Pobierz Sieci społeczne i sieci gospodarcze antidotum na redukowane państwo i więcej Publikacje w PDF z Sociologia tylko na Docsity!
JOlanta sala
Wydział Zarządzania Powiślańska Szkoła Wyższa
H alina tańska
Wydział Matematyki i Informatyki Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
Sieci społeczne i sieci gospodarcze antidotum
na redukowane państwo
1. Wstęp
Autorki niniejszego artykułu od ponad 30 lat są w centrum rewolucji in- formatycznej (zwanej też m.in. technologiczną) z racji ukończenia przez nie ekskluzywnego kierunku studiów – cybernetyka ekonomiczna i informatyka, oscylującego na pograniczu socjalizmu i kapitalizmu. Kluczowe znaczenie tej rewolucji dla reorganizacji i restrukturyzacji kapitalizmu w latach 80. XX w. podkreślał M. Castells, autor cenionej trylogii Wiek informacji. Spostrzeżenia tego nie można odnieść do doświadczeń związanych z socjalizmem, który przekształca się na zniekształconych zasadach „fali odbitej” z ok. 10 - letnim opóźnieniem. Systematyzacja przemian ma znaczenie i powinna odbywać się przy wzajemnych odniesieniach, aby lepiej uchwycić nie tylko szanse i zagro- żenia, ale przede wszystkim owe zniekształcenia. Procesy naprawcze są istotne dla obu dróg (pionierskiej i odwzorowywanej). Jak utrzymuje D. Kerckhove i wielu innych analityków przemian społecznych, gospodarczych, politycznych, kulturowych i technologicznych, wiek informacji spowodował narodziny społe- czeństwa sieciowego. Niewątpliwie technologie powodują chaos w istniejącym porządku i dlatego „prawdziwym wyzwaniem naszych czasów jest odnalezienie zagubionego sensu dokonujących się przemian i ustanowienie nowych warunków bezpieczeństwa i stabilności społecznej”^1.
(^1) D. Kerckhove, Inteligencja otwarta. Narodziny społeczeństwa sieciowego , MIKOM, War- szawa 2001, s. 153.
68 Jolanta Sala, Halina Tańska
2. Epoka sieci i relacje w sieciach
Socjolodzy są zgodni, iż można XXI w. nazwać epoką sieci. Oczywiście analiz i definicji jest dużo, ale pozostawiają one czytelnika w przekonaniu, iż sieci zaczynają pełnić funkcję układu nerwowego społeczeństwa. Badacze ci, mówiąc o zachodzących przemianach, podkreślają fakt, iż społeczeństwo ma- sowe przekształca się w społeczeństwo sieci. Porównują je, wyodrębniając cechy specyficzne dla obu formacji. Warto posłużyć się syntezą definicji społeczeń- stwa sieci przez porównanie opracowane przez J. van Dijka, który wyodrębnił 14 istotnych cech. Wydaje się, iż wystarczających do stworzenia wiarygodnego obrazu jest 6 następujących cech: główne składniki, zakres, centralizacja, typ organizacji, rodzaj i liczba mediów (tabela 1).
Tabela 1. Porównanie społeczeństwa masowego i społeczeństwa sieciowego
Lp. Cechy Społeczeństwo masowe Społeczeństwo sieciowe 1 2 3 4 1/1 główne składniki
zbiorowości (grupy, organizacje, wspólnoty)
jednostki (połączone w sieci)
2/4 zakres lokalny „glokalny” (globalny i lokalny) 3/7 centralizacja wysoka (niewielka liczba centrów)
niższa (policentryczna)
4/10 typ organizacji biurokracja zintegrowana wertykalnie
infokracja zróżnicowana horyzontalnie 5/13 rodzaj mediów mass media skierowane do wszystkich odbiorców
media interaktywne skierowane do wybranych odbiorców 6/14 liczba mediów mała duża Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. van Dijk, Społeczne aspekty nowych mediów. Analiza społeczeństwa sieci , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 53.
W definicji społeczeństwa sieciowego (kolumna 4 w tabeli 1) brakuje jeszcze jednej bardzo istotnej cechy, którą autor porównania nazywa trendem, tj. „wzrost znaczenia samych relacji kosztem elementów lub jednostek, między którymi zachodzą”^2. Na potrzeby niniejszego opracowania trzeba więc podkreślić zna- czenie relacji w sieciach oraz zmian w relacjach. Ogromna dynamika przemian
(^2) J. van Dijk, Społeczne aspekty nowych mediów. Analiza społeczeństwa sieci , Wydawnic- two Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 59.
70 Jolanta Sala, Halina Tańska
interaktywne, wysoce zorganizowane, zaszyfrowane, selektywne i ekskluzywne, niepewne^5. Podczas planowania i realizacji badań dotyczących społeczeństwa sieci rozumienie przynajmniej tych 10 trendów stanowi podstawę do zagwaran- towania poprawności wnioskowania, a w praktyce funkcjonowania w sieciach społecznych i sieciach gospodarczych konieczna jest świadomość i identyfikacja tych trendów, aby oszczędzić sobie rozczarowań.
3. Rozwiązania instytucjonalne państwa
Wraz z przemianami ustrojowymi i transformacją społeczno-gospodarczą na przełomie XX i XXI w. w Polsce doświadczyliśmy realizacji różnych koncepcji wykorzystujących rozmaite hasła, tj. związanych m.in. z: gospodarką rynkową, liberalizmem społecznym i gospodarczym, społeczeństwem informacyjnym, decentralizacją państwa, tanim państwem. Osiągnięte wyniki minęły się z ocze- kiwaniami wielu Polaków. Specyfika czasu i przestrzeni spowodowały, że zmiany różnią się od doświadczeń zdobytych w krajach zachodnich. Przesunięcie na osi czasu można szacować na ponad 10 lat^6 , a przestrzeń coraz bardziej przybliża się do wschodu i oddala od zachodu. Użyte w tytule niniejszego artykułu pojęcie redukowanego państwa ma raczej charakter metafory procesów towarzyszących instytucji państwa na przełomie XX i XXI w. niż precyzyjnej definicji skonstruowanej w konwencji naukowej, tj. m. in. ekonomii, socjologii czy też politologii. Niewątpliwie w potocznym rozumie- niu państwo jest politycznym zorganizowaniem społeczeństwa wyposażonym w suwerenną władzę i zajmującym ściśle określone terytorium. Powszechnie też w XX w. ugruntowało się przekonanie^7 , iż atrybutem każdego państwa jest suwe- renność rozumiana jako całkowita niezależność od jakiejkolwiek siły zewnętrz- nej i wewnętrznej za cenę pokoju i krwi (obrońców tego atrybutu i agresorów). Pokojowe zmiany końca XX w. w tym kontekście są wielce złożone, a procesy towarzyszące instytucji państwa nie mają charakteru lokalnego, lecz są globalne (podobnie jak obie wojny światowe). Niewątpliwie w przypadku każdego państwa
(^5) J. van Dijk, op.cit., s. 58–64. (^6) W Polsce trylogia M. Castellsa z połowy lat 90. dotycząca wieku informacji została opu- blikowana z ponad 10-letnim opóźnieniem, a analiza społeczeństwa sieci J. van Dijka z 5-let- nim opóźnieniem. (^7) http://portalwiedzy.onet.pl/63977,,,,panstwo,haslo.html.
Sieci społeczne i sieci gospodarcze antidotum na redukowane państwo 71
owe zmiany mają swoją własną specyfikę oraz uniwersalną przyczynę w postaci rozwoju technologii ICT (ang. Information & Communication Technologies ). Oczywiście z perspektywy obserwatora tych procesów badanie, analiza i wnioskowanie są ukierunkowane przez doświadczenia reprezentowanej dys- cypliny naukowej. Niemniej zmieniają się także paradygmaty nauki. Natomiast definicja instytucji nie uległa zmianom (łac. institutio oznacza urządzenie, zwy- czaj), gdyż w naukach politycznych jest to nadal każdy zorganizowany aktor polityczny lub w naukach prawnych – zespół norm prawnych regulujących określone dziedziny stosunków społecznych. Ponadto w życiu społeczno-gospo- darczym instytucja^8 stanowi uregulowane i usankcjonowane formy działalności (np. szkolnictwo), niektóre sformalizowane organizacje pełniące określone funkcje w społeczeństwie (np. urząd, szpital) lub zespół praw sankcjonujących życie społeczne (np. rodzina). Według socjologa i eksperta wpływu ICT J. van Dijka instytucjonalną poli- tykę i administrację publiczną po 2000 r. (w epoce sieci) charakteryzuje to, że^9 :
- nawiązują za pośrednictwem sieci bezpośrednie relacje z innymi jednostkami,
- zrzeszają się z różnymi organizacjami społecznymi i politycznymi,
- omijają państwo narodowe jako tradycyjne centrum polityczne,
- przekazują władzę innym jednostkom,
- tolerują, akceptują i inspirują zmianę układu sił w państwie,
- przekształcają się w „państwo sieciowe”,
- budują coraz więcej niezależnych i sprywatyzowanych agencji rządowych. Powyższy wpływ technologii ICT oraz związanych z nimi ideologii został uogólniony i przedstawiony niezależnie od specyfiki narodowej oraz specyfiki aktora politycznego, tj. państwa i jego organów (np. parlamentu, rządu, sądu), partii politycznych, związków zawodowych czy organizacji samorządu teryto- rialnego (np. rady gminy, zarządu gminy). Ten ceniony w świecie nauki ekspert zidentyfikował działania aktorów politycznych (tj. nawiązują, zrzeszają, omijają, przekazują władzę, tolerują, akceptują, inspirują, przekształcają, budują), będąc oczywiście świadomym, iż ich działalność i przynależność do tej instytucji pań- stwa są określone przepisami prawa lub normami statutowymi danej organizacji. Wobec tych stwierdzeń warto choć symbolicznie nawiązać do procesów w Polsce i podjąć próbę zidentyfikowania wpływu ideologii i technologii ICT. „Redukowane państwo” jest tylko metaforą, jednak polski i światowy autorytet
(^8) http://portalwiedzy.onet.pl/88556,,,,instytucja,haslo.html. (^9) J. van Dijk, op.cit., syntetycznie na s. 59, szczegółowo – rozdział 5.
Sieci społeczne i sieci gospodarcze antidotum na redukowane państwo 73
i gospodarki^14 , choć można się zgodzić z niektórymi stwierdzeniami dotyczącymi pozytywnych skutków przemian^15. Trzeba przywołać jeszcze jeden autorytet – M. Castellsa, który stwierdził: „Jak pokazuje przykład Finlandii, da się bez trudu pogodzić państwo opiekuńcze z bardzo efektywną gospodarką typu informacyjnego”^16. Niewątpliwie w Polsce daleko odeszliśmy od państwa opiekuńczego, dominuje rozbudowane państwo biurokratyczne z przerostem zatrudnienia urzędników, restrykcyjnymi proce- durami fiskalnymi i zredukowanymi zobowiązaniami względem społeczeństwa.
4. Sieci, sieci społeczne i sieci gospodarcze
Zgodnie z przesłaniem tytułu niniejszego opracowania obowiązkiem oby- watelskim jest poszukiwanie antidotum. Polskie społeczeństwo kilka razy udo- wodniło, iż potrafi praktycznie zastosować technologie ICT do egzekwowania swoich praw demokratycznych i obywatelskich 17. Znacznie słabiej zakorzeniły się zastosowania ICT w działalności gospodarczej, choć sieci gospodarcze także funkcjonują. Wobec tego warto zastanowić się, czy społeczeństwo informacyjne, czy też społeczności mediów społecznościowych, czy też sieci społeczne i sieci gospodarcze mogą być antidotum na redukowane państwo? Zjawisko sieciowości w życiu społeczno-gospodarczym można analizować, bazując na intuicyjnym rozumieniu sieci, choć nie jest to łatwe. Wydaje się, iż nie jest możliwe syntetyczne ujęcie schematu społeczeństwa sieciowego M. Castellsa (trylogia) oraz społecznych, politologicznych, ekonomicznych, technologicznych i kulturowych aspektów nowych mediów J. van Dijka, a także asymetrii informa- cji J. Stiglitza. Wielowymiarowość zjawiska nie ułatwia zadania, gdyż rozległa jest lista pojęć związanych z siecią (m.in. społeczną, medialną, informacyjną, komunikacyjną, wiedzy, zintegrowaną) oraz pojęć towarzyszących, tj. m.in. in- formacji, integracji, interaktywności, infostrady, nowych mediów, multimediów,
(^14) Negatywną ocenę akcentuje J. Stiglitz w: J. Stiglitz, Szalone lata dziewięćdziesiąte. Nowa historia najświetniejszej dekady w dziejach świata , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
(^15) M. Kulesza, D. Sześciło, Polityka administracyjna i zarządzanie publiczne , Wolters Klu- wer, Warszawa 2013. (^16) M. Castells, P. Himanen, Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu , Wydawnic- two Krytyki Politycznej, Warszawa 2009. (^17) Przedsięwzięcia te w komunikacji społecznej przebiegały m.in. pod hasłami: acta, 6-latki, lasy, trwam, jeden z nas, CitizenGo.
74 Jolanta Sala, Halina Tańska
komunikacji masowej, MMS-ów, SMS-ów. One wszystkie składają się na istotę społeczeństwa informacji i społeczeństwa sieci rozwijających się burzliwie od ponad 20 lat. W społeczeństwie informacji (ang. information society ) informacja stała się dominującym źródłem produktywności, bogactwa, zatrudnienia i władzy, a w społeczeństwie sieci (ang. network society ) podstawowy sposób organizacji i najważniejsze struktury są kształtowane przez sieci społeczne i medialne^18. Sieci gospodarcze może przybliżyć nowa (od 2013 r.) inicjatywa GUS doty- cząca pomiaru wykorzystywania mediów społecznościowych przez przedsiębior- stwa w Polsce. Sytuację w dziedzinie zastosowań ICT przez przedsiębiorstwa charakteryzuje syntetycznie rysunek 2.
Rysunek 2. Wykorzystywanie mediów społecznościowych przez przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 9 osób w Polsce w 2013 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
W 2013 r. w Polsce 19,2% (tj. 18,3 tys.) przedsiębiorstw zatrudniających powy- żej 9 osób miało dostęp do Internetu i wykorzystywało media społecznościowe, które zostały zdefiniowane jako cztery następujące rodzaje narzędzi (rysunek 3):
- serwisy społecznościowe (52,7%),
- portale umożliwiające udostępnianie multimediów (25,9%),
- narzędzia Wiki (11,9%),
- blogi lub mikroblogi prowadzone przez przedsiębiorstwa (9,5%). Łącznie wskazano na wykorzystywanie 28,3 tys. narzędzi wszystkich rodza- jów mediów społecznościowych, tj. średnio 1,55 rodzajów narzędzi przez każde przedsiębiorstwo. Cele ich wykorzystywania przedstawia rysunek 4.
(^18) J. van Dijk, op.cit., s. 369.
76 Jolanta Sala, Halina Tańska
z parterami biznesowymi lub innymi organizacjami. Wykres na rysunku 4 uka- zuje, iż ten cel biznesowy był jako trzeci wskazywany najczęściej, tj. 14,5% ogółu wskazań. Blisko 6,8 tys. przedsiębiorstw wskazało ten cel, czyli 37% przedsię- biorstw wykorzystujących media społecznościowe. Można zatem wnioskować, że co najmniej 6,8 tys. przedsiębiorstw w Polsce pracuje w sieciach gospodar- czych za pośrednictwem mediów społecznościowych, a 18,3 tys. przedsiębiorstw współpracuje w sieciach społecznych. Niewątpliwie jest to zjawisko integracji 19 tych sieci w życiu społeczno-gospodarczym w Polsce^20.
5. Podsumowanie i kierunki dalszych badań
Rozwój sieci społecznych i sieci gospodarczych w Polsce nie osiągnął skali charakteryzującej to zjawisko w krajach o wyższym poziomie życia społeczno- -gospodarczego. Natomiast redukcja obszarów koordynowanych przez państwo polskie jest niestety znacznie dalej posunięta, gdyż sprawujący władzę zaufali „nowinkom” politologicznym. Porównując te dwa zjawiska, tj. rozwój społe - czeństwa sieci i ograniczanie obowiązków państwa w Polsce, autorki starały się wskazać, iż redukowanie państwa wobec niedojrzałości społeczeństwa informacyjnego nie jest właściwym kierunkiem. Autorki kończą trzyletni okres badań przeprowadzanych wśród przedsię- biorstw przemysłowych województwa pomorskiego, których pracownicy inży- nieryjno-techniczni są zainteresowani kreatywnością i innowacyjnością przez zastosowanie zintegrowanych systemów komputerowych typu CAD/CAM/CAE. Badaniami są objęte metody transferu wiedzy i umiejętności oraz instytucjonalne formy współpracy sieciowej, tj. klaster i stowarzyszenie. Niniejsze opracowanie stanowi uogólnienie szczegółowych obserwacji z badań, których wyniki są i będą sukcesywnie publikowane, a same badania będą kontynuowane w kontekście adaptacyjności do przemian globalnych w zakresie wpływu technologii ICT.
(^19) J. Sala, H. Tańska, Procesy integracji w gospodarce sieciowej , w: E-gospodarka w Polsce. Stan obecny i perspektywy , cz. 1, red. H. Babis, „Zeszyty Naukowe” Uniwersytetu Szczeciń- skiego, nr 597, „Ekonomiczne Problemy Usług”, nr 57, Wydawnictwo Naukowe Uniwersy- tetu Szczecińskiego, Szczecin 2010, s. 689–698. (^20) J. Oleński, Elementy ekonomiki informacji. Podstawy ekonomiczne informatyki gospodar- czej , Katedra Informatyki Gospodarczej i Analiz Ekonomicznych, Wydział Nauk Ekonomicz- nych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2000.
Sieci społeczne i sieci gospodarcze antidotum na redukowane państwo 77
W wyniku transformacji społeczno-gospodarczej na przełomie XX i XXI w. umęczone i pozbawione zaufania polskie społeczeństwo nie dojrzało ani obywa- telsko, ani gospodarczo, a przede wszystkim w kontekście zastosowań technologii ICT, aby doświadczyć kolejnych terapii szokowych. Niewątpliwie społeczeństwo sieciowe nie wiąże się z redukowaniem państwa ani w teorii, ani w praktyce, a wobec tego sieci społeczne i sieci gospodarcze nie mogą stanowić antidotum dla państwa, choć bywają wykorzystywane do przeciwstawiania się redukcjom obowiązków państwa. Państwo polskie powinno wzmocnić stymulowanie lep- szych niż dotąd warunków rozwoju społeczeństwa sieci (informacyjnego, in- formatycznego) w życiu społecznym i gospodarczym, aby nie były one gorsze od przeciętnych w UE.
Bibliografia
Balcerowicz L., W kierunku ograniczonego państwa , „Przegląd Polityczny” 2005, nr 70. Castells M., Himanen P., Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu , Wydawnic- two Krytyki Politycznej, Warszawa 2009. Dijk J., Społeczne aspekty nowych mediów. Analiza społeczeństwa sieci , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. Kerckhove D., Inteligencja otwarta. Narodziny społeczeństwa sieciowego , MIKOM, Warszawa 2001. Kulesza M., Sześciło D., Polityka administracyjna i zarządzanie publiczne , Wolters Kluwer, Warszawa 2013. Oleński J., Elementy ekonomiki informacji. Podstawy ekonomiczne informatyki gospo- darczej , Katedra Informatyki Gospodarczej i Analiz Ekonomicznych, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2000. Polska 2030. Wyzwania rozwojowe , red. M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009. Sala J., Tańska H., Pomiędzy utopią a rzeczywistością rozwoju społeczeństwa informacyj- nego , w: Drogi do dochodzenia do społeczeństwa informacyjnego. Stan obecny, per- spektywy rozwoju i ograniczenia , red. H. Babis, R. Czaplewski, „Zeszyty Naukowe” Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 650, „Ekonomiczne Problemy Usług”, nr 67, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2011, s. 195–202. Sala J., Tańska H., Procesy integracji w gospodarce sieciowej , w: E-gospodarka w Polsce. Stan obecny i perspektywy , cz. 1, red. H. Babis, „Zeszyty Naukowe” Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 597, „Ekonomiczne Problemy Usług, nr 57, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010, s. 689–698.
