Pobierz S P I S T R E Ś C I i więcej Schematy w PDF z Lingwistyka tylko na Docsity!
S P I S T R E Ś C I
Wstęp ........................................................................................................................... 9 C Z Ę Ś Ć P I E R W S Z A N A R R A C Y J N E A S P E K T Y Z N A C Z E N I A I. Z A G A D N I E N I A O G Ó L N E ........................................................................ 19
- Pojęciowy i kulturowy wymiar języka ..................................................... 19 1.1. Definicje języka i kultury a zadania semantyki ................................ 19 1.2. Językowy obraz świata.......................................................................... 22 1.3. Definicja otwarta.................................................................................... 28
- Onomazjologia i semazjologia w opisie języka ....................................... 34 2.1. Semazjologia i onomazjologia w teoretycznej refleksji lingwistycznej ........................................................................................ 35 2.2. Onomazjologia i semazjologia w praktyce leksykograficznej ....... 40
- Język a procesy poznawcze człowieka: modele kognitywne w analizie lingwistycznej ........................................................................... 44 3.1. Język a świat ludzkich pojęć ................................................................ 44 3.2. Struktury wiedzy w umyśle: teoria schematów ............................... 47 3.3. Schemat i jego pochodne – kłopoty terminologiczne ...................... 53 I I. N A R R A C Y J N O Ś Ć J Ę Z Y K A I K U L T U R Y .............................................. 65
- Narracja i narracyjność w badaniach interdyscyplinarnych ................ 68
- Geneza oraz istota teorii schematów narracyjnych ................................ 79 2.1. Schematy zdarzeń ( events ), skrypty ( scripts ), sceny ( scenes ), opowiadania ( stories ) ............................................................................ 80 2.2. Skrypty, sceny, scenariusze w koncepcjach lingwistycznych ......... 82 2.3. Czym są schematy narracyjne? ........................................................... 84
- Język jako wielka narracja........................................................................... 86 I I I. H O M O N A R R A T O R : P O D M I O T I P O D M I O T O W O Ś Ć J A K O R A C J A I S T N I E N I A J Ę Z Y K A ................................................................... 95
6 Spis treści
C Z Ę Ś Ć D R U G A Ś C I E Ż K I J Ę Z Y K O W Y C H N A R R A C J I :
- I V. S E M A N T Y K A M A R Z E N I A W J Ę Z Y K O W E J K O N W E N C J I O B R A Z M A R Z E N I A W P O L S Z C Z Y Ź N I E
- Marzyć i marzenie : etymologia, rozwój semantyczny
- Marzyć i marzenie : rodzina wyrazów
- Rama pojęciowa M AR ZE NI A i jej leksykalne wykładniki
- Marzyć – klasyfikacja znaczeń
- 4.1. Marzyć – ‘wyobrażać sobie’, ‘fantazjować’
- 4.2. Marzyć – ‘pragnąć’, ‘dążyć do…’
- 4.3. Marzyć – ‘tęsknić’, ‘odtwarzać w pamięci’
- 4.4. Marzyć – ‘śnić’, ‘roić we śnie’...............................................................
- Schemat narracyjny marzenia
- V. T E K S T J A K O P R Z E S T R Z E Ń J Ę Z Y K O W E J N A R R A C J I - 1. Rola tekstu w ujawnianiu narracyjnej struktury znaczenia - 2. Dynamika schematu narracyjnego a kreatywność języka
- V I. B O H A T E R J Ę Z Y K O W Y C H „N A R R A C J I O M A R Z E N I U ” - 1. Wnętrze człowieka jako ‘siedlisko marzeń’ - 1.1. „Dusza twoja śmie marzyć” - 1.2. „Głowa pełna marzeń”........................................................................ - 1.3. „W marzeniach serca” - uzewnętrznianie świata wewnętrznego................................................. 2. „Niebieskiego mgła spojrzenia” i „uśmiech marzący”– - 3. Daltoniści i niebieskie migdały – czyli – kto nie może marzyć? - 4. Kim jest (proto)typowy marzyciel? - 4.1. „Jak poeta marzę” – poeta jako prototypowy marzyciel - marzenia 4.2. „Moje dziecinne marzenie”: ‘dzieciństwo’ i ‘młodość’ w semantyce - 4.3. „Piastunka snów i marzeń” – miłość w „narracji o marzeniu” - językowym obrazem świata Z A K O Ń C Z E N I E Koncepcja języka jako wielkiej narracji a badania nad
- L I T E R A T U R A
- S U M M A R Y
W S T Ę P
„Kto marzy, tego myśl nie trzymana (sic!) na wodzy sama nie wie, gdzie leci, i cudne a coraz inne obrazy tworzy, jak w kalejdoskopie; kto duma, ten się w duszy swojej albo we wspomnieniach głęboko zatapia, i na swoje myśli jakąś rzewność rozlewa” [Krasiński 1885]. Zacytowana definicja, pochodząca z XIX-wiecznego Słownika synonimów polskich , stylem wypowiedzi oraz ujęciem zagadnienia przybliża się do tekstu artystycznego i można się zastanawiać, czy bardziej sprzyja temu skłonność autora, czy też sama − kreacyjna − natu- ra marzenia. M. Bańko [ISJP 2000] opisuje zaś znaczenia czasownika marzyć w prostszy, bardziej dosłowny sposób: „Kiedy marzymy, to wyobrażamy sobie przyjemne, zwykle nierealne rzeczy”; „Jeśli marzymy o czymś lub jeśli coś nam się marzy, to bardzo chcielibyśmy to mieć, przeżyć, osiągnąć” [ISJP 2000]. Przedstawione definicje (J. Krasińskiego i M. Bańki) wiele od siebie róż- ni, jednakże łączy je podobna „procedura” wyjaśniania znaczenia: nie drogą taksonomicznego porządkowania wiedzy, ale przez odwołanie do naturalnej formy quasi-opowiadania, wyodrębniającej „bohatera” („kto − ten”; „marzy- my ”, „chcielibyś my ”), wykorzystującej proste relacje temporalne („kiedy…”) i przyczynowo-skutkowe („jeśli − to”). Celem niniejszej pracy jest próba ujęcia znaczenia słowa w rozbudowaną, dynamiczną formę o strukturze narracyjnej. Zasadnicza trudność tego zada- nia tkwi zarówno w opracowaniu odpowiednich wzorców teoretycznych, jak i − w ich przełożeniu na kategorie praktycznych analiz. Narracyjna forma definicji znajduje oparcie w naturalnym dla człowieka sposobie konceptualizacji, bowiem: „analiza pojęć pozwala wysunąć hipote- zę, że pojęcia są zorganizowanymi sądami, stanowiącymi »teksty«, naiwnymi teoriami, jednostkami wiedzy o świecie” [Chlewiński 1999: 12].
Wstęp 11 części wprowadzającej poświęcam więc zagadnieniu współistotności czyn- ników kulturowych i językowych oraz – krótkiemu przypomnieniu założeń metodologii językowego obrazu świata. Uwzględniając konceptualne podstawy języka, należy zadać pytanie o samą naturę pojęć czy mechanizmów poznawczych, nadających pojęciom określony kształt. Jedną z wielu możliwych odpowiedzi prezentuje inspirują- ca lingwistykę teoria schematu. Językoznawstwo z powodzeniem wykorzy- stuje wywodzące się z tej koncepcji pomysły i terminy: prototyp, wyidealizo- wany model poznawczy, skrypt, scenariusz, rama, domena czy schemat wy- obrażeniowy. Przełożenie tych teorii na prawidłowości semantyczne nie za- wsze jednak jest proste. Oprócz oczywistych odmienności metodologicznych, które rysują się między różnymi dyscyplinami naukowymi, trudności spra- wia niejednoznaczność samego terminu „schemat”, a także − brak systema- tycznie uporządkowanych relacji między poszczególnymi nazwami (na przy- kład: ramy − domeny − ICM-y − scenariusze − skrypty itd.). Niniejsza książka sta- ra się – w krótkim rozdziale – „zdiagnozować” powyższe problemy oraz usta- lić podstawowe tendencje w obrębie lingwistycznych koncepcji schematu, łą- cząc z nimi stosowane w językoznawstwie terminy. Jedna z tych teorii – kon- cepcja schematów narracyjnych – stanowi bowiem bezpośredni impuls dla podjętych tu badań. Właściwy kontekst dla schematu narracyjnego tworzy − omawiana w ko- lejnym rozdziale tej publikacji − teoria narracyjności, od wielu lat inspirują- ca humanistykę. Przynosi ona głęboką interdyscyplinarną wiedzę o sposobie konceptualizowania świata we właściwych człowiekowi kategoriach intencji, przyczyn i skutków, kierujących ludźmi wartości i przekonań. Narracyjność w wielu aspektach odpowiada więc naturalnej, antropocentrycznej perspek- tywie języka, uwzględniającej „człowieka jako podmiot językowej interpreta- cji” [Bartmiński, Tokarski 1993: 48]. Wychodzę tu z założenia, że świat, postrzegany przez człowieka i inter- pretowany w języku, tworzy nie tyle statyczny „obraz umysłowy”, ile − dyna- miczną i spójną „opowieść” o tym, „jak toczą się sprawy w nas i wokół nas”. Ogniwem, które spaja różne elementy wiedzy i doświadczeń, łączy je w lo- gicznie układającą się całość, jest interpretator – „podmiot językowej narra- cji”. Wszelkie pojęcia jawią się bowiem w języku jako składniki przywoływa- nej przez człowieka wiedzy. W ten sposób można rozpatrywać nie tylko nar- racje indywidualne, ale także „wielką narrację języka”, która gromadzi na- warstwiającą się przez pokolenia, zróżnicowaną, niekiedy pozornie sprzecz- ną wewnętrznie wiedzę kulturową i doświadczeniową, stanowiącą status quo
12 Wstęp każdej społeczności. Wyjątkowa rola podmiotu poznającego, interpretujące- go rzeczywistość i warunkującego istnienie językowej narracji, skłoniła mnie do krótkiego przypomnienia tej problematyki w jednym z rozdziałów książki. Rozprawy z zakresu językowego obrazu świata mogą być opracowaniami ogarniającymi całe kategorie pojęciowe, mogą również podejmować analizę po- jedynczych jednostek leksykalnych, rekonstruować „swego rodzaju najmniej- sze scenariusze ludzkich myśli o świecie” [Tokarski 1995, s. 8]. Ostatni − najob- szerniejszy − rozdział niniejszej publikacji dotyczy jednej z najpiękniejszych i najbardziej inspirujących, a zarazem niejednoznacznych i trudnych do zde- finiowania kategorii ludzkiego świata wewnętrznego – marzenia. Opisując ję- zykową strukturę MARZENIA^3 , odwołuję się do koncepcji schematu narracyj- nego, która pomaga „ujawnić” wpisaną w znaczenia słów językowo-kulturo- wą „opowieść”. W analizie koncentruję się przede wszystkim na pierwszym
- i najważniejszym – elemencie tego schematu: na „bohaterze narracji o ma- rzeniu”. Ukazując bogactwo treści i wielość „ścieżek narracji”, odwołuję się nie tylko do danych leksykograficznych, ale także do tekstów, przede wszystkim do kreatywnych utworów poetyckich: korzystam więc ze sprawdzonych w ob- rębie metodologii językowego obrazu świata metod rekonstruowania struktur pojęciowych, wyrażanych w języku. Ponadto wychodzę z założenia, że tek- sty ujawniają narracyjne aspekty językowego obrazu świata w znacznie bar- dziej wyrazisty sposób niż definicje, które najczęściej wykorzystują taksono- miczne kryteria porządkowania wiedzy i nie rozpatrują sposobów „łączenia jej cząstek” w spójną opowieść, wyrażającą kulturowo i doświadczeniowo mo- tywowane sposoby myślenia o świecie. Dynamika uzyskanego w ten sposób obrazu zdaje się znacząco przybliżać do dynamiki i otwartości ludzkiego my- ślenia. Bardzo istotnym narzędziem semantycznym w tak prowadzonej ana- lizie jest definicja otwarta, która nie zamyka „narracji o marzeniu” w sztyw- nych granicach wiedzy silnie skonwencjonalizowanej, ale stwarza możliwo- ści podążania różnymi jej ścieżkami. Co istotne, nie stawiam przed sobą zadania opisu − w części analitycz- nej − wszystkich potencjalnych ścieżek narracji, łączonych z „bohaterami opo- wieści o marzeniu”. Nie sądzę zresztą, żeby było to zadanie w pełni wykonal- ne. Staram się natomiast, po pierwsze: ukazać powtarzalne, intersubiektywne sposoby językowej konceptualizacji; po drugie: uchwycić bogactwo i dynami- kę wpisanych w język wyobrażeń; po trzecie zaś: potwierdzić postawioną tu tezę o narracyjnych aspektach językowego obrazu świata. (^3) Zapis wersalikowy oznacza wskazanie na kategorię.
C Z Ę Ś Ć P I E R W S Z A
N A R R A C Y J N E A S P E K T Y Z N A C Z E N I A
Narracyjne aspekty znaczenia 17 Celem mojej pracy jest włączenie kategorii narracyjności w badania z zakresu językowego obrazu świata. Przedstawiona tu koncepcja języka jako wielkiej narracji stanowi pewne rozwinięcie teorii językowego obrazu świa- ta, wprowadza bowiem do badań kategorię, jak dotąd obecną w tym nurcie semantyki jedynie potencjalnie, czy też – postrzeganą jako inspirującą, lecz w zasadzie – niewykorzystaną w pełni. Za najistotniejszy cel podjętych badań uważam więc przełożenie kategorii narracyjności – z całym jej zapleczem i po- tencjałem interdyscyplinarnym (filozoficznym, psychologicznym, historiozo- ficznym, kognitywnym) – na mechanizmy semantyczne i wykorzystanie jej w analizach danych językowych. Nieobecność narracyjności, tak nośnej we współczesnej humanistyce, sta- nowiła w studiach nad znaczeniem lukę, celem moich badań jest zaś jej wypeł- nienie. Podjęłam więc nie tylko próbę przeniesienia niektórych teoretycznych założeń narratywizmu na grunt semantyki, ale także wysiłek przełożenia ich na kategorie praktycznych analiz, w których konsekwentnie posługuję się metodologią językowego obrazu świata. Podejmując badania narracyjnych aspektów językowego obrazu świata, nie mogłam jednakże założyć prostego sumowania dwu naukowych koncep- cji: metodologii językowego obrazu świata oraz teorii narracyjności. Problem ekstrapolacji narracyjnego porządku konceptualnego na sferę znaczenia wy- maga bowiem odwołania się do podstaw opisu semantycznego, budujących stabilne podłoże współczesnych koncepcji języka. Sądzę bowiem, iż właściwy kontekst stanowią tu kluczowe dla semantyki pytania o relację między poję- ciem i słowem, między językiem i kulturą czy tak zwaną – wiedzą pozajęzyko- wą. Dlatego też przypominam postawione ponad sto lat temu pytania natury
18 Narracyjne aspekty znaczenia onomazjologicznej, a następnie – staram się uwzględnić współczesne odpo- wiedzi, poczynając od teorii pola, kończąc na – szczególnie dziś dla lingwisty- ki inspirujących ‒ tezach wyrastających z koncepcji schematów. Takie ujęcie znacząco poszerza obszar refleksji, pozwala też uniknąć, charakterystycznego dla wielu nowatorskich teorii języka, odwrócenia się od tradycji, nie zawsze wynikającego z jej negowania; niekiedy po prostu – z jej niedostrzegania czy pomijania. Wybieram taką strukturę pracy świadomie, zdając sobie sprawę z tego, jak szeroki zakres zagadnień teoretycznych trzeba ująć, by (chociaż szkico- wo) doprowadzić refleksję od pytań natury onomazjologicznej do współcze- snej koncepcji schematów narracyjnych. Od początku założyłam jednakże, iż „droga na skróty” (ominięcie teoretycznych podstaw semantyki) to wpraw- dzie rozwiązanie łatwiejsze, lecz ‒ pomijające związek współczesnych pro- blemów i celów badawczych z trwałymi, wyznaczonymi tradycją zagadnie- niami nauki o znaczeniu. Moja książka składa się z dwu wyraźnie wyodrębnionych części: pierw- sza z nich ma charakter teoretyczny, druga zaś ‒ zawiera przede wszystkim analizy danych językowych (danych słownikowych oraz tekstowych). W ob- rębie tych dwu części znalazło się sześć rozdziałów: zarówno część pierwszą, jak i część drugą rozprawy budują trzy rozdziały. Część pierwsza ‒ teoretyczna ‒ nie ma jednakże charakteru wyłącznie referującego: nie polega bowiem jedynie na rekonstrukcji stanu badań, przywo- łaniu wybranej koncepcji i uczynieniu jej podstawą metodologii opisu. Część teoretyczna ma – podobnie jak część analityczna – w dużej mierze charakter badawczy. Wyznaczam bowiem w niej konkretne cele badawcze, takie jak na przykład: 1) próba rozwiązania problemu skomplikowanej systematyki lingwi- stycznych koncepcji schematów, a raczej – stawienia czoła brakowi systematyki w tym zakresie; 2) próba stworzenia ‒ czy dostosowania do potrzeb semantyki
- terminologii i mechanizmów analizy semantycznej dla interdyscyplinarnej kategorii narracyjności, dotąd w nikłym stopniu wykorzystywanej w teorii znaczenia.
20 I. Z a g a d n i enia ogólne Związki języka z szeroko rozumianą sferą kultury były w różnym stop- niu podkreślane w obrębie większości nurtów i szkół lingwistycznych. Jed- nakże sposób uwzględniania elementów kulturowych w praktyce semantycz- nej zawsze zależał od sposobu rozumienia i definiowania dwóch podstawo- wych członów relacji: języka i kultury. We współczesnej semantyce napotykamy dwa odmienne stanowiska, róż- niące się nie tyle w sprawie samej współzależności języka i kultury, ile w kwe- stii autonomii języka wobec tzw. kontekstów pozajęzykowych. Różnice wynika- ją z dwóch, pod wieloma względami przeciwstawnych, sposobów definiowa- nia języka i ujmowania zadań semantyki, w tym także − uznawania bądź ne- gowania konieczności odwoływania się do tzw. pozajęzykowej wiedzy o świe- cie czy do wiedzy kulturowej w opisie znaczenia. Przyjęcie określonej meto- dologii wyznacza status pierwiastków encyklopedycznych czy kulturowych w definicji semantycznej. Jedno z dwóch wyraźnie zarysowanych stanowisk przyjmuje semantyka strukturalna: posługując się kryterium relewancji językowej, buduje ona ostrą granicę między komponentami znaczenia a wiedzą pozajęzykową i zamyka opis semantyczny w obrębie weryfikowalnych cech, potwierdzonych w języku. Drugie stanowisko wynika zaś z założeń lingwistyki kognitywnej, która grani- cę między wiedzą „językową” i „pozajęzykową” uważa za sztucznie wytyczo- ną i traktuje ją jako czysto umowną funkcję metodologii, niemającą żadnych podstaw w realnych, holistycznych mechanizmach poznawczych człowieka. Istotnym aspektem zagadnienia jest także wybór jednej z możliwych definicji kultury. Zróżnicowane spojrzenia na jej istotę zaowocowały wielo- ma propozycjami teoretycznymi, akcentującymi różne funkcje i mechanizmy zjawisk kulturowych^5. Szerokie ujęcie ukazuje je jako „wieloaspektową całość, w której drogą analizy można wyróżnić zinternalizowaną, tkwiącą w świa- domości ludzi warstwę norm, wzorców i wartości; warstwę działań, będących zobiektywizowanym wyrazem tamtej sfery; warstwę wytworów takich czyn- ności lub innych obiektów stających się przedmiotem kulturowych działań” [Kłoskowska 1991: 23−24]. Współczesne badania semantyczne, uznając potrzebę odniesienia do sfe- ry pojęciowej, zwracają szczególną uwagę na pierwszy spośród trzech wymie- nionych (świadomość – działania – wytwory) poziomów organizacji kultury; na jej mentalną − jak pisze A. Kłoskowska − „tkwiącą w świadomości ludzi” (^5) „W książce A. Kreobera i C. Kluckhohna, wydanej w 1952 roku, omówiono bardziej szczegółowo sto pięćdziesiąt definicji kultury” [Kłoskowksa 1991: 20].
- Pojęciowy i kulturowy wymiar języka 21 warstwę. Językoznawstwo odnajduje więc istotny obszar badań w, sformuło- wanej przez antropologię kognitywną, definicji kultury: jako sfery poznaw- czej, jako „zawartości ideacyjnego porządku zjawisk” [Buchowski, Burszta 1993: 14]. W tym ujęciu „głównym celem badań pozostaje nieodmiennie próba odkrycia „świata myśli” lub „świata poznawczego” różnych kultur” [Buchow- ski, Burszta 1993: 14−15]. Kognitywne ujęcie kultury niejednokrotnie przywo- ływano w badaniach lingwistycznych^6 , cytując fragmenty prac jej czołowych przedstawicieli: S. A. Tylera − przyjmującego, iż kultura to nie tylko aspek- ty materialne (fenomenologicze), ale także „kognitywne zorganizowanie zja- wisk” [Tyler 1993: 27] − a przede wszystkim W. H. Goodenougha, który w pra- cy z 1964 roku wyjaśnia: Kultura nie jest zjawiskiem materialnym, nie składa się z rzeczy, ludzi, zacho- wań lub uczuć. Jest raczej organizacją tych wszystkich składników. Jest formą tego, co ludzie przechowują w swoim umyśle, ich modeli postrzegania, kojarzenia i interpre- towania świata. (…) Kultura społeczeństwa składa się z tego wszystkiego, co jednost- ka powinna wiedzieć albo w co powinna wierzyć w celu działania w tym społeczeń- stwie w możliwy do akceptacji dla jego członków sposób” [Buchowski, Burszta 1993: 13]. Postrzeganie kultury jako zjawiska mentalnego otwiera semantykę na wszelkie aspekty kulturowe, które kształtują konceptualny fundament języ- ka; innymi słowy − pozwala dokonać ekstrapolacji porządku ideacyjnego kul- tury na sferę znaczenia. Kulturę w jej najszerszym rozumieniu „wchłania” se- mantyka kognitywna, za punkt odniesienia przyjmują ją także międzyjęzyko- we badania porównawcze (na przykład A. Wierzbickiej). Dostrzeganie w zna- czeniu „kulturowo zinterpretowanego obrazu świata (lub jego fragmentu)” [Tokarski 1996: 108] jest wyraźnie akcentowane także w pracach badaczy języ- kowego obrazu świata. W niniejszych rozważaniach chcę zwrócić uwagę również na ten sposób ujmowania kultury, w którym dostrzega się istotność jej porządku narracyjne- go^7 , gdyż „w dzisiejszej świadomości naukowej narracja funkcjonuje jako jed- na z głównych kategorii antropologiczno-kulturowych” [Łebkowska 2004: 228]. (^6) Por. na przykład: [Tokarski 1995a, 1995b, 2013 i in.; Filar 2013a ; Filar, Piekarczyk 2006; Kępa-Figura 2007 i in.]. (^7) Niektórzy badacze wiążą takie ujęcie przede wszystkim z tzw. amerykańską antropo- logią postmodernistyczną [Buchowski, Burszta 1999], ale, niezależnie od losów postmoderni- zmu, kategoria narracyjności jest postrzegana jako istotny aspekt współczesnych teorii antro- pologiczno-kulturowych.
- Pojęciowy i kulturowy wymiar języka 23 tyzm niemiecki przynosi rozprawy J. G. Hamanna, który podkreśla, że róż- norodność języków wiąże się z różnorodnymi sposobami postrzegania świa- ta. Jego uczeń J. G. Herder wskazuje zaś na poznawczą funkcję słowa, okre- ślając język jako „skarbiec myśli całego narodu” [Anusiewicz 1990: 279]. Prze- łomową rolę w rozwoju tej refleksji filozoficzno-lingwistycznej odegrała myśl W. von Humboldta, wedle którego „język jest niejako zewnętrznym przejawem ducha narodów, ich język jest ich duchem, a ich duch − ich językiem” [Hum- boldt 2003: 65−66]. W tekstach tego uczonego pojawił się również termin die We- ltansicht , oznaczający, specyficzny dla danej wspólnoty językowo-kulturowej, „pogląd na świat” czy „ogląd świata”^12 , z którego można pośrednio wywodzić nazwę językowy obraz świata. W kolejnych latach istotne okazały się zwłaszcza badania twórców teorii pola: Ä. L. Weisgerbera, J. Triera, W. Porziga oraz au- torów słowników ideograficznych, na przykład F. Dornseiffa^13. Przełom XIX i XX wieku to również rozwój amerykańskiej lingwistyki kulturowej, repre- zentowanej przez: F. Boasa, L. Bloomfielda, E. Sapira czy B. L. Whorfa. Cha- rakterystyczne dla tego nurtu jest traktowanie znaczenia jako mentalnego ob- razu rzeczywistości, podkreślanie wzajemnego, ścisłego związku między ty- pem kultury a typem języka. Badacze przyjmują, że „język i kultura funkcjo- nują jako systemy odniesienia dla wszystkich ludzkich zachowań” [Bytniew- ski 1989: 19]. Sformułowana wówczas hipoteza Sapira-Whorfa, ujmująca relaty- wizm oraz determinizm językowo-kulturowy, ciągle pozostaje inspirującym tematem współczesnych dociekań^14. Problematyka niemieckich i amerykańskich badań nad językiem, kul- turą i pojęciami została polskiemu czytelnikowi przedstawiona w tłumacze- niach tekstów źródłowych (na przykład W. von Humboldta [2001] i [2003]; E. Sapira [1978] i [2003], B. J. Whorfa [1982] i [2003]) oraz ukazana w wielu szczegó- łowych opracowaniach (na przykład: A. Mańczyka [1982]; P. Bytniewskiego [1989]; J. Wierzchowskiego [1990]; J. Anusiewicza [1990] i [1995]; R. Kwaśnicy [1991]; J. Oba- ry [1991]; T. Siemieńskiego [1991]; K. Mosiołek-Kłosińskiej [1994]; A. Nagórko [1994]; M. Bugajskiego, A. Wojciechowskiej [1996]; A. Wysockiej [2009] i in.). Mimo odmienności metodologicznych czy terminologicznych − podkreśla się istotne zbieżności, łączące stanowiska przedstawicieli nurtu niemieckiego i amery- kańskiego: oba kierunki akcentują poznawczą funkcję języka, oba podkreślają (^12) Więcej na ten temat: Anusiewicz [1999]. (^13) Szeroko na ten temat piszę w następnym rozdziale poświęconym onomazjologii i sema- zjologii, referując także stan badań w polskiej literaturze przedmiotu. (^14) Dowodem na to jest tom Relatywizm [Pajdzińska, Tokarski: 2010].
24 I. Z a g a d n i enia ogólne związek języka i myślenia − a zwłaszcza − współistnienie i przenikanie się języka i kultury [por. Mańczyk 1982; Bytniewski 1989]. Autorami pierwszej polskiej definicji językowego obrazu świata (JOS)^15 są J. Bartmiński i R. Tokarski, którzy określają go jako „zespół sądów mniej lub bardziej utrwalonych w języku, zawartych w znaczeniach wyrazów lub przez te znaczenia implikowanych, który orzeka o cechach i sposobach istnie- nia obiektów świata pozajęzykowego” [Bartmiński, Tokarski 1986: 72]. Jak po blisko trzydziestu latach zauważa jeden z autorów zacytowanej definicji: „cha- rakteryzuje ją jeszcze wiele niedostatków. Przede wszystkim jest ona zdecydo- wanie leksykocentryczna, gdyż z jednej strony pomija spetryfikowane fakty gramatyczne (…), z drugiej zaś − praktycznie niewiele mówi o tekstach” [To- karski 2013: 315]. Jednakże − co bardzo istotne − definicja ta stanowiła punkt wyjścia i zainicjowała kolejne ujęcia problematyki językowego obrazu świata w polskich badaniach lingwistycznych. Wiele prac z tego zakresu wyszło spod pióra językoznawców „skupionych w kręgu wrocławsko−lubelskiego − a właściwie ogólnopolskiego − konwersato- rium »Język a kultura«” [Bartmiński 2007: 7]. W ramach lubelskiej „czerwonej serii” w roku 1990 ukazał się zaś tom pod tytułem Językowy obraz świata. Zna- lazł się w nim m.in. artykuł R. Grzegorczykowej, w którym autorka zamieści- ła swoją propozycję rozumienia JOS. Według niej jest to „struktura pojęciowa utrwalona (zakrzepła) w systemie danego języka, a więc jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych (znaczeniach wyrazów i ich łączliwości), reali- zująca się, jak wszystko w języku, za pomocą tekstów (wypowiedzi)” [Grze- gorczykowa 1990: 43]. W tym ujęciu została więc zaakcentowana zarówno rola leksyki, jak i znaczenie gramatyki oraz tekstów. We wspomnianym artykule autorka wypowiada się jednak jeszcze za wydzieleniem obszaru tekstowego jako specyficznego obszaru badań i postuluje zachowanie terminu JOS jedy- nie dla faktów systemowych. Dzisiejsze koncepcje JOS odchodzą zaś od trak- towania obrazu świata jako „zakrzepłego w systemie języka”, statycznego kon- struktu; zwracają się ku dynamicznym, wielokierunkowym realizacjom tek- stowym, które − w zestawieniu z danymi leksykograficznymi − ujawniają re- gularności określonych konceptualizacji językowych. (^15) Należy tu odnotować wystąpienie terminu „językowy obraz świata” oraz pierwszą próbę zdefiniowania go we wcześniejszym – encyklopedycznym – ujęciu, w artykule hasłowym W. Pi- sarka: „Językowy obraz świata, czyli obraz odbity w danym języku narodowym, nie odpowiada ściśle rzeczywistemu obrazowi, odkrywanemu przez naukę”, zamieszczonym w Encyklopedii wiedzy o języku polskim [Pisarek 1978: 143].
