Separatyzmy narodowe i etniczne w Europie w kontekście fali ..., Prezentacje z Historia powszechna

Pobierz Separatyzmy narodowe i etniczne w Europie w kontekście fali ... i więcej Prezentacje w PDF z Historia powszechna tylko na Docsity!

Sławomir Sadowski Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Separatyzmy narodowe i etniczne w Europie

w kontekście fali migracji początku XXI w. 1

1 Artykuł stanowi zmodyfikowaną wersję tekstu zamieszczonego w: S. Sadowski, Separatyzm narodowy w Europie przełomu XX i XXI wieku, [w:] Społeczne oblicza Europy XXI wieku, B. Koszéi, D. Mierzejewski, Z. Popławski (red.), Piła 2015, s. 421-450.

Wprowadzenie

Problematyka bezpieczeństwa europejskiego na początku XXI w. w prze strzeni medialnej została zdominowana przez dwa wielkie zagadnienia: konflikty wynikające z olbrzymiej fali migracji wywołanej wojnami domowymi, biedą i konfliktami religijnymi w wielu krajach afrykańskich i azjatyckich oraz desta bilizacją wschodniej Europy, której szczytowym momentem stał się konflikt ukra- ińsko-rosyjski. W efekcie inne zagrożenia bezpieczeństwa w Europie przestały być analizowane, a w konsekwencji lekceważone. Warto jednak postawić pytanie, czy rzeczywiście na naszym kontynencie nastąpił zanik konfliktów pomiędzy pod miotami politycznymi, religijnymi czy etnicznymi od dawna obecnymi w prze strzeni europejskiej? Jak się wydaje, mimo pozornego spokoju społecznego na kontynencie, społeczeństwa europejskie podminowane są licznymi potencjalnymi konfliktami, których podłożem są wspomniane wyżej przesłanki. Wydaje się, że jest to spokój pozorny, przytłoczony zasadami poprawności politycznej, która często przesłania prawdziwe relacje między wielkimi grupami społecznymi. Emo cje wynikające z różnorodności społeczeństw europejskich są szczególnie wi doczne w Internecie, gdzie daleko idąca anonimowość pozwala na wyrażenie prawdziwego stosunku do obcych społeczności. Emocje te przysłonięte dzisiaj wielkimi problemami na południu i wschodzie Europy mogą w przyszłości stać się zarzewiem konfliktów o nieprzewidywalnej dzisiaj skali i dynamice. Istotnym problemem wydaje się być niebezpieczeństwo rozpadu istniejących jednostek politycznych w wyniku rozwoju narodowych (etnicznych) ruchów separatystycznych, których celem jest ustanowienie własnego państwa, a więc na ruszenie zwartości terytorialnej istniejących państw. Separatyzm w ujęciu spo

Separatyzmy narodowe i etniczne w Europie w kontekście fali migracji... (^83) łecznym to dążenie określonej grupy do oddzielenia się od dominującej wspólnoty i uzyskania suwerenności 2. Wymienia się podziały kreowane przez różne prze słanki, a w konsekwencji mówimy o secesjach politycznych, schizmach religij nych, segregacji społecznej, czy w końcu, w kontekście międzynarodowym, izolacjonizmie państwowym. 2 S. Montero Díaz, Los separatismos, Valencia 1931, s. 16. 3 J. P. Farrell, God, History, & Dialectic: The Theological Foundations of the Two Europes and Their Cultural Consequences, Electronic, 2008, http://dialectic.wordpress.com/ghd/ (dostęp: 20.10.2016); J. Tazbir, Reformacja - kontrreformacja — tolerancja, Wrocław 1996. 4 Szerzej: B. R. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Kraków 1997; J. Chlebowczyk, O prawie do bytu małych i młodych narodów, Warszawa-Kraków 1983; E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991; K. Pomian, Europa i jej narody, Warszawa 1990; M. Waldenberg, Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 2000. W Europie różnorodne przejawy separatyzmu stanowiły zawsze ważny ele ment życia społecznego i politycznego, które czasami miały wymiar globalny, in- terregionalny czy regionalny. „Wielka schizma” z 1054 r. i wystąpienie Martina Lutra w 1517 r., na pierwszy rzut oka spory religijne, doprowadziły w ostatecz ności do ukształtowania się dwóch głównych kręgów kulturowych w Europie - świata zachodniego i prawosławnego 3. Na tej bazie powstawały różne nurty ideowo-polityczne, które separowały niektóre społeczeństwa z głównego nurtu rozwoju cywilizacji europejskiej. Niewątpliwie rolę separującą miały powstałe w dziewiętnastowiecznej Rosji, i kontynuowane współcześnie, antyokcydentalizm i eurazjatyzm, które promowały tezę o odrębnym, niż zachodni, charakterze cy wilizacji prawosławnej. W Europie także różne przejawy segregacji społecznej wywoływały rozliczne konflikty, głównie na podłożu klasowym, nierówności do chodowych, miejsca pochodzenia itp. Jak się jednak wydaje, szczególnie konflik togenne były dążenia do secesji narodowej. Problem ten pojawił się zasadniczo w XIX w., kiedy to można mówić o kształtowaniu się nowoczesnych narodów, których jedną z cech było tworzenie ideowych przejawów swojej tożsamości, czyli nacjonalizmu, czy w skrajnej skali szowinizmu 4. Mówiąc o separatyzmach narodowych, można przyjąć, że odnoszą się one do narodów, acz społeczności uznawane za narody nie wyczerpują katalogu sił separatystycznych, ponieważ tego rodzaju ambicje zgłaszają również grupy et niczne. Pomiędzy tymi dwoma pojęciami istnieją w sumie niewielkie różnice. Pod koniec XX w., ukształtowały się dwie szkoły pojmowania pojęcia naród: naród etniczny oraz naród obywatelski. To pierwsze wyrosłe na niemieckiej tradycji in telektualnej wywodzącej się, między innymi, z myśli Johanna Gottlieba Fichtego, gdzie pod pojęciem narodu postrzega się dużą grupę osób posługujących się wspólnym językiem, wyznającym jedną religię, tworzącym wspólną kulturę, his torię oraz mającym wspólne korzenie etniczne, które to czynniki odróżniają ją od

Separatyzmy narodowe i etniczne w Europie w kontekście fali migracji... (^85) uznały powstałą 17 lutego 2008 r. Republikę Kosowa, a uznania Tureckiej Re publiki Cypru, powstałej 15 listopada 1983 r., konsekwentnie odmawiają. Warto podkreślić, że tylko narody mają prawo do samostanowienia, aż do utworzenia własnego państwa włącznie. Wszystkie inne grupy quasi-narodowe prawa takiego nie mają, a w konsekwencji ich dążenia separatystyczne traktowane są jako uderzenie w zasadę nienaruszalności integralności terytorialnej państw. W efekcie dążenia separatystyczne grup innych niż narody uważane są za niele galne i często prowadzą do konfliktów zbrojnych. Separatyzmy narodowe są dwojakiego typu, pierwszy odnosi się do narodów (grup etnicznych) bez państwa, a więc żyjących na obszarze istniejących krajów europejskich, a celem separacji byłoby ustanowienie własnej państwowości. W większości są to grupy, którym odmawia się prawa do samostanowienia. Drugi typ separatyzmu odnosi się do narodów posiadających swoje państwo, ale żyją cych w zwartych grupach na terenie innych krajów. Gdy w tego typu społeczno ściach pojawiają się ambicje separatystyczne, to polegają one na dążeniu do oderwania się od dotychczasowego kraju i przyłączenia do tzw. macierzy. Pierw szy typ separatyzmu dominuje zasadniczo na terenie krajów zachodniej Europy, zaś drugi na Bałkanach i wschodniej Europie. Należy podkreślić, że rzadko pojawiają się „czyste” separatyzmy narodowe, a więc takie, których jedyną inspiracją jest dążenie do ustanowienia państwa w imię realizacji prawa do suwerenności. Zwykle za myślą separatystyczną kryją się także przesłanki ekonomiczne, religijne, kulturowe, historyczne itp. Wiele ruchów separatystycznych inspirowanych jest poczuciem niesprawiedliwości ekonomicznej, wynikającej, na przykład, z realizacji polityki regionalnej, gdzie społeczności bogat sze czują się wykorzystywane poprzez konieczność dofinansowywania regionów uboższych. Zdarzają się sytuacje odwrotne, kiedy to społeczności uboższe pragną separacji, czując się uciskanymi i wyzyskiwanymi przez regiony silniejsze ekono micznie. Częstym zjawiskiem są dążenia separatystyczne mniejszości narodowych posiadających własne państwo, żyjących w kraju ubogim, do przyłączenia się do bo gatszej macierzy. Separatyzm narodowy wiąże się także z dążeniem do przyłączenia się do wspólnot kulturowych czy religijnych. Zdarza się, że separatyści odwołują się do zamierzchłej przeszłości, do czasów, gdy dysponowali własnym państwem i w ten sposób uzasadniają swoje ambicje secesjonistyczne. Dążenia separatystyczne mogą prowadzić do istotnych zmian układu sił na kontynencie poprzez tworzenie nowych suwerennych państw lub destabilizowanie przestrzeni międzynarodowej przez naruszanie integralności terytorialnej innych państw. Warto podkreślić, że w latach 1877-2016 liczba państw na kontynencie europejskim zmieniała się wielokrotnie, zwiększając się z 21 do 508. Ponadto 8 Participating States OSCE, http://www.osce.org/states (dostęp: 20.10.2016).

86 Sławomir Sadowski w wyniku secesji politycznej w latach 1974-2015 w Europie powstało siedem pań stw zasadniczo nieuznawanych na arenie międzynarodowej, czyli: Turecka Re publika Cypru, Republika Górskiego Karabachu, Naddniestrzańska Republika Mołdawska, Republika Osetii Południowej, Republika Abchazji, Doniecka Re publika Ludowa i Ługańska Republika Ludowa. Wszystkie powyższe podmioty powstały w wyniku działań ruchów secesjonistycznych wspartych przez mocar stwo zewnętrzne (państwo), stanowią więc istotny czynnik destabilizujący region bądź międzynarodowe środowisko lokalne. Pojawia się pytanie, czy istnieją możliwości powstawania nowych państw na podstawie prawa międzynarodowego i prawa poszczególnych krajów. W zasadzie można rzec, że tak, a prawo takie można wywieść z jednej z zasad stosunków międzynarodowych, czyli prawa narodów do samostanowienia, aż do ustanowie nia własnego państwa włącznie. W Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeń stwa i Współpracy w Europie zasadę tę zdefiniowano w sposób następujący: „Państwa uczestniczące będą szanować równe prawa narodów i ich prawo do sa mostanowienia, działając zawsze zgodnie z celami i zasadami Karty Narodów Zjednoczonych i odpowiednimi normami prawa międzynarodowego, włączając w to normy odnoszące się do integralności terytorialnej państw. Na mocy zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów wszystkie narody mają zawsze prawo, w warunkach pełnej wolności, określać, kiedy i jak sobie życzą, swój wewnętrzny i zewnętrzny status polityczny, bez ingerencji z zewnątrz, i dążyć, według swego uznania, do rozwoju politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Państwa uczestniczące potwierdzają powszechne znaczenie posza nowania i efektywnego korzystania z równouprawnienia i samostanowienia na rodów dla rozwoju przyjaznych stosunków między nimi, jak i między wszystkimi państwami; przypominają one także znaczenie wyeliminowania wszelkich form naruszania tej zasady” (Akt końcowy KBWE). W istocie tego typu stwierdzenie ma w większym zakresie charakter deklaracji politycznej niż prawa międzynaro dowego. Szereg prób ustanowienia własnego państwa bez zgody centrali kończyło się konfliktem, często zbrojnym, chyba że separatyści uzyskali wsparcie sił ze wnętrznych. Konstytucje większości państw europejskich nie przewidują separacji czy dezintegracji terytorialnej swojego obszaru. W efekcie na kontynencie w pełni podzielonym na podmioty polityczne (państwa) ustanowienie nowego bytu pań stwowego jest mało prawdopodobne, a uzyskanie suwerenności możliwe jest w wyniku:

• zgody władz centralnych na separację - możliwy przypadek Szkocji,
• wojny narodowowyzwoleńczej - przypadek Kosowa,
• wsparcia separatystów przez mocarstwa (kraje) ościenne - przypadek Krymu. Podsumowując można powiedzieć, że separatyzmy narodowe w Europie od grywają w dalszym ciągu znaczącą rolę i wywołują ogromne emocje społeczne,

88 Sławomir^ Sadowski

• ludy kaukaskie (Gruzini, Czeczeńcy, Inguszeci, Dagestańczycy, Osetyńczycy),
• ludy tureckie (Turcy, Azerowie, Kazachowie, Tatarzy),
• ludy mongolskie (Kałmucy),
• Albańczycy, Baskowie, Grecy, Ormianie 10. 10 Z. Długosz, Ludność, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, է. V: Europa, A. Jelonek (red.), Kraków 1998, s. 73-78. Narody różnią się między sobą szeregiem cech, co powoduje, że w wymiarze politycznym w toku procesów historycznych zorganizowały się one w państwa jako jednostki polityczne. W Europie generalnie rzecz biorąc ukształtowały się państwa, które mając charakter narodowy, w większości w praktyce stały się pod miotami wielonarodowościowymi. W krajach, w których dominuje jeden naród zamieszkują także przedstawiciele innych narodów lub grup etnicznych, które są w różnych relacjach z nacją dominującą. Często pomiędzy nimi występują różne konflikty, w skrajnych sytuacjach generujących brutalne konflikty zbrojne. Warto podkreślić, że na podziały etniczne w Europie nakładają się różnorodne wyznania religijne, z których najważniejsi pzedstawiciele to:
• katolicy (Włosi, Eliszpanie, Portugalczycy, Maltańczycy, Szkoci, Irlandczycy, Belgowie, Polacy, Litwini, Węgrzy, Chorwaci, Austriacy i znaczące grupy w in nych krajach),
• prawosławni (Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, Mołdawianie, Bułgarzy, Rumuni, Serbowie, Grecy, Cypryjczycy i in.)
• protestanci (Finowie, Szwedzi, Norwegowie, Łotysze, Estończycy, Islandczycy, Holendrzy, Duńczycy, Szwajcarzy, Anglicy),
• muzułmanie (Albanie, Kosowo, Bośnia i Hercegowina). W wielu krajach koegzystuje wiele religii, np. w Niemczech i Francji. W po szczególnych krajach występują ponadto mniejszości religijne, będące wynikiem wielowiekowych procesów migracyjnych, w tym żyjący od wieków w diasporze Żydzi oraz muzułmanie migrujący głównie z Afryki i Azji. Odrębną grupą są bez wyznaniowcy, w niektórych krajach obejmującą ponad 50% populacji. Europejskie wspólnoty państwowe są niezwykle zróżnicowane. Obszarowo w skład Europy wchodzi część największego państwa świata, czyli Rosji, jak i najmniejszego Watykanu. Także liczba ludności poszczególnych państw jest bar dzo zróżnicowana. Najbardziej konfliktogennymi państwami są kraje, gdzie wy stępują różne nacje, z których część to mniejszości narodowe mające różny stosunek do ludności dominującej. Najludniejszym państwem Europy jest Federacja Rosyjska zamieszkała przez około 142 min ludzi, głównie Rosjan. W Rosji mieszka około 25 min osób zali czanych do mniejszości narodowych, w tym: Ukraińcy, Żydzi, Polacy, Niemcy, Kałmucy, Kazachowie, Tatarzy, Baszkirzy, Czeczeńcy, Inguszeci, Dagestańczycy,

Separatyzmy narodowe i etniczne w Europie w kontekście fali migracji... (^89) Czuwasze, lud Korni, Karelowie, Lapończycy, Permiacy, Mansowie, Nency, Chantowie i inni 11. Większość tych narodów żyje w Rosji w zwartych grupach, co może generować tendencje niepodległościowe lub inkorporacyjne do swoich krajów narodowych. Rosjanie natomiast mieszkają w dużych grupach na terenie krajów ościennych, czyli na Ukrainie, Białorusi, Kazachstanie, Łotwie i Estonii. Uważają się oni za rdzenną ludność zamieszkałych terenów, stąd też naturalne tendencje do zespolenia z macierzą, czyli Rosją 12. 11 К. Замятин, А. Пасанен, Я. Саарикиви, Как и зачем сохранять языки народов России?, Хельсинки 2012, s. 51-53. 12 Tamże, s. 57. ' 3 CIA The World Factbook 2015, https://www.cia.gov/library/publications/the-world- factbook/geos/up.html (dostęp: 10.10.2016). 14 Szerzej: L. Pietrzak, M. Wołlejko, Kwestiajedności Ukrainy w kontekście bezpieczeństwa we wnętrznego i międzynarodowego, ekspertyza dla Biura Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa

15 CIA The World Factbook 2015 (dostęp: 10.10.2016). 16 H. Giebień, Polska mniejszość narodowa zagrożeniem dla ładu wewnętrznego Białorusi? Zarys stosunku władz państwowych do polskiej mniejszości na Białorusi zrzeszonej w Związku Polaków na Białorusi, „Wschodnioznawstwo” 2012, s. 99-110; M. Wołlejko, Sytuacja mniejszości polskiej na Litwie a relacje polsko-litewskie, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2011, nr 1, s. 34-40. Drugim wielkim krajem, w którym żyją liczne mniejszości narodowe jest Ukraina. Około 35 min Ukraińców koegzystuje w swoim państwie z 10 min grupą mniejszości narodowych, w tym: Rosjanami (7,5 min) oraz Białorusinami, Moł- dawianami, Tatarami Krymskimi (od wiosny 2014 r. na ziemiach okupowanych przez Federację Rosyjską), Bułgarami, Węgrami, Rumunami, Polakami i Żydami, liczącymi od 100 do 450 tys. osób 13. Od 1991 r. mniejszości te wykazywały lojal ność względem władz w Kijowie, acz niewątpliwie mniejszość rosyjska i rosyj- skojęzyczna wykazywała dużą powściągliwość wobec nacjonalistycznych ugrupowań wywodzących się z zachodniej Ukrainy. W ogóle można rzec, że nie podległa Ukraina miała u zarania duże prawdopodobieństwo rozpadu, gdyż od woływanie się ruchów niepodległościowych do tradycji nacjonalizmu, symbolizowanego przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińską Po wstańczą Armię, było trudne do zaakceptowania przez ludność wschodnioukra- ińską związaną bądź to z tradycją atamana Petlury, bądź Ukrainy sowieckiej 14. Duży odsetek mniejszości narodowych występuje także w innych krajach postsowieckich, a więc na Litwie, Łotwie, Estonii, Mołdawii i Białorusi. We wszystkich tych krajach największą mniejszością są Rosjanie (poza Litwą, gdzie największą mniejszością są Polacy), których odsetek na Łotwie i w Estonii oscy luje wokół 25% 15. Ważną rolę na Białorusi i Litwie odgrywa także mniejszość polska, która ma poczucie ograniczania jej praw przez władze państwowe, samo rządowe, a także społeczności większości 16.

Separatyzmy narodowe i etniczne w Europie w kontekście fali migracji... (^91) strukturę ustrojową, zmuszając do życia w jednym państwie narody, które eufe mistycznie mówiąc nie pałają do siebie sympatią. W państwie tym w dwóch od rębnych republikach mieszka 48% Bośniaków, 37% Serbów i 15% Chorwatów 23. W pozostałej części Europy tego typu mniejszości narodowe występują znacznie rzadziej i nie odgrywają większej roli konfliktogennej. O wiele znacz niejszym problemem są mniejszości narodowe lub grupy etniczne nieposiadające własnego państwa, a więc potencjalnie dążące do niepodległości lub co najmniej znaczącej autonomii. W Europie żyje 46 narodów i grup etnicznych pozbawionych własnej pań stwowości, dysponujących różnym stopniem autonomii w ramach państwa uni tarnego lub federacyjnego. Najwięcej narodów pozbawionych państwa żyje w Rosji. W jej europejskiej części można wyliczyć siedemnaście nacji, które za mieszkują głównie na północnym Kaukazie, południowo-wschodniej części Rosji oraz północnej i północno-wschodniej jej części. Większość narodów kaukaskich podbitych przez Rosję w XVIII i XIX w. posiada silne poczucie odrębności religijnej oraz długą historię niepodległościową. Zostały one poddane w przeszłości głębokiej rusyfikacji, a w okresie sowieckim także ateizacji i mimo tego zachowały pamięć o swojej odrębności. W konsekwencji w okresach słabnięcia państwa rosyjskiego (radzieckiego) pojawiały się dążenia do odbudowy niepodległości. Mimo bardzo brutalnych represji, czasami na granicy ludobójstwa, Czeczeńcy, Tatarzy, Inguszeci czy Dagestańczycy zbrojnie próbowali odzyskiwać niepodległość. Ambicje niepo dległościowe tych narodów zostały przez Rosję, na przełomie XX i XXI w., brutal nie zdławione, co jednak nie oznacza, że w niedalekiej przyszłości nie staną się zarzewiem kolejnych konfliktów w znacznie większej skali niż obecnie 24. Tabela 1. Mniejszości narodowe i etniczne w państwach europejskich Nazwa państwa Liczba mieszkańców (w tys.) Mniejszości narodowe (%) Mniejszości narodowe (dominujące grupy w %) Rosja 142400 22, Ormianie, Azerowie, Czeczeńcy, Inguszeci, Dagestańczycy, Osetyńczycy, Kabardyni, Bałkarowie, Karaczajowie, Czerkiesowie, Adygeowie, Udmurci, Lezgini, Kałmucy, Kazachowie, Tatarzy, Baszkirzy, Czuwa- sze, lud Komi, Karelowie, Lapończycy, Permiacy, Mansowie, Nieńcy, Chantowie, Ukraińcy, Polacy, Niemcy, Krymianie 23 T. Markiewicz, Ewolucja systemu politycznego Bośni i Hercegowiny, [w:] Bałkany u progu zjednoczonej Europy, P. Czubik (red.), Kraków 2008, s. 186. 24 W. Bartuzi, K. Pełczyńska-Nałęcz, K. Strachota, Abchazja, Osetia Południowa, Górski Kara bach: rozmrożone konflikty pomiędzy Rosją a Zachodem, „Raport Specjalny” Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia, 09.07.2008.

92 Sławomir^ Sadowski cd. tabeli 1 Turcja 81500 ok.^ 27,0^ Kurdowie,^ Ormianie,^ Pomacy^ i^ inni Niemcy 80960 9,5 Serbołużyczanie,^ Fryzowie,^ Duńczycy^ i^ imigranci Francja 66260 9, Portugalczycy, Algierczycy, Marokańczycy, Włosi, Baskowie, Korsykańczycy, Alzatczycy W. Brytania 63700 18, Szkoci, Ulsterczycy, Irlandczycy, Walijczycy, Kornwalijczycy Włochy 61680 6,0 Sardyńczycy, Austriacy, Francuzi i inni Hiszpania 47740 26,0 Katalończycy^ (17),^ Galicjanie^ (7),^ Baskowie^ (2) Ukraina 44290 22, Rosjanie (17,3), Białorusini, Mołdawianie, Tata- rzy Krymscy, Bułgarzy, Węgrzy, Rumunii, Po lacy i Żydzi Polska (^38350) 3,1 Ukraińcy,^ Białorusini,^ Litwini,^ Niemcy,^ Ślązacy Rumunia 21730 16,6 Węgrzy^ (6,1),^ Romowie,^ Ukraińcy,^ Niemcy^ i^ inni Holandia 16877 19,3^ Fryzowie Portugalia (^10800) 2,0 Hiszpanie, Anglicy Grecja 10700 7, Albańczycy, Pomacy oraz imigranci z różnych krajów Czechy 10600 19, Morawianie (13), Słowacy, Węgrzy, Polacy, Niemcy Belgia 10400 11,^ Dwie belgijskie grupy etniczne: Walonowie, Flamandowie i inni Węgry 9990 7,7 Romowie i inni Azerbejdżan 9600 7,5 Ormianie,^ Rosjanie^ i^ inni Szwecja 9230 9, Finowie, Sami (Lapończycy), Duńczycy, Norwegowie Białoruś 9600 16,3^ Rosjanie,^ Polacy,^ Ukraińcy^ i^ inni Austria 8230 8, Chorwaci, Słoweńcy, Serbowie, Bośniacy, Turcy, Niemcy Szwajcaria 8061 16,0 Niemcy,^ Włosi,^ Hiszpanie,^ Turcy,^ Żydzi^ i^ inni Serbia 7029 16,7^ Węgrzy,^ Romowie,^ Bośniacy^ i^ inni Bułgaria 6924 23,1^ Turcy^ (10%),^ Pomacy,^ Romowie^ i^ inni Dania 5560 16,0 Mieszkańcy Wysp Owczych, Niemcy Słowacja 5440 19,3^ Węgrzy^ (80,7),^ Romowie,^ Polacy Finlandia 5268 6,6^ Szwedzi,^ Rosjanie,^ Estończycy,^ Romowie,^ Sami Norwegia 5147 5,6 Sami

94 Sławomir^ Sadowski Jeśli przyjąć, że ludność rdzenna to plemiona zamieszkujące dany teren przed skolonizowaniem go przez społeczności na wysokim poziomie cywilizacyjnym, to w europejskiej części Rosji zamieszkuje kilkanaście takich ludów zamieszku jących w trzech rejonach 25. Na północnym Kaukazie i pogórzu kaukaskim miesz kają: Kabardyni, Bałkarowie, Karaczajowie, Czerkiesi, Adygowie, Lezgini silnie związani kulturowo i religijnie z pobratymcami z Czeczenii, Dagestanu i innych republik kaukaskich 26. Narody te po II wojnie światowej poddano ostrym repres jom, a tym samym ich stosunek do Rosji jest niezbyt przyjazny i jak się wydaje w sprzyjających okolicznościach mogą podjąć próby uzyskania niepodległości, także przy użyciu siły 27. 25 Ю. Г. Ершов, Этнический фактор и проблемы российского федерализма, „Политэкс” 2013, http://www.politex.info/content/view/229/30/ 26 R. A. Guseynov, Ethnic situation in the Caucasus, http://sam.gov.tr/ethnic-situation-in-the-cau- casus/ (dostęp: 11.11.2016). 27 О. Tekir, The Current and Potential Ethnic Conflicts in the North Caucasus, “Journal of Cau casian Studies”, vol. 2, no. 3, s. 23-46. 28 С. И. Руденко, Башкиры: Историко-этнографические очерки, Уфа 2006, s. 16-34; В. IL, Ива нов, В. В. Николаев, В. Д. Димитриев, Чуваши: этническая история и традиционная культура, http://gov.cap.ru/hierarhy_cap.asp?page=./86/3743/1046 (dostęp: 11.11.2016); А. Вог- manshinov, The Kalmyks: Their Ethnic, Historical, Religious, and Cultural Background, Kalmyk American Cultural Association, Occasional Papers Number One, 1990, s. 2-20. 29 Ю. Г. Ершов, Этнический... Na stepach pomiędzy Morzem Czarnym i Kaspijskim mieszkają islamscy Udmurci i Baszkirzy, prawosławni Czuwasze oraz jedyny buddyjski lud europej ski, czyli Kałmucy. Podobnie jak ludy kaukaskie, społeczności te poddane były od XIX w. silnej rusyfikacji, a po II wojnie światowej represjom, wręcz na granicy eksterminacji. Z chwilą rozpadu Związku Radzieckiego pojawiły się wśród nich tendencje niepodległościowe, które jednak nie zaowocowały samodzielnością ża dnego z tych narodów. Możliwym wydaje się jednak, że z chwilą ponownego osła bienia rosyjskiego centrum ambicje niepodległościowe pojawią się ponownie 28. W północno-wschodniej europejskiej części Rosji zamieszkują: lud Korni, Karelowie, Lapończycy, Permiacy, Mansowie, Nieńcy, Chantowie 29. Ludy te są z Rosją silnie zasymilowane kulturowo i religijnie (prawosławie), acz w ostatnich latach podejmują one próby nawiązania do swojej przeszłości, czego wyrazem jest na przykład przywracanie pamięci szamańskich wyznań religijnych. Ludy te nie podejmują działań na rzecz uzyskania niepodległości, gdyż szansy na karierę upatrują w asymilacji ze społeczeństwem rosyjskim. Ich odrębność ma więc dzi siaj raczej charakter etnograficzo-kulturowy, dlatego nie wydaje się, że mogą one wygenerować ruchy polityczne zagrażające bezpieczeństwu powszechnemu. Do europejskich ludów rdzennych należy zaliczyć także Lapończyków (Sami). Ludność ta mieszkająca na północnych kresach Norwegii, Szwecji, Fin

Separatyzmy narodowe i etniczne w Europie w kontekście fali migracji... (^95) landii i Półwyspie Kolskim w Rosji, zwłaszcza od XIX w. poddawana była za biegom asymilacyjnym. Dopiero od 1959 r. (w Finlandii) rozpoczął się proces od rodzenia narodowego Sami, głównie w wymiarze języka i kultury. Politycznie lud ten nie posiada żadnej autonomii, acz ma swoich przedstawicieli w lokalnych wła dzach wybieralnych oraz tzw. Parlament Sami. Jak się wydaje, wraz ze wzrostem poziomu edukacji będzie rósł poziom świadomości narodowej, a w konsekwencji także tendencje autonomizacyjne czy separatystyczne 30. Nie wydaje się jednak, by procesy te przebiegały w krótkiej perspektywie czasowej. Tabela 2. Narody bez niepodległego państwa w Europie 3â W. Rybicki, Europa, „Arktyka. Serwis o Małych Ludach Północy” 2011, http://www.arktyka.org/ regiony/europa/ Naród (grupa etniczna) Liczebność Miejsce zamieszkania Zakres autonomii Alandczycy 30000 Wyspy Alandzkie (Finlandia) Republikańskie terytorium autonomiczne Alzatczycy 1650000 Alzacja (Francja) Region administracyjny Francji Bałkarzy 85000 Północny Kaukaz (Rosja) Kabardo-Bałkarska^ Auto nomiczna Republika (RA) Baskowie 2600000 Baskonia - pogranicze Hiszpanii i Francji Wspólnota autonomiczna w Hiszpanii, we Francji brak autonomii Baszkirzy 1580000 Baszkiria^ i^ rejon Czelabiński (Rosja) Baszkirska RA Bretończycy 300000 Bretania (Francja) Region^ administracyjny Francji Chantowie 28000 Rosja Chanty-Mansyjski Okręg Autonomiczny, Jamalsko- -Nieniecki Okręg Autonomiczny Czeczeni 1500000 Północny Kaukaz (Rosja) Czeczeńska RA Czerkiesi 60000 Północny Kaukaz (Rosja) Karaczajo-Czerkiesja RA Czuwasze 1800000 Górny bieg Wołgi (Rosja) (^) Czuwaska RA Dagestańczycy 3000000 Północny^ Kaukaz^ (Rosja)^ Autonomiczna Republika Dagestanu Flamandowie 6200000 Francja, Belgia, Holandia Językowy region autonomiczny w Belgii Fryzowie 1100000 Holandia i płn.-zach. Niemcy Autonomia kulturalna i językowa w Holandii

Separatyzmy narodowe i etniczne w Europie w kontekście fali migracji... (^97) Źródło: opracowanie własne cd. tabeli 2 Szkoci 5300000 Szkocja (W. Brytania) Szeroka autonomia Ślązacy 85000 Górny Śląsk (Polska) Poczucie^ tożsamości kulturowej Tatarzy 5400000 Głównie w Rosji Autonomiczna Republika Tatarstanu Ulsterczycy 2100000 Irlandia Północna i Irlandia Szeroka autonomia Walijczycy 3000000 Walia (W. Brytania) Szeroka autonomia Walonowie 4000000 Południowa Belgia Językowy region autonomiczny w Belgii Kwestie odrębności narodowej lub etnicznej występują także w zachodniej i środkowej Europie, gdzie mimo głęboko zakorzenionych w tradycji europejskiej demokratycznych sposobów rozwiązywania problemów, wielu sporów etnicznych nie udaje się rozwiązać, a czasami wręcz przekształcają się one w starcia zbrojne, głównie akty terroru. Problemy narodowościowe tej części Europy można podzie lić na cztery grupy: -kraje zamieszkałe przez kilka narodowości o równym statusie politycznym i prawnym, acz niechętne względem siebie (Wielka Brytania - Anglicy, Szkoci, Irlandczycy; Belgia - Walończycy i Flamandowie),

• państwa posiadające prawnie uznane mniejszości narodowe pozbawione własnej państwowości (np. Federalna Republika Niemiec — Fryzowie, Serbołuźycza- nie), -państwa posiadające nieuznane prawnie mniejszości narodowe - traktowane jako grupy etniczne lub językowo-kulturowe (np. Hiszpania - Baskowie, Kata- lończycy),
• państwa traktujące odmienne grupy ludności co najwyżej jako grupy etnograficzne lub odmienności regionalne (np. Polska - Ślązacy, Czechy - Morawianie).

Separatyzmy narodowe w Europie

W konsekwencji prowadzenia różnorodnej polityki państw wobec różnych grup narodowościowych (etnicznych) pojawiają się tendencje polityczne, których celem jest podniesienie statusu politycznego, a w konsekwencji kulturalnego, eko nomicznego, społecznego mniejszości narodowej lub etnicznej i wyrównanie po zycji mniejszości względem nacji dominującej. W sytuacji braku reakcji władz na realizację postulatów mniejszości, w skrajnych sytuacjach pojawiają się ten dencje separatystyczne. Warto jednak podkreślić, że niektóre ruchy polityczne a priori odrzucają jakikolwiek kompromis z władzami centralnymi w sprawie wspólnej egzystencji i domagają się bezwzględnej separacji.

98 Sławomir^ Sadowski Jak już wspomniano, separatyzmy generowane są przez różne układy naro dowe i społeczne. Jak się wydaje, najbardziej niebezpieczne są tendencje separa tystyczne mniejszości narodowych mających wsparcie wielkiego mocarstwa lub silnego państwa w zdeterminowany sposób dążących do realizacji ambicji sece syjnych. W Europie po 1990 r. ten typ separatyzmu związany był z rozpadem fe deracji sowieckiej i jugosłowiańskiej. ZSRR jako podmiot państwowy na mocy porozumienia państw członkowskich dokonał w 1991 r. samorozwiązania. Nie podległość uzyskało więc 15 republik związkowych ZSRR, a nie narody żyjące w tym kraju. Ponadto liczne grupy narodowe znalazły się na terenie nowych pań stw jako mniejszości narodowe lub też utworzyły quasi-państwa w ramach do tychczasowych ojczyzn. Dotyczyło to przede wszystkim Rosjan oraz narodów czujących silne związki z Rosją, a więc Krymian, Osetyńczyków, rosyjskojęzycz- nych Mołdawian (mieszkańcy Naddniestrza), Abchazów, Gagauzów i in. Nacje te już w chwili rozpadu ZSRR deklarowały chęć przyłączenia do Federacji Ro syjskiej, nawet drogą zbrojną. W efekcie wywalczyły one sobie znaczącą autono mię. Słabość ówczesnej Rosji powodowała, że musiały one pogodzić się ze statusem mniejszości narodowych w nowych ojczyznach. W niektórych z nich ich status był bardzo niski, jak na Łotwie i w Estonii, gdzie bez spełnienia warunku znajomości języka mieli ograniczone prawa obywatelskie. W innych pojawiały się głosy, by ludność rosyjskojęzyczną i Rosjan asymilować, w tym językowo (np. na Ukrainie i Kazachstanie). Stan taki trwał do początku XXI w., kiedy to po wzmocnieniu Federacji Ro syjskiej, za sprawą prezydenta Władimira Putina, mniejszość rosyjska uzyskała wsparcie ze strony wielkiej ojczyzny, w tym polityczne i militarne. Pierwszym przykładem na nową politykę związaną z mniejszościami narodowymi była wojskowa reakcja Moskwy po próbie władz gruzińskich przywrócenia swoich su werennych praw nad Osetią Południową i Abchazią 31. W efekcie doszło do osta tecznego oderwania się tych regionów od Gruzji i w perspektywie należy spodziewać się ich inkorporacji do Federacji Rosyjskiej. Kryzys wewnętrzny na Ukrainie doprowadził do wzrostu tendencji odśrodkowych w rejonach zamiesz kałych przez ludność rosyjską i rosyjskojęzyczną i w konsekwencji oderwania się od Ukrainy Krymu oraz pełnej destabilizacji Donbasu. Pojawiły się także niebez pieczne wypowiedzi separatystów w Estonii i na Łotwie sugerujące konieczność ostatecznego rozwiązania problemu Rosjan w tych krajach 32. Można przyjąć, że Rosja dąży do skupienia ludności rosyjskiej w jednym kraju. 31 R. Czachor, Elity polityczne Osetii Południowej wobec idei niepodległości. „Nowa Polityka Wschodnia” 2014, nr 1 (6), s. 62. 32 K. Dudzińska, (Nie)rozwiązany problem mniejszości narodowych w państwach bałtyckich, „Biuletyn PISM” 2012, nr 30 (895), s. 2636-2637.

100 Sławomir^ Sadowski Główną partią polityczną wspierającą separatyzm irlandzki jest My Sami (Sinn Fein'), zaś jej ramię zbrojne tworzy Irlandzka Armia Republikańska (Irish Repub lican Army), nota bene podlegająca różnym przekształceniom organizacyjnym i zmianom metod walki. Mimo że parlament brytyjski pod koniec XX w. wydatnie rozszerzył autonomię Irlandii Północnej, to radykalne skrzydła obu tych organi zacji domagają się zjednoczenia Irlandii Północnej z Republiką Irlandii, acz za wiesiły działania zbrojne 35. Współcześnie problemem staje się przyszłość Irlandii Północnej po Brexicie, gdyż pojawiły się głosy nawołujące do pozostania Ulsteru w Unii poprzez zjednoczenie z Irlandią. Reakcji rządu brytyjskiego na takie dzia łania można się tylko domyślać. 35 Szerzej: W. Konarski, Nieprzejednani. Rzecz o Irlandzkiej Armii Republikańskiej, Warszawa 1991; B. O’Brien, IRA, Warszawa 2001. 36 M. Gąsior, O co chodzi z referendum w Szkocji? 10 najważniejszych rzeczy o głosowaniu, o którym mówi cała Europa, „na Temat” 2014, http://natemat.p1/l 17225,faq-szkocja-10-pytan-o-re- ferendum-niepodleglosciowe-na-ktore-trzeba-znac-odpowiedzi (dostęp: 19.10.2016); M. Rozynek, Szkockie referendum to dopiero początek, „Krytyka Liberalna” 2014, nr 39, s. 39. Początków współczesnego ruchu separatystycznego Szkotów należy poszu kiwać u schyłku XX w., kiedy to w referendum naród ten poparł postulat utwo rzenia odrębnego parlamentu. Na tej bazie Szkocka Partia Narodowa (Scottish National Party), powołując się zasadniczo na przesłanki gospodarcze i społeczne, doprowadziła w 2014 r. do referendum w sprawie niepodległości Szkocji. Refe rendum nie przyniosło secesjonistom sukcesu, ale ukazało Europejczykom zupeł nie inny model secesjonizmu, model oparty na zasadach demokracji, pozbawiony czynnika militarnego czy wymuszania określonych zachowań społecznych drogą terroru 36. To w istocie bardzo ciekawa propozycja dla wielu ruchów separatystycz nych w krajach Unii Europejskiej, które realizacji swoich postulatów do przepro wadzenia referendum niepodległościowego będą mogły dochodzić na drodze sądowej, w tym przed trybunałami międzynarodowymi, powołując się na casus szkocki. Emocje, jakie wywołał w społeczeństwie szkockim Brexit, mogą jednak sprokurować ostry konflikt na tle secesji Szkocji, być może nawet jakąś formę wojny narodowowyzwoleńczej Szkotów. Ruchy separatystyczne pojawiły się także w krajach Europy Zachodniej, które do niedawna uchodziły za państwa unitarne. Wsparcie dla regionalizmu, jakiego systematycznie dokonuje Unia Europejska oraz różnego rodzaju ruchy regionalne powodują, że w wielu krajach następuje powrót do lokalnych podziałów histo rycznych i kultur lokalnych. Często tego typu nawiązania wynikają z niechęci do władz centralnych państwa, które postrzegane są jako animatorzy transferów po mocowych z regionów bogatszych do biedniejszych, a w konsekwencji powoduje poczucie krzywdy tych pierwszych. We Francji kwestia sporu pomiędzy władzami centralnymi a regionami ma kilkusetletnią historię, a model państwa unitarnego pojawił się w okresie rewolucji

Separatyzmy narodowe i etniczne w Europie w kontekście Fali migracji... (^101) francuskiej, kształtując nowy model zarządu terytorialnego 37. Dominacja scentra lizowanego systemu administracyjnego trwała do 1982 r., kiedy to przywrócono do życia regiony, a w konsekwencji odrodziły się dawne tradycje regionalne. W niektórych częściach Francji odrodzenie kulturowe przekształciło się w sepa ratystyczne ruchy polityczne lub też istniejącym ruchom nadało nowy impuls. Szczególnie silny separatyzm polityczny pojawił się w Baskonii, Bretanii, pół nocnej Katalonii, Korsyce i Occitanii. 37 K. Kamińska, A. Gaca, Historia powszechna ustrojów państwowych, Toruń 2002, s. 719-720. 38 ETA składa broń. Rebelianci mają dziś przekazać informacje o lokalizacjach magazynów, „Ga zeta Wyborcza” 8 kwietnia 2017. 39 J.-S. Mora, Katalonia na drodze do niepodległości, „La Monde Diplomatigue” 2013, nr 10; Referendum w Katalonii, 2014, http://swiat.newsweek.pl/referendum-w-katalonii-wyniki-glosowa- nia-newsweek-pl,artykuły,351523,1 .html (dostęp: 11.10.2016); Najważniejsze organizacje kataloń- skie we Francji to: Republikańska Lewica Katalonii (Esquerra Republicana de Catalunya), Jedność Katalońska (Catalan Unity) oraz Demokratyczne Zjednoczenie Katalonii (Convergencia Demo crática de Catalunya). Na obszarze Katalonii leżącej w granicach Hiszpanii działają: Convergencia Democrática de Catalunya - Demokratyczny Związek Katalonii, Esquerra Republicana de Cata lunya - Republikańska Lewica Katalonii, Initiative for Catalonia Greens-United and Alternative Left- Inicjatywa Zielonych dla Katalonii - Alternatywna Zjednoczona Lewica, Candidatura d’Uni- tat Popular - Radykalna Niepodległościowa Lewica, Solidarität Catalana per la Independencia - W skład baskijskiego ruchu narodowego, prócz skrzydła politycznego, wcho dzą organizacje o charakterze zbrojnym. Największa i najbardziej znana to dzia łająca w Hiszpanii i Francji - Baskonia i Wolność (Euskadi Ta Askatasuna - ETA) oraz lokalna organizacja terrorystyczna Irrintzi (Krzyk). Organizacje te działają z różna aktywnością, acz nieustannie stwarzają zagrożenie dla instytucji państwo wych i społeczności lokalnej (The Terrorist Organization Profiles'). Warto zazna czyć, że w kwietniu 2017 r. francuska ETA przekazała siłom bezpieczeństwa magazyny broni, a tym samym czasowo odżegnała się od wszelkich form walki zbrojnej o niepodległość 38. Nie jest to jednak pierwsza próba zakończenia wojny o niepodległość Baskonii, ruch narodowowyzwoleńczy zwykle po pewnym czasie ożywał atakami terrorystycznymi. Podobny charakter ma kataloński ruch narodowy, który dąży do ustanowienia niepodległej Katalonii leżącej na pograniczu Francji i Hiszpanii. Działające na te renie Francji organizacje deklarują osiągnięcie swoich celów drogą pokojową, jednak zespolenie Katalonii wymagałoby dezintegracji terytorialnej zarówno Fran cji, jak i Hiszpanii. Dzisiaj wydaje się to nieprawdopodobne, przy braku akceptacji dla takich zmian władz centralnych w Madrycie i Paryżu. Niepodległość jest na sztandarach zdecydowanej większości katalońskich partii politycznych, które róż nią się głównie radykalizmem haseł, acz wszystkie deklarują pokojowe i demo kratyczne instrumenty prowadzące do wolności. W 2014 r. przeprowadzono w regionie zwycięskie referendum niepodległościowe, którego jednak władze cen tralne nie uznały 39.