Pobierz Rzeczpospolita Polska: demokratyczne państwo prawa a zasady sprawiedliwości społecznej i więcej Eseje w PDF z Filozofia prawa tylko na Docsity!
Julia Stępak Katolicki Uniwersytet Lubelskim Jana Pawła II Rzeczpospolita Polska jako demokratyczne państwo prawne urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej. Rozważania z perspektywy teorii i filozofii prawa. Rozpad systemów państw socjalistycznych w Europie, który rozpoczął się po 1989 roku był początkiem gruntownych przeobrażeń ustrojowych opartych na idei praworządności i demokratyzacji. Założenia te opierają się na takich czynnikach jak: przyjęcie gospodarki rynkowej umiarkowanego liberalizmu, respektowanie praw człowieka czy integracja państw w ramach Unii Europejskiej. Art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. brzmi: ,,Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.” Pokazuje to, że w procesie przemian ustrojów sztandarową pozycję przypisano mechanizmom demokratycznym, rządom prawa i sprawiedliwości społecznej, zaś dominująca dotychczas indoktrynacja ideologiczna straciła na znaczeniu. Zalążki koncepcji państwa prawnego powstały u schyłku XVIII w. w postaci wywiedzionego z idei oświecenia i rewolucji francuskiej hasła politycznego, użytecznego w walce z despotycznym absolutyzmem, władzą nieograniczoną i niekontrolowalną, a więc samowolną (zob. M. Pietrzak, Demokratyczne, świeckie państwo prawne, Warszawa 1999, s.27 i n.; E. Morawska, Klauzula państwa prawnego w Konstytucji RP na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Toruń 2003, s. 10). Immanuel Kant i Wilhelm von Humboldt wskazywali, że podstawowym wyznacznikiem materialnego charakteru państwa jest ochrona wolności jednostki we wszystkich przejawach życia państwowego. Podstawową intencją filozofii Kanta było przywrócenie człowiekowi ludzkiej godności i wolności. Pisał on: „Wolność (jako niezależność od arbitralnego przymusu ze strony innych), o ile może ona współistnieć z wolnością innego człowieka w granicach powszechnego prawa, jest owym jedynym, przyrodzonym prawem, które każdemu człowiekowi przysługuje na mocy jego człowieczeństwa”. Koncepcja państwa prawnego filozofa z Królewca zakładała powstanie „społeczeństwa obywatelskiego powszechnie rządzącego się prawem”. Sprowadzał on rolę państwa „do celu prawnego”, czyli tworzenia prawa i przestrzegania jego obowiązywania. Wyłącznym zadaniem państwa prawnego było zapewnienie „bezpieczeństwa prawnego”
(zob. A. Dziadzio, Koncepcja państwa prawa w XIX wieku – idea i rzeczywistość, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2005, t. 57, z. 1, s. 179–180; A. Sylwestrzak, op. cit., s. 260–261.). W tym ujęciu zostało ono ograniczone w zakresie swojego działania do prawa i porządku, ale prawa równego dla wszystkich i porządku opartego na poszanowaniu wolności obywateli. Państwo liberalne w ujęciu Immanuela Kanta to w rezultacie państwo oparte na równości praw, uznaniu podstawowych wolności jednostki, ale jednocześnie wyrzekające się dbania o dobrobyt społeczeństwa. Termin Rechtsstaat tj. państwo prawne został po raz pierwszy raz użyty przez niemieckiego prawnika Johanna Wilhelma Placidusa, w dziele Literatur der Staatslehre z 1798 roku. Głębiej koncepcję tę rozwinął wybitny teoretyk prawa Robert von Mohl, który uzupełnił wypracowaną przez I. Kanta i W. von Humbolta koncepcję państwa prawnego o elementy socjalne. Nie ograniczał zadań państwa wyłącznie do celu prawnego, lecz kładł akcent na wspieranie przez państwo prawne działalności jednostek. Podstawowym celem państwa prawa jest zaspokojenie potrzeb ludu, jego dobro, ochrona i bezpieczeństwo prawne. R. von Mohl podkreśla z całą mocą, że państwo to nie tylko stróż negatywnych praw i wolności obywatelskich, ale także aktywny, pozytywnie wpływający na życie społeczno-gospodarcze czynnik, wspomagający obywateli w ich dążeniu do zaspakajania potrzeb i realizacji celów życiowych. Według R. von Mohla interwencyjna rola państwa powinna jednak mieć charakter subsydiarny, pomocniczy. Akcentował aktywną rolę państwa, ale odnosił ją do sytuacji, w której jednostka nie mogła uporać się z życiowymi trudnościami. Podkreślał, że państwo ma ograniczyć swoją działalność do tego co konieczne (zob. A. Dziadzio, Koncepcja państwa prawa w XIX wieku – idea i rzeczywistość , „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2005, t. 57, z. 1, s. 180-181). Dla R. von Mohla z zagadnieniem państwa prawa wiązało się oparcie struktur prawnych w obowiązującej konstytucji. Według niego konstytucyjne państwo prawa charakteryzuje się tym, że: 1) cała władza państwowa jest sprawowana zgodnie z sensem i celem państwa prawa, 2) nadzwyczajne uprawnienia władzy konieczne do sprawowania rządów zostały określone przez konstytucję co do ich form, granic i właściwości, 3) prawa jednostek zostały ustanowione na zasadzie równości wobec władzy państwowej, 4) zostały ustanowione instytucje gwarantujące te prawa, w szczególności zaś zgromadzenie obywateli dysponujące środkami na realizację tego celu. O ile przez konstytucję R. von Mohl rozumiał ogólne zasady „sztywno” ustalone, o tyle administrację traktował jako instancję podporządkowaną ciągłemu
oraz realizacji zasad sprawiedliwości społecznej (W. Sokolewicz Państwo prawne – jego cechy i kryteria, Kancelaria Sejmu. Biuro Studiów i Ekspertyz, Wydział Ekspertyz Prawnych, Informacja nr 63, sierpień 1992). Polska tradycja konstytucyjna sięga I Rzeczypospolitej, która ukształtowała unikalne rozwiązania ustrojowe tworzące demokrację szlachecką – państwo, w którym władza najwyższa należała do szlachty. Szlachta tworzyła naród polityczny, gdyż korzystała z praw politycznych. Państwo to przekształciło się jednak w II połowie XVII w. w oligarchię magnacką. Nie zmieniona pozostała forma państwa, jednak to magnateria odgrywała w państwie rolę dominującą. Dopiero reformy Sejmu Wielkiego w latach 1788 – 1792 miały zmienić ten stan rzeczy (W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, s. 188). Konstytucja 3 Maja wprowadzała wiele elementów państwa demokratycznego, nie wyrażała ona jednak wprost idei rządów ludu i jej podstawowych gwarancji, tak jak czyniła to Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej czy Francji. W okresie rozbiorów Polacy nie mogli tworzyć własnej państwowości. Największe doświadczenia związane z państwem demokratycznym nabywali oni w zaborze austro-węgierskim, szczególnie po reformach z 1867 r. gdy w Galicji zapanowała szeroka autonomia (A. Dziadzio, Orzecznictwo, s. 215 i n.). Współczesne doświadczenia z zasadą demokracji łączą się przede wszystkim z Konstytucją marcową. Są to jednak doświadczenia krótkotrwałe. Po zamachu majowym w 1926 r. i uchwaleniu Konstytucji kwietniowej z polskiego systemu prawa zniknęły podstawowe elementy państwa demokratycznego. Z kolei Konstytucja PRL nie tylko nie wyrażała zasady państwa demokratycznego, ale stanowiła jej zaprzeczenie. Wprowadzenie zasady państwa demokratycznego w grudniu 1989 r. do Konstytucji PRL miało więc istotne znaczenie dla rozwojów współczesnej polskiej państwowości. W odróżnieniu od klauzuli państwa prawnego zasada państwa demokratycznego była lepiej rozpoznana przez polską doktrynę prawa. Demokratyczne państwo prawne to państwo realizujące jedną z naczelnych zasad współczesnego konstytucjonalizmu państw demokratycznych – zasadę demokracji. Sama konstytucja nie definiuje ani jej, ani samego pojęcia demokracji. Próby ich określenia podejmowane przez naukę prawa w poszczególnych krajach prowadzą do różnych wyników, do wyróżniania kilku płaszczyzn, dziedzin czy wcieleń przejawiania się demokracji.
W rezultacie w piśmiennictwie prawniczym istnieje wiele definicji demokracji, a co za tym idzie, zasady demokracji i samego państwa demokratycznego. Ponadto zasada ta, podobnie jak i same konstytucje, funkcjonuje nie w warunkach statycznych, ale w społeczeństwach zmieniających się, rozwijających się i muszących odpowiadać na pojawiające się nowe problemy społeczne, ekologiczne, gospodarcze itp. oraz wyzwania cywilizacyjne. Nie jest więc nawet możliwe ustalenie jednego raz na zawsze rozumienia zasady demokracji bądź zasady państwa demokratycznego (B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Wyd. 2, Warszawa 2012, s. 2 ).Widać to szczególnie wyraźnie w orzecznictwie sądowym, w tym także sądów konstytucyjnych, które nie ograniczają się do operowania już raz przyjętymi przez siebie formułami, ale w zasadach tych znajdują ciągle nowe elementy konstytuujące porządek państwowy. Dla określenia pojęcia demokratycznego państwa prawnego w Polsce oprócz poglądów nauki prawa duże znaczenie mają sformułowane w orzecznictwie TK zasady stanowiące elementy demokratycznego państwa prawnego. Zadaniem TK, nie jest roztrząsanie problemów teoretycznych i tworzenie konstrukcji doktrynalnych, ale praktyczne określanie rozumienia demokratycznego państwa prawnego w konkretnych warunkach panujących w Polsce. "Trybunał Konstytucyjny na gruncie nowej regulacji konstytucyjnej definiuje klauzulę państwa prawnego "jako zbiorczego wyrażenia" szeregu zasad – reguł, nakazów, zakazów – oraz praw, które wprawdzie nie zostały expressis verbis ujęte w pisanym tekście konstytucji, ale w sposób immanentny wynikają z aksjologii oraz z istoty demokratycznego państwa prawnego. Oznacza to zarzucenie przez TK dyrektywalnego ujęcia zasady państwa prawnego, co w konsekwencji prowadzi do zarzucania z wnioskowania "z normy o normie" jako metody ustalania jej treści. Jest natomiast bezpośrednim nawiązaniem do konstrukcji klauzul generalnych" (zob. E. Morawska, Klauzula państwa prawnego w Konstytucji RP na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego , Toruń 2003, s. 394). Materialny aspekt państwa prawnego i demokratycznego oznacza, że państwo to musi spełniać określone cechy. Do najważniejszych należy podział władzy i ochrona mniejszości: "Trybunał uznaje, że istotą zasady podziału i równowagi władzy jest nie tyle funkcjonalny podział władzy, ile stan równoważenia się władz, celem gwarantowania poszanowania kompetencji każdej z nich i stworzenia podstaw do stabilnego działania mechanizmów demokratycznego państwa prawa_. Trybunał jest świadom tego, że konstytucyjne mechanizmy_
Czynności rytualne są powtarzalne i z tego powodu częstokroć wydają się obserwatorom z zewnątrz zbędne. Jednakże to właśnie powtarzalność tych czynności jest istotnym czynnikiem organizowania zainteresowanej grupy społecznej. Rytuał "łączy przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, anuluje historię i czas" (zob. W. Sobczak, Wolność myśli…, s. 384– oraz powołaną tam literaturę). Ma szczególne znaczenie dla mniejszości narodowych i etnicznych. Z tego powodu wnioskodawca, wzmacniając swoje stanowisko, powołał art. 35 ust. 1 Konstytucji. Przepis ten gwarantuje obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. Obejmuje to – między innymi w przypadku mniejszości żydowskiej i muzułmańskiej – dokonywanie uboju rytualnego. Art. 35 ust. 1 Konstytucji związany jest z art. 53 Konstytucji, który gwarantuje wolność religii. Niejednokrotnie wyznawana religia jest jednym z podstawowych elementów utrzymania tożsamości grupy narodowej lub etnicznej (zob. L. Garlicki, komentarz do art. 35, [w:] Konstytucja..., s. 8–9).Wnioskodawca trafnie zauważa, że nierozerwalny związek tradycji, kultury i obrzędów religijnych, chociażby przez pryzmat dziejów historycznych, daje się zaobserwować w szczególności wśród polskich Żydów i wyznawców judaizmu praktykujących tę religię w Polsce. Zezwolenie na ubój rytualny jest wyznacznikiem stosunku państwa do mniejszościowych związków wyznaniowych, które wymagają dokonywania uboju zwierząt według norm religijnych w celu uzyskania dozwolonego pożywienia. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że wzgląd na konstytucyjnie gwarantowane prawa mniejszości narodowych i etnicznych wzmacnia wynikającą z wolności religii (wyznania) ochronę uboju rytualnego. W konsekwencji za stwierdzeniem, że bezwzględny zakaz dokonywania uboju rytualnego przez grupy mniejszościowe jest konieczny do ochrony moralności społecznej większości, musiałyby przemawiać zasadnicze i odpowiednio udowodnione argumenty. Rozważania na temat sprawiedliwości można ująć w perspektywie głównych doktryn filozoficzno-prawnych, w ramach których filozofujący prawnicy lub też jurydyzujący filozofowie podejmowali kwestię korelacji sprawiedliwości i prawa na gruncie filozofii prawa, ukazując tym samym wielowymiarowość i złożoność tego problemu. Przede wszystkim można schematycznie wyodrębnić dwie grupy dyskusji na temat sprawiedliwości: absolutyzującą i relatywizującą (R. Tokarczyk, Filozofia prawa , Lexis Nexis, Warszawa 2009, s. 221 – 224.). Pierwsza z nich wyraża się w paradygmatycznym i holistycznym ujęciu zagadnienia
sprawiedliwości, które zostaje wywiedzione na drodze od indywidualizmu (natury jednostki) do uniwersalizmu (prawa powszechnego w społeczeństwie) i obiektywizmu – co będzie charakterystyczne dla koncepcji prawnonaturalnych. Z kolei przedstawiciele drugiej grupy dyskusji, do których można zaliczyć pozytywistów prawniczych oraz zwolenników koncepcji dobra społecznego, wskazują na zasadniczą konwencjonalność pojęcia sprawiedliwości, zdeterminowaną już to wolą ustawodawcy (ujęcie woluntarystyczne), już to kryterium dobra społecznego (zob. Martyna Zimmermann-Pepol, Karol Gregorczuk, Wymiary sprawiedliwości na gruncie filozofii prawa. problematyka sprawiedliwości wczoraj–dziś– jutro, Gdańskie studia prawnicze, Gdańsk 2016, s. 602). Podstawą normatywną zasady sprawiedliwości społecznej jest art. 2 Konstytucji RP. Do pojęcia sprawiedliwości Konstytucja RP nawiązuje jeszcze w art. 45 ust. 1, art. 175 ust. 1 i art. 177. Nawiązanie to łączy zasadę sprawiedliwości z prawem do sądu i jego instytucjonalnymi gwarancjami. Trybunał Konstytucyjny wskazuje, że sprawiedliwość społeczna nie da się sprowadzić do prostej normatywnej formuły: "Art. 2 Konstytucji wyraża dwie zasady – zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa oraz sprawiedliwości społecznej – których nie należy sobie przeciwstawiać, bowiem sprawiedliwość społeczna jest celem, który ma urzeczywistniać demokratyczne państwo prawne" (zob. wyr. TK z 12.4. r., K 8/98, OTK 2000, Nr 3, poz. 87; zob. też wyr. TK z 17.6.2003 r., P 24/02, OTK-A 2003, Nr 6, poz. 55). Trybunał Konstytucyjny w swoim dotychczasowym orzecznictwie podkreślał, że na treść zasady sprawiedliwości społecznej składa się wiele zagadnień. Do elementów konstytuujących sprawiedliwość społeczną TK zalicza m.in.: tworzenie warunków zdrowego i stabilnego rozwoju gospodarczego, równowagę budżetową, prawo obywateli i ich wybranych przedstawicieli do ustalania kierunków i priorytetów polityki społecznej oraz gospodarczej na drodze procedur demokratycznych (zob. orzecz. z 25.2.1997 r., K 21/95, OTK 1997, Nr 1, poz. 7 oraz wyr. z: 24.3.1998 r., K 40/97, OTK 1998, Nr 2, poz. 12; 19.2.2001 r., SK 14/00, OTK 2001, Nr 2, poz. 31; 7.4.2009 r., P 7/08, OTK-A 2009, Nr 4, poz. 46; 16.11.2010 r., K 2/10, OTK-A 2010, Nr 9, poz. 102). Zasada sprawiedliwości nie ma jednorodnego charakteru. Niewątpliwie wiążą się z nią m.in. równość praw, solidarność społeczna, minimum bezpieczeństwa socjalnego oraz zabezpieczenie podstawowych warunków egzystencji dla osób pozostających bez pracy nie z własnej woli. Zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem TK ocena sposobów urzeczywistniania zasady sprawiedliwości społecznej w danych warunkach wymaga
być uznawany głos i wola mniejszości społeczeństwa. Ma to być wszak demokratyczne państwo prawne urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej. Konsekwencje zatem jej przyjęcia są ważne dla zagwarantowania zasady pluralizmu politycznego, systemu reprezentacji, form demokracji bezpośredniej i roli różnorodnych form samorządu społecznego z samorządem terytorialnym włącznie.
