m d o m o w n i k o m.
60 L U D W I K S T O M M A
A d 1. U Słowian Bałkańskich zwierzę ofiarne jest bezpośrednio przed ofiarą starannie m y t e , czesane i przybierane przez dziewczęta 3 1^. U Ger manów czynności przedofiarne obejmowały także w y s z u k i w a n i e w e włosiu, uszach etc. zwierzęcia insektów, które mogłyby śmiercią o f i a r n i e nieza mierzoną skomplikować przebieg obrzędu3 2^. G a l l o w i e „sprawdzali, czy zwierzę n i e m a j a k i c h skaleczeń, z których b y k r e w zewnętrzna pochodzić mogła..." 3 3 A d 2. T u sprawa jest zupełnie prosta — każde zwierzę ofiarne było po_ r y t u a l n y m u b o j u oglądane przez osobę odpowiedzialną za przebieg o f i a r y , która na podstawie wnętrzności zwierzęcia3 4^ , ilości k r w i z t y c h wnętrzności wydzielonej 3 5^ czy i n n y c h d a n y c h wyrokowała o realizacji o f i a r y. A d 3. J a k wyżej — o f i a r y k r w a w e miały c h a r a k t e r j a w n y i w y n i k i i c h były k o m u n i k o w a n e całej zainteresowanej g r u p i e 3 6^. A d 4. „Winą za niepowodzenie o f i a r y obarczano najczęściej dzierżcę miejsca, n a którym była ona składana. Jeżeli ważność o f i a r y była duża, g n i e w społeczeństwa miewał nieobliczalne konsekwencje. Nieraz docho dziło do zamordowania właściciela t e r e n u. W najlepszym w y p a d k u n i s z czono jego d o m i ruchomości" 3 1^. Podobne reakcje obserwować można było u S e r b ó w 3 8^ , Wielkorusów 3 9^ , j a k i w okolicach Czarnogóry 4 0^. A d 5. Niepowodzenie o f i a r y równoznaczne było zarówno u Gallów, Germanów, j a k i S ł o w i a n 4 1^ z zawieszeniem a k t u kreacyjnego l u b jego zaniechaniem. N a miejscu, w którym ofiara nie powiodła się, n i e b u d o w a n o domów, mostów etc. Z a n i e c h i w a n o też działań w o j e n n y c h , d o k o n y w a n i a postrzyżyn i t p. , jeżeli poprzedzone były złymi a u s p i c j a m i w r ó żebnymi 4 2^. A d 6. W w y p a d k u pomyślnego dopełnienia o f i a r y k r w a w e j działania kreacyjne były rozpoczynane a l b o k o n t y n u o w a n e 4 3^.
3 1 (^) M o s z y ń s k i , Kultura ludowa Słowian, t. I I , c. 1, s. 257. 3 2 (^) H a m m e l , op. cit, s. 114. 3 3 (^) M o t a n d , op. cit., P a r i s 1921, s. 177. 3 4 (^) M o s z y ń s k i , Kultura ludowa Słowian, t. I I , cz. 1, s. 399-405. 3 5 (^) M o t a n d, op. cit., s, 194. 3 6 (^) M o s z y ń s k i , Kultura ludowa Słowian, t. I I , cz. 1, s. 665 J (^) 667, 250-252, p a s s i m. 3 7 (^) M o t a n d , op. cit., s. 215. 8 8 (^) N. S c h r o d e r , Die Hochzeitsbrauche der Esten, B e r l i n 1888, s. 87. (^39) Tamże, s. 88. (^40) Tamże, s. 88. 4 1 (^) L i c z n e przykłady ilustrujące to s t w i e r d z e n i e przytaczają Moszyński, M o t a n d , F r i e d l a n d e r , H a m m e l etc. L é v i - B r u h l p r z y j m u j e j e z a obowiązującą zasadę d l a w s z y s t k i c h r e l i g i i p r y m i t y w n y c h. P o d o b n e s t a n o w i s k o r e p r e z e n t u j e M a u s s. 4 2 (^) M o t a n d , op. cit, s. 221 (przykłady p r z y t a c z a też Moszyński). (^43) Tamże, s. 222.
P O K Ł A D Z I N Y P O L S K I E 6 1
Listę p r z y t o c z o n y c h przykładów można oczywiście znacznie rozszerzać. N i e o t o j e d n a k chodzi. Już z cytowanego zestawu widać b o w i e m jasno, iż wszystkie elementy pokładzin mają swoje paralele w r y t u a l e o f i a r y k r w a w e j , co w połączeniu z r o z u m o w a n i e m dotyczącym działań c e l e b r u jących k r e w upoważnia nas do przyjęcia dla pokładzin syntetycznego schematu:
O f i a r a k r w a w a pomyślnao f i a r y k r w a w e j^ r e a l i z a c j a ' zmierzających^ U s a n k c j o n o w a n i e do^ k r e a c j id a l s z y c h związku^ czynności
Schemat t e n spełnia n i e t y l k o c z w a r t y Lévi-Straussa 4 4^ w a r u n e k b u d o w y m o d e l u , n i e t y l k o (w odróżnieniu od i n t e r p r e t a c j i k o n s u m p c y j n y c h i sprawdzianowych) n i e stoi w sprzeczności z żadnym z faktów r y t u a l n y c h , lecz znajduje ponadto o b f i t e analogie. I l u s t r u j e t o załączona tabelka, z której n i e można oczywiście, ze względu na skąpy materiał d o w o d o w y d o n i e j w y k o r z y s t a n y , wysnuwać z b y t daleko idących wniosków 4 S^. M a ona
Szereg ofiary Słowiańszczyzna R z y m I I w. GermanieV I w. V I^ G a l i a w.
Przygotowanie Oględziny panny Wybór i obmycie Oględziny panny Kąpiel panny ofiary młodej zwierzęcia ofiar młodej młodej nego A k t ofiary A k t seksualny Ubój zwierzęcia A k t seksualny A k t seksualny ofiarnego Interpretacja Oględziny koszuli Oględziny wnętrz Oględziny koszuli Oględziny ciała ofiary (^) panny młodej ności zwierzęcia panny młodej panny młodej ofiarnego Dowód udania się K r e w K r e w 4 6^ K r e w K r e w ofiary Demonstracja Obnoszenie ko Skrapianie krwią Odpowiednia Włożenie pannie powodzenia ofiary szuli panny mło (^) progu domu pieśń młodej czerwonej dej szaty Demonstracja nie Zerwanie obrzę Zerwanie obrzę Zerwanie obrzę - Zerwanie obrzę powodzenia ofiary (^) du, destrukcja du du du, destrukcja domu domu
j e d y n i e e g z e m p l i f i k a c y j n y charakter. Widać z n i e j jednak, że poszczególne e l e m e n t y pokładzin słowiańskich (polskich) pokrywają się n i e t y l k o z ger mańskimi czy g a l i j s k i m i , w których strona znaczeniowa w y d a j e się być podobnie zaszyfrowana, ale również ze ślubem r z y m s k i m , w którym m o -
4 4 (^) C. L é v i - S t r a u s s , Antropologia strukturalna, W a r s z a w a 1970, s, 336. 4 5 (^) D a n e do t a b e l i włączone zostały n a p o d s t a w i e następujących p o z y c j i : R z y m — J. C a r c o p i n o , Zycie codzienne w Rzymie, W a r s z a w a 1966, G e r m a n i e — H a m i n e 1, op. cit., G a l i a — M o t a n d , op. cit. 4 6 (^) F. F r i e d l a n d e r , Darstellungen aus der Sittengeschichte Horns in del Zeit von August bis zum Ausgang der Antoninę, w y d. 10, L i p s k 1920, s. 287.
P O K Ł A D Z I N Y P O L S K I E^63
k i e j. Człowiek na z i e m i zwraca się przez destrukcję (płaci destrukcją) do Boga n a niebie. T e n z k o l e i , poprzez kreację odpłaca (zwraca równowar tość) człowiekowi. W y t w a r z a się s y s t e m :
*/ B ó g
/ (niebo) *
/! \
d e s t r u k c j a / ¡ \ k r e a c j a (śmierć) p (narodzenie)
\ człowiek у \ ( z i e m i a ) / Środek s y m e t r i i tego systemu, jego c e n t r u m (oznaczone n a schemacie literą P) s t a n o w i oczywiście s a m element pokładzin, a ściślej rzecz biorąc jego szereg k r w i , W t r a k c i e dotychczasowej a n a l i z y pominąłem b o w i e m m o m e n t oznaczony n a wstępie j a k o ЗА — układania p a r y młodych do pokładzin n a z i e m i. P r z y j r z y j m y m u się teraz bliżej. Sam f a k t składania n a z i e m i występuje w w i e l u obrzędach, n a bardzo rozległych terenach. „Przypomnijmy n a przykład rozwiązanie n a z i e m i (humi positio), obrzęd n a p o t y k a n y p r a w i e wszędzie o d A u s t r a l i i po C h i n y , od A f r y k i p o A m e rykę Południową"S 2^. W s p o m n i j m y też o z w y c z a j u kładzenia n a z i e m i n o w o r o d k a. „Zwyczaj t e n zachował się po dziś dzień w niektórych k r a j a c h E u r o p y : dziecko o d r a z u po wykąpaniu i spowinięciu kładzie się n a ziemię" 5 3^. T e n sam rytuał p o w t a r z a się w s t o s u n k u d o zmarłych, a także c h o r y c h — n a równi dorosłych i d z i e c i 5 4^. Występuje także kładzenie n a z i e m i p r z y o k a z j i i n i c j a c j i. Ogólnie można więc stwierdzić, iż czynność t a towarzyszy s y t u a c j o m z m i a n y s t a n u l u b (choroba) — zagrożenia zmianą stanu. O t o w c h w i l i t a k i e j realizuje człowiek swoją symboliczną śmierć ( w t e j i n t e r p r e t a c j i samej czynności kładzenia n a ziemię z g o d n i są wszyscy badacze 5 S^ ) , b y przeszedłszy przez nią, osiągnąć s t a n n o w y. „Inaczej mówiąc obrzęd t e n równoznaczny jest z n o w y m n a r o d z e n i e m " — stwierdza E l i a d e 5 6^. M a m y więc d o czynienia z ciągiem: chęć z m i a n y s t a n u — d e s t r u k cja — kreacja... (— śmierć — narodzenie). Jeżeli p r z y p o m n i m y więc, iż pomiędzy destrukcją a kreacją umiejsco wić należy Boga — adresata d e s t r u k c j i i nadawcę wszelkiej k r e a c j i , okaże się, że znów będziemy m i e l i d o czynienia z r o z u m o w a n i e m par excellence o f i a r n i c z y m : daję B o g u — dostaję od Boga rekompensatę, w y m i e n i a m
5 2 (^) M. E l i a d e , Sacrum-mit-historia, W a r s z a w a 1970, s. 151. (^53) Tamże, s. 151. 5 4 (^) M. E l i a d e , Traktat o historii religii, W a r s z a w a 1966, s. 249. 5 5 (^) E l i a d e , Sacrum-mit-historia, s. 152. 5 6 (^) E l i a d e , Traktat o historii religii, s. 249.
64 L U D W I K^ S T O M M A
życie n a życie. „Jest to ofiara n i c z y m nie różniąca się od zarzynania czar nego k o g u t a " — stwierdza d o b i t n i e i obrazowo M o t a n d 5 1^. Przyjmując t e n w n i o s e k dochodzimy do oczywistego ustalenia, iż n i e m a w pokładzi- nach słowiańskich (polskich) dwóch niezależnych szeregów celebracji k r w i i z i e m i , j a k i e roboczo wyróżniłem n a wstępie tego rozdziału. Przytoczony d l a szeregu k r w i (celebracji k r w i ) schemat ofiarniczy pasuje przecież, w e w s z y s t k i c h szczegółach, również do szeregu z i e m i. Szeregi te są więc tożsame — stanowią o realizacji tej samej i n t e l e k t u a l n e j k o n s t r u k c j i p o - kładzin-ofiary, mającej n a celu stworzenie pomostu między Bogiem i czło w i e k i e m (niebem i ziemią) d l a przejścia od d e s t r u k c j i do k r e a c j i (od śmierci do narodzin).
K a t e d r a E t n o g r a f i i U W N o w y Świat 69 00-046 W a r s z a w a
5 7 (^) M o t a n d, op. cit., s. 223.
