Pobierz Skąd się wziął hetman w Ewangelii? O nazwach dostojników ... i więcej Streszczenia w PDF z Język polski tylko na Docsity!
Paulina Cygańska-Rutkowska
Uniwersytet Warszawski
Skąd się wziął hetman w Ewangelii?
O nazwach dostojników w polskich przekładach
Ewangelii z XVI wieku
W artykule zostały omówione określenia dostojników duchowych i świeckich z ośmiu przekładów Ewangelii na język polski z XVI wieku, czyli wycinek – jak to ujął Zygmunt Poniatowski – horyzontu socjologicz- nego Nowego Testamentu (Poniatowski, 1971, s. 100). Materiał jest obszerny, co wynika z treści Ewangelii, których bohaterami są m.in. członkowie ducho- wieństwa, tacy jak faryzeusze, saduceusze czy lewici, a także przedstawiciele władzy państwowej – cesarz, tetrarchowie, setnik itp. Zebrany materiał uka- zuje różnorodność nazw dostojników, co częściowo wynika z różnych sposo- bów tłumaczenia tych określeń w badanych przekładach. W jednych z nich zauważalna jest tendencja do uwspółcześniania treści poprzez wprowadza- nie współczesnych tłumaczom określeń nazw dostojników ( hetman , rotmistrz ). W innych widać wyraźnie wierność tekstom źródłowym i próbę dokładnego tłumaczenia lub kalkowania nazw ( architryklin – łac. architriclinus ) – niejed- nokrotnie błędną ( doktor nauczony – łac. doctor legis ). Wykorzystane przekłady Ewangelii pochodzą z kręgów różnych wy- znań: katolickiego, ariańskiego, luterańskiego i kalwińskiego. Transkrypcje tych tekstów powstały w ramach grantu realizowanego pod kierunkiem Iza- beli Winiarskiej-Górskiej na Uniwersytecie Warszawskim ( Szesnastowieczne przekłady Nowego Testamentu na język polski a rozwój renesansowej polszczy- zny literackiej , 2013). Do badań wykorzystane zostały następujące tłuma- czenia:
- Przekład z 1553 roku Stanisława Murzynowskiego, luterański (Nowy Testament), znany jako Biblia Murzynowskiego, dalej skrót: BM;
- Przekład z 1556 roku Marcina Bielskiego, katolicki (Nowy Testament), znany jako Biblia Szarfenberga, dalej: BSz;
66 Paulina Cygańska-Rutkowska
- Przekład z 1561 roku Jana Leopolity, katolicki (Biblia), znany jako Biblia Szarffenberga lub Leopolity, dalej: BL;
- Przekład z 1563 roku dokonany przez kilku tłumaczy (Pierre Stratorius, Grzegorz Orszak, Jean Thenaudus i in.), kalwiński (Biblia), znany jako Biblia Brzeska, dalej: BBrz;
- Przekład z 1572 roku Szymona Budnego, ariański (Nowy Testament), znany jako Biblia Budnego, dalej: BBd;
- Przekład z 1577 roku Marcina Czechowica, ariański (Nowy Testament), znany jako Biblia Czechowica, dalej: BCz;
- Przekład z 1593 roku ks. Jakuba Wujka, katolicki (Nowy Testament), znany jako Biblia Wujka, dalej: BW1;
- Przekład z 1599 roku ks. Jakuba Wujka, uzupełniony i poprawiony po- śmiertnie przez jezuitów, katolicki (Biblia), znany również jako Biblia Wujka, dalej: BW2; Podstawa materiałowa to jednostki leksykalne będące określeniami do- stojników wyekscerpowane z wyżej wymienionych dzieł. Do jednostek tych należą w większości rzeczowniki, rzadziej przymiotniki, najmniej zaś jest imiesłowów. Przymiotniki i imiesłowy uległy substantywizacji i jako okre- ślenia dostojników były stosowane przez tłumaczy XVI-wiecznych w funk- cji rzeczownikowej. Duża część leksemów pojawia się w tekście z przy- dawką. Ekscerpowano całe połączenia, bowiem łączliwość leksemów nie- jednokrotnie zmieniała ich znaczenie (np. rotmistrz – rotmistrz kościelny ). Pomijano natomiast kwestię grafii XVI-wiecznej. Różnice w sposobie za- pisu poszczególnych wyrazów są niewielkie, nie poszerzają perspektywy badawczej (np. różne zapisy pharisseus , Pharyzeusz i in.). Wybrane leksemy z tłumaczeń XVI-wiecznych porównano z odpowiednikami w Biblii Tysiąc- lecia. Wyekscerpowany materiał podzielono na następujące grupy:
- urzędnicy w Cesarstwie Rzymskim: celnik , cesarz , jawnogrzesznik , krol , książę , przełożony , starosta , tetrarcha ,
- osoby sprawujące urzędy wojskowe w Cesarstwie Rzymskim: hetman , rotmistrz , setnik , tysiącznik ,
- dostojnicy żydowscy: czelniejszy , dziesiętnik , książę , pan radny , przedniejszy , przełożony , przodek , rajca , senator , sędzia , starszy , urzędnik ,
- dostojnicy weselni: architryklin , rzańca , sprawca , przełożony wesela ,
- uczniowie Jezusa: apostoł , zwolennik , uczeń , posłaniec ,
- członkowie grup religijnych: faryzeusz , książę , lewita , licemiernik , saduceusz ,
- kapłani, uczeni i nauczyciele żydowscy: arcybożnik , arcykapłan , arcyofiar- nik , arcyofiarownik , arcyszkolnik , biegły w zakonie , biskup , doktor , kapłan , książę , ofiarnik , ofiarownik , nauczony , przełożony kapłański , uczony ,
68 Paulina Cygańska-Rutkowska
wszystkich tłumaczy w kontekstach zgodnych z przytoczonym znaczeniem słownikowym. Leksem starosta stosowany jest na określenie funkcji namiestników rzym- skich. Odnoszony był do cesarskich zarządców owego czasu, takich jak np. Kwiryniusz, namiestnik Syrii, Poncjusz Piłat, namiestnik Judei czy inni nie wymienieni z imienia lub rejonu sprawowania władzy. Odpowiednikami w dwóch przekładach są słowa przełożony (BBrz) i książę (BM). Starosta to funkcja w krajach słowiańskich pełniona z naznaczenia władcy państwa, znana od średniowiecza, polegająca na zarządzaniu pewnym terytorium w imieniu reprezentowanej władzy. Zakres znaczeniowy nazwy starosta jest zatem bardzo zbliżony do zakresu nazwy namiestnik , odnoszonej do Piłata czy Kwiryniusza (łac. procurante ). Stąd – jak możemy przypuszczać – nastę- puje przeniesienie nazwy z realiów polskich na funkcję starożytną. To jeden z wielu przykładów dostosowywania treści Biblii do czasów, w których była tłumaczona. Książę i przełożony to leksemy często wykorzystywane w przekładach do opisania osób sprawujących funkcje zarządców terytoriów, grupy urzęd- ników (np. książę celników ) czy innego rodzaju zwierzchników w Cesar- stwie Rzymskim (a także do opisania dostojników żydowskich, o czym ni- żej). Pojawiają się w różnych kontekstach we wszystkich przekładach, por. Mk 10,42 w wypowiedzi Jezusa o władcach panujących nad narodami (lub jak zapisali Murzynowski i Bielski: nad poganami). Włodarzy owych oraz najmocniejszych spośród nich nazwano tam właśnie książętami i przełożo- nymi. Ten ostatni leksem był ponadto stosowany w znaczeniu ‘zwierzch- nik, pełniący funkcję zarządcy nad czymś’, w następujących zawężeniach, a. zwierzchnik kapłanów, w połączeniu: przełożony kapłański , b. opiekun świątyni żydowskiej, w połączeniach: przełożony Bożnice , przełożony w Boż- nice , przełożony kościoła , c. starosta weselny, w połączeniu: przełożony wesela , d. członek rady, Sanhedrynu, radny, w połączeniu: przełożony mieśki. Podob- nie leksem książę był wykorzystywany przez wszystkich tłumaczy w kilku znaczeniach: 1. władca państwa, dzielnicy; w połączeniach: książę celników , książę ludu , książę narodów , książę pogańskie , 2. określenie dostojników żydow- skich; w połączeniach: książę faryzejskie , książę faryzeuszów , książę kapłanow , książę kapłańskie , książę żydowskie , książę judskie , a. członek rady, Sanhedrynu, radny, 3. przełożony bożnicy, świątyni żydowskiej, w połączeniu: książę boż- nicy. Por. Mt 9,18:
BSz: A gdy t´ak mowił do nich, oto książę jedno przystąpiło, i daw´ało mu chwałę mowiąc P´anie, cork´a moj´a teraz um´arł´a jest. Ale przyjdź i włoż rękę twoję n´a nię, ´a będzie żyła.
Skąd się wziął hetman w Ewangelii? O nazwach dostojników w polskich przekładach Ewangelii... 69
BBd: To gdy im mowił, oto przełożony niektory przyszedł, i pokłonił się mu mowiąc Iż corka moj´a teraz skon´ał´a, ´ale przyszedszy włoż rękę twoję n´a nię, ´a ożywie
Tłumacze posługiwali się także konstrukcjami analitycznymi dla odda- nia jednostek oznaczających godność księcia: co moc mają nad nimi , ktorzy moc mają nad niemi , ktorzy nad nimi moc mają , ktorzy nad nimi władzej uży- wają , ktorzy nad nimi zwierzchności używają , ktorzy się zdadzą mieć przełożeń- stwo , których widzą że rozk´azuj/a narodóm , ktorych widzimy przodujących miedzy narody. Te określenia są odpowiednikami pojedynczych leksemów w wer- setach równoległych w innych przekładach lub w innych wersetach danego przekładu. Konstrukcje te były stosowane z różnych względów – stylizacyj- nych, by uniknąć powtórzeń, bądź z braku odpowiedniego zasobu słów czy ucieczki przed zapożyczeniem. Określenia analityczne zazwyczaj mają po- stać zdań, jak z Ewangelii BL – ktorzy zdają się mieć przełożeństwo – gdzie przełożeństwo oznacza ‘władzę, zwierzchność’, a sam wyraz w XVI wieku stosowano rzadko:
BM: Lecz Jesus wezw´awszy ich rzecze im, Wi´ecie, że ci ktorzy się zdadzą [być prze- łożonemi poganow] , panują nad tymi to [pogany] i ci ktorzy są wielcy miedzy nimi, mocy używają nad nimi. BL: Ale Jezus przyzwawszy ich, rzekł im: Wiecie że ci ktorzy sie zd´adzą mieć prze- łożeństwo n´ad narody , p´anują n´ad nimi, ´a Książęt´a ich m´ają moc nad nimi. BBd: A Jezus wezwawszy ich mowił im, wiecie że oni ktorym się podoba p´anow´ać n´ad narody , p´anują n´ad nimi, ´a ktorzy są wielcy nad nimi, używ´ają n´ad nimi zwierzchności. BCz: A Jezus wezwawszy ich, powiedzi´ał im, Wiećie iż ci, ktorych widzimy przo- dujących w narodziech , [p´anują n´ad nimi:] ´a z´acniejszy z nich zwierzchnośći używ´ają n´ad nimi.
W Łk 19,2 występuje postać Zacheusza, zwierzchnika celników. XVI- -wieczni tłumacze posłużyli się różnymi określeniami w celu opisania tej funkcji. W BM widnieje nad celniki przełożony , BSz – książę celników , BL – prze- łożony nad celniki , BBrz – przedniejszy nad celniki , BBd i BW1 – arcycelnik , BCz i BW2 – przedniejszy celnik. Poza wskazanym fragmentem dotyczącym przeło- żonego celników, sam wyraz celnik pojawia się około 20 razy we wszystkich przekładach Ewangelii poza BL. Leopolita bowiem do opisania tego urzędu cesarskiego stosował leksem jawnogrzesznik ( celnik pojawia się u niego zale- dwie 4 razy). Może to być próba tłumaczenia Wulgaty, gdzie w paralelnych wersetach widnieje słowo publicanus , co najlepiej przetłumaczyć jako publi- kanin – słowo dziś będące archaizmem. W starożytności oznaczało ‘dzier- żawcę podatków państwowych w prowincjach rzymskich’ (SJP PWN). Wedle
Skąd się wziął hetman w Ewangelii? O nazwach dostojników w polskich przekładach Ewangelii... 71
oznaczenie dowódcy. Zbigniew Góralski nie wymienia takiej nazwy w opra- cowaniu urzędów wojskowych (Góralski, 1998). Pojawia się zaś w książce „Słownictwo wojskowe w wybranych tekstach literackiej i historycznych XVII wieku” (Szlesiński, 1985, s. 93) w znaczeniu ‘oficer w wojsku kozac- kim’. Użycia w realiach polskich utraciły pierwotne znaczenie dowodzącego oddziałem stu żołnierzy na rzecz dowódcy w ogóle. Choć od czasu utwo- rzenia piechoty wybranieckiej, tj. od końca XVI aż do uchwały z 1726 roku likwidującej piechotę wybraniecką, a wprowadzającą podatek przeznaczony na finansowanie wojska, setnik oznaczał dowódcę stu żołnierzy z owej pie- choty wybranieckiej w polskim wojsku (Wimmer, 1965, s. 60). Dwa pozostałe wyrazy, hetman i rotmistrz , to nazwy odnoszące się w pełni do realiów polskiej i europejskiej wojskowości. Hetman przywędro- wał do polszczyzny w średniowieczu za pośrednictwem języka czeskiego i oznaczał głównego dowódcę wojska, a nie jednego z oficerów. Pojawia się w przekładach dwukrotnie, u Murzynowskiego i Leopolity – w tym samym wersecie Mk 6,21:
BM: A gdy się przytrafił dzień snadny, kiedy Heród dni´a pamiątki narodzęni´a swego, sprawow´ał kolacyją, Panum czelnym i Hetmanum i przedniejszem [lu- dziam] ziemie Galil´ejski´ej; BL: A gdy sie tr´afił dzień pr´awie po te(mu), że Herodes n´a imieninach swych wieczerzą n´a Książęt´a, Hetm´any , i co czelniejsze w G´alilejej spr´awował.
Rotmistrz natomiast, wybierany znacznie częściej przez tłumaczy, pocho- dzi z niemieckiego Rittmeister i oznacza ‘dowódcę roty’, tj. formacji wojsko- wej. Rotmistrz i hetman nie byli sobie równi, nie były to w żadnym wypadku synonimy. Hetman w hierarchii był ponad rotmistrzem. Góralski tak opisuje to stanowisko: „w 1503 roku wprowadzono hetmana na stałe, dodając mu określenie wielki koronny. W 1527 roku uznano go za najwyższy urząd woj- skowy, określając jednocześnie jego zakres władzy [...] znaczenie hetmana rosło niesłychanie szybko” (Góralski, 1998, s. 155). Rotmistrz zaś przez Szle- sińskiego jest opisany jako ‘dowódca roty, oficer niższy rangą od pułkow- nika’ (Szlesiński, 1985, s. 86–87). Użycie ich wymiennie i paralelnie – zgod- nie z definicjami – nie było do końca uprawnione. Takie zastosowanie słów rotmistrz i hetman , odnoszących się do realiów ówczesnej Rzeczypospolitej, może być wynikiem chęci uwspółcześnienia treści w celu lepszego jej zrozu- mienia przez czytelników. Wówczas dokładne określenie, kto był w hierar- chii wyżej, zdaje się tracić na wadze, ważne jest ogólne znaczenie dowódcy. Takich przykładów w treści Ewangelii jest zresztą więcej, wiele z nich jed- nak nie mieści się w ramach wybranego zagadnienia, jakim jest opis nazw dostojników.
72 Paulina Cygańska-Rutkowska
W BCz Łk 22,4 („A odszedszy zmowił się z przedniejszymi ofi´arowniki i z rotmistrz´ami j´akoby go im wydał”) rotmistrz występuje jako odpowiednik wyrazów urzędnik i przełożony z pozostałych przekładów (łac. magistratibus ), tłumacze Biblii Tysiąclecia posłużyli się określeniem dowódca straży , bliższym zatem wyborowi Czechowica niż pozostałym tłumaczom XVI-wiecznym. Do tego w BCz w Łk 22,52 na tłumaczenie łac. magistratus pojawia się ponownie słowo rotmistrz , tym razem z przydawką kościelny (Biblia Tysiąclecia również ten fragment tłumaczy za pomocą terminu wojskowego dowódca ). Łk 22,52:
BSz: I rzekł Jezus do tych ktorzy do niego przyszli, książąt k´apłańskich, i ku sprawca(m) kościelnych , i st´arszych. J´akoby n´a łotr´a wysliście z mieczmi i z kijmi. BCz: I rzekł Jezus do onych przedniejszych ofi´arownikow i kościelnych rotmistrzow , i st´arszych ktorzy byli przeciw jemu przyszli, wyszliście j´ako n´a zbojcę z mieczmi i z kijmi?
W tym fragmencie zostało użyte także określenie sprawca kościelny – w BSz, a także urzędnik kościelny – w BL, BBd, BW1 i BW2 oraz przełożony w BM i przełożony Kościoła w BBrz. Określenie łacińskie (łac. princips sacerdota- lis ) wskazuje na to, że Czechowic odznaczył się najlepszą intuicją, tłumacząc dwa wymienione wersety za pomocą określenia wojskowego. Wymienione odpowiedniki wyrazu rotmistrz nie zostały uwzględnione w grupie określeń funkcji wojskowych, zaliczono je do funkcji związanych z religią.
Dostojnicy żydowscy
Należy do tej grupy 11 jednostek: czelniejszy ( z ludu , z żydów , w Gali- lejej ), dziesiętnik , książę ( judskie , żydowskie ), pan radny , przedniejszy ( z ludu , ze zgromadzenia , w Galilejej ), przełożony ( bożnice , bożnice żydowskiej ), przodek , rajca , senator , starszy ( judski , ludu , szkolny , z ludu , żydowski ), urzędnik (patrz tabela 3. Jednostki należące do grupy nazw dostojników żydowskich w poszczegól- nych przekładach). Przedniejszy ( z ludu , ze zgromadzenia , w Galilejej ), czelniejszy ( z ludu , z ży- dów , w Galilejej ), starszy , książę – określenia te są swoimi odpowiednikami w paralelnych wersetach. Odnoszą się do możnych w społeczeństwie, któ- rzy cieszyli się autorytetem. Pojawiają się we fragmentach o uczcie Heroda (podczas której zadecydowano o ścięciu Jana Chrzciciela), działalności na- uczycielskiej Jezusa oraz w historii wydania go przez Judasza. Ich odpo- wiednik łaciński tłumaczyć można dosłownie jako ‘pierwszy’ (łac. princi- bus ). Leksem książę – z przydawkami w połączeniu książę żydowskie , judskie
74 Paulina Cygańska-Rutkowska
BSz: A oto przyszedł mąż ktoremu imię J´airus, i on książęciem bożnice był, i upadł do nog Jezusowych, prosząc go ´aby wszedł do domu jego; BL: A oto przyszedł mąż ktoremu imię było J´airus, ´a ten był przełożonym Bożnice Żydowskiej , i upadł u nog Jezusowych, prosząc go ´aby wszedł do domu jego; BBd: A oto przyszedł mąż, ktoremu imię J´air, ´a ten st´arszym szkolnym był, i padszy do nog Jezusowych, modlił mu się, ´aby wszedł do domu jego; BW2: A oto przyszedł mąż imieniem J´air: ´a ten był przełożonym bóżnice : i upadł do nóg Jesusowych, prosząc go ´aby wszedł w dóm jego.
Zastanawiać może obecność leksemu przodek , przez SPXVI definiowa- nego jako ‘osoba związana pokrewieństwem, protoplasta rodu’, w podpolu nazw funkcji społecznych. Wyraz ten pojawił się w jednym przekładzie, BBrz, jako tłumaczenie łacińskiego senior ‘starszy’ (Mk 7,3 i 7,5). Takiego dosłow- nego tłumaczenia dokonali wszyscy pozostali autorzy (ten wyraz występuje również w BT), poza BBrz i BW2, w których jest stary , a nie starszy. Leksem senior nie oznacza bezpośrednio przodków, ani nikogo powiązanego pokre- wieństwem, dlatego takie tłumaczenie, jakiego podjęli się tłumacze BBrz, nie jest do końca uprawnione podstawą tłumaczenia. Chyba, że leksem przo- dek jest rozumiany metaforycznie, wówczas można go zaklasyfikować do omawianej grupy. Kontekst zdań, w których został użyty leksem przodek , nie pozwala ponadto jednoznacznie rozstrzygnąć, czy chodzi o protoplastów, czy o starszych członków plemienia będących autorytetami. Wydaje się, że interpretacja druga jest słuszniejsza – w łacińskich przekładach senior stoso- wany jest w tym właśnie znaczeniu ‘starszy członek społeczności cieszący się w niej szacunkiem i poważaniem’. Por. Mk 7,3:
BSz: Abowiem Ph´ariseuszowie i wszytcy żydowie, jeśliby często rąk nie umyw´ali, nie jedzą, trzym´ając pod´anie st´arszych. BBrz: Abowiem F´aryzeuszowie i wszyscy Żydowie, jeśli często rąk nie umyw´ali, tedy nie jedli, trzym´ając ust´awy przodkow swych. BW2: Abowi´em Ph´aryzeuszowie i wszyscy Zydowie, jesliby często rąk nie umyw´ali, nie jedzą, trzym´ając ust´awę st´arych.
Może budzić wątpliwości leksem dziesiętnik , który według definicji słow- nikowej (‘zwierzchnik nad dziesięcioma jednostkami organizacyjnymi’) po- winien znaleźć się w grupie leksemów odnoszących się do wojskowości. Tymczasem Jan Leopolita użył wyrazu w odniesieniu do Józefa z Aryma- tei, tłumacząc w ten sposób łac. decurion. Jak wiadomo, Józef z Arymatei był członkiem Sanhedrynu, najwyższej żydowskiej instytucji religijnej i są- downiczej, głównego autorytetu prawnego i religijnego w Judei. Pozostali
Skąd się wziął hetman w Ewangelii? O nazwach dostojników w polskich przekładach Ewangelii... 75
tłumacze posłużyli się w paralelnym fragmencie słowami: pan radny , rajca , senator. Ten ostatni nie wydaje się fortunny ze względu na swoje znaczenie ‘członek parlamentu’, w związku z tym jego użycie można uznać za meta- foryczne (Sanhedryn nie był parlamentem, aczkolwiek był pewnego rodzaju wysoką izbą w starożytnej Judei). Słowem senator posłużyła się większość tłumaczy, w tym wszyscy późniejsi: BBrz, BBd, BCz, BW1, BW2. Pan radny i rajca to dwukrotnie użyte leksemy w dwóch najwcześniejszych przekła- dach – pierwszy zastosował Murzynowski, drugi – Bielski. Określenie funk- cji Józefa z Arymatei ma miejsce w dwóch fragmentach Ewangelii: Mk 15, i Łk 23,50. Por. Mk 15,43:
BM: przyszedł Joseph z Arim´athyj´ej, utciwy p´an radny ktory t´eż czekał krolestwa Bożego, [a tedy to] ostraszywszy się, wszedł do Piłata, i prosił o ciało Jesusowo; BSz: przyszedł Jozeph od Arymatyjej zn´amienity rajc´a , ktory też był oczekaw´ający krolestw´a bożego. I śmiele wszedł do Piłat´a, i prosił o ci´ało Jezusowe; BL: przyszedł Jozeff z Arym´atyjej znamienity dziesiętnik , ktory też był oczek´aw´a- jący Krolestw´a Bożego: ten śmiele wszedł do Pił´ah´a, i prosił o ci´ało Jezusowe; BBrz: Przyszedszy Jozef ktory był z Arym´atyjej, uczciwy Senator , ktory też oczekawał Krolestw´a Bożego, śmiele szedł do Piłat´a, i prosił o ci´ało Jezusowe.
Członkowie Sanhedrynu zostali w Ewangelii wymienieni jeszcze w Łk 23,13 i 23,35. W tych fragmentach opisywani są w XVI-wiecznych przekła- dach zgoła innymi leksemami, mianowicie: książęta , przełożone ( mieśkie ), urzęd- niki (Łk 23,13) oraz aryofiarownicy , książęta ( kapłańskie ), przełożeni (Łk 23,35). Nazwy te nie odnoszą bezpośrednio do członków Sanhedrynu. Tłumacze Biblii Tysiąclecia posłużyli się określeniem członkowie Wysokiej Rady. Ta róż- nica w wyborze określeń członków Wysokiej Rady może wynikać stąd, że łacińskie tłumaczenia podają w tych fragmentach przytaczany już wyraz ma- gistratibus oraz princips ‘książę’. Żaden z zastosowanych przez omawianych tłumaczy nie zastosował fortunnego leksemu, choć przełożony mieśki wydaje się intuicyjnie najbliższy kontekstowi.
Dostojnicy weselni
Grupę tę tworzą 4 jednostki: architryklin , rzańca ( wesela , weselny ), sprawca ( przedniejszy , wesela ), przełożony wesela (patrz tabela 4. Jednostki należące do grupy nazw dostojników weselnych w poszczególnych przekładach). Biblia Tysiąclecia nazywa osobę sprawującą tę funkcję starostą weselnym. Nie istniała ona w naszej europejskiej kulturze. Nazwa zarządcy weselnego
Skąd się wziął hetman w Ewangelii? O nazwach dostojników w polskich przekładach Ewangelii... 77
Ilustracja 1
Możliwą motywacją jest zarówno brak funkcji, jak i potrzeba polonizacji jej nazwy czy ucieczka przed zapożyczeniem. Przypomnijmy, starosta to ‘sło- wiański zarządca terytoriów z naznaczenia władcy państwa’, sprawca zaś – ‘ten, kto sprawuje pieczę nad czym z czyjego polecenia’, znaczeniowo więc drugi leksem jest szerszy. W przekładach – poza omawianym kontekstem
- sprawców jest wielu: przełożony Kościoła, zarządca ziem, ale też ten, kto czyni źle (w połączeniach sprawca nieprawości oraz sprawca niesprawiedliwości ).
Uczniowie Jezusa
Uczniowie Jezusa byli nazywani w omawianych przekładach za pomocą 4 leksemów: apostoł , zwolennik , uczeń , posłaniec (patrz tabela 5. Jednostki na- leżące do grupy nazw uczniów Jezusa w poszczególnych przekładach). Lek- semy te są wzajemnymi odpowiednikami w przekładach, stosowanymi do nazwania uczniów Jezusa. Leksem Apostoł stosowany był przez wszystkich tłumaczy (choć rzadko – w żadnym przekładzie jego frekwencja nie przekro- czyła 10 użyć). Tak samo we wszystkich przekładach pojawia się uczeń (przez część tłumaczy wybierany znacznie częściej – około 200 użyć w każdej trans- lacji, poza BSz i BL, w których tylko 5 lub 6 poświadczeń oraz BBrz – 80). Zwolennik zaś występuje w BSz, BL, BBrz i BW2 – także z nierówną frekwen- cją – od 4 użyć w BW2 przez około 40 w BM aż do przeszło 200 w BSz i BL. To pokazuje, jak zróżnicowane było słownictwo określające uczniów Jezusa w owym czasie. Dla porównania: Biblia Tysiąclecia używa dwóch słów: uczeń i Apostoł. Natomiast posłaniec jest charakterystyczny jedynie dla BBd, pojawia się także w tym przekładzie jako synonim wyrazu poseł , tj. w znaczeniu ‘wysłan- nik, delegat, pełnomocnik’. W znaczeniu ‘uczeń Jezusa’ Budny zastosował
78 Paulina Cygańska-Rutkowska
Tabela 5. Jednostki należące do grupy nazw uczniów Jezusa w poszczególnych przekładach
BM BSz BL BBrz BBd BCz BW1 BW apostoł 8 8 7 8 5 8 9 9 uczeń 223 5 5 79 239 238 231 233 zwolennik 234 257 167 4 posłaniec 2
leksem posłaniec w trzech fragmentach Ewangelii: Mt 10,2, Łk 1,49, Łk 22,14. Por. Mt 10,2:
BL: A dwunaście Apostołow te są imion´a: Pierwszy, Simon, ktorego zową Piotrem, i Andrzej br´at jego: J´akub syn Zebedeuszow, i Jan br´at jego: BBrz: A dwunaście Apostołow ty są imion´a, Pierwszy Symon, ktory jest rzeczon Piotr, i Andrzej br´at jego, Jakub syn Zebedeow, i Jan br´at jego. BBd: A dw´anaście posł´ańcow imiona są te. Pierwszy Symon rzeczony Piotr i Andrzej br´at jego, J´akob Zebedeow, i Johan br´at jego.
Wyraz wysłannik został natomiast użyty we fragmencie J 13,16, w któ- rym Jezus tłumaczy uczniom, że sługa nie jest większy od swego pana ani wysłannik od tego, który go posłał (Biblia Tysiąclecia). Słowo wysłan- nik w łacinie i grece to apostolus i Απόστολος, od nich wywodzi się określenie uczniów Jezusa jako tych, którzy zostali wysłani do głoszenia światu no- winy o zmartwychwstaniu. Jednak we fragmencie Ewangelii wg św. Jana chodzi o wysłannika jako takiego, a nie konkretnie o uczniów Jezusa. Część tłumaczy przełożyła ten fragment, posługując się określeniami stosowanymi w stosunku do uczniów Jezusa: Murzynowski – poseł , Bielski – zwolennik , Leopolita – Apostoł , Budny i Wujek – posłaniec. Pozostali tłumacze wybrali leksem poseł (zgodnie z ówczesnym znaczeniem tego słowa, tj. ‘wysłannik, delegat, posłaniec’). W późniejszym przekładzie Wujka widnieje także posła- niec , jednak leksem został użyty tylko ten jeden raz w całym tłumaczeniu Ewangelii.
Członkowie grup religijnych
Do tego pola należy 6 jednostek: faryzeusz , książę faryzejskim , faryzeuszów , z faryzeuszy ), lewita , licemiernik , saduceusz (patrz tabela 6. Jednostki należące do grupy nazw członków grup religijnych w poszczególnych przekładach).
80 Paulina Cygańska-Rutkowska
Tabela 7. Jednostki należące do grupy nazw kapłanów, uczonych i nauczycieli żydowskich w poszczególnych przekładach
BM BSz BL BBrz BBd BCz BW1 BW książę 4 53 25 48 6 5 6 7 doktor 65 61 51 48 6 6 68 68 kapłan 11 31 31 53 9 89 arcykapłan 70 biskup 72 18 17 (na)uczony 5 7 5 1 53 57 arcybożnik 4 1 6 ofiarownik 6 85 arcyofiarownik 77 ofiarnik 4 2 arcyofiarnik 1 arcyszkolnik 6 biegły w zakonie 7 przełożony kapłański 1 24 wykładacz 5
zakonu ) (patrz tabela 7. Jednostki należące do grupy nazw kapłanów, uczo- nych i nauczycieli żydowskich w poszczególnych przekładach). Nazwy dostojników żydowskich są w omawianych przekładach z XVI wieku różnorodne. Biblia Tysiąclecia posługuje się natomiast czterema okre- śleniami: arcykapłan , kapłan , uczony w piśmie i uczony w prawie. Wielość okre- śleń w poszczególnych przekładach przedstawia tabela (patrz tabela 8. Na- zwy dostojników żydowskich w Biblii Tysiąclecia i omawianych przekładach z XVI w.). Najprzejrzystszą nomenklaturę stosują przekłady najwcześniej- szy (BM) oraz jeden z najpóźniejszych (BW1). Leksem wykładacz pojawia się jedynie w BBrz, pięć razy, w żadnym frag- mencie nie opisuje jednak Jezusa. Za każdym razem pojawia się z przy- dawką jako wykładacz zakonu lub wykładacz zakonny (w SPXVI widnieje w in- deksie jako hasło kanoniczne). Innym określeniem stosowanym przez jed- nego tylko tłumacza jest biegły w zakonie z BW2 (stosowany równie rzadko
- 7 razy), arcykapłan z BW1 (użyte 70 razy), arcyofiarnik (jednokrotnie użyty) oraz arcyszkolnik (użyty sześciokrotnie) w BBd. SPXVI wieku przypisuje wy- razy arcyofiarnik i arcyszkolnik jedynie Budnemu, być może są to zatem jego swoiste neologizmy. Połączenie biegły w zakonie odnotowano w SXPVI wy- łącznie w BW2. Natomiast arcykapłan , które pojawia się jedynie w BW
Skąd się wziął hetman w Ewangelii? O nazwach dostojników w polskich przekładach Ewangelii... 81
Tabela 8. Nazwy dostojników żydowskich w Biblii Tysiąclecia i omawianych przekładach z XVI w.
XX w. arcykapłan kapłan uczony XVI w. BM biskup kapłan, biskup doktor (wyuczony, zakonu) BSz książę kapłańskie, doktor, najwyższy kapłan, biskup
kapłan, książę kapłańskie, najwyższy kapłan
doktor (zakonu, nauczony)
BL kapłan (najwyższy), książę kapłańskie, przełożony kapłański
kapłan, przełożony kapłański
doktor (nauczony, zakonny), (na)uczony (w zakonie), przełożony kapłański, nauczyciel (zakonu) BBrz książę kapłańskie, kapłan (przedniejszy, nawyższy)
kapłan (nawyższy, przedniejszy, naprzedniejszy), książę kapłańskie
doktor (zakonu), nauczyciel, wykładacz
BBd arcyofiarownik, arcyofiarnik
ofiarnik, arcyofiarownik
doktor, zakonnik, uczony w piśmie BCz ofiarownik (przedniejszy), arcyofiarownik
ofiarnik, ofiarownik (przedniejszy)
doktor (zakonny), (na)uczony (w piśmie)
BW1 arcykapłan kapłan, książę kapłańskie, arcykapłan
doktor (zakonny)
BW2 kapłan najwyższy, przedniejszy
kapłan najwyższy, przedniejszy, książę (kapłańskie)
biegły w zakonie, doktor (zakonny)
(a stosowane jest także we współczesnym przekładzie), SPXVI wieku odno- tował także w dwóch innych dziełach, datowanych na okres wcześniejszy niż powstanie BW1, m.in. u Piotra Skargi. Aby dojść do tego, kto pierwszy za- stosował ten wyraz (łac. archicapellanus), należałoby przeprowadzić głębsze badania, także z uwzględnieniem tekstów, w których pojawia się to słowo. Ciekawym zabiegiem jest użycie słowa biskup przez Murzynowskiego, Biel- skiego i Leopolitę, tj. w najwcześniejszych przekładach. W XVI wieku – jak podaje SPXVI – oznaczało ‘dostojnika kościelnego, kapłana posiadającego najwyższy stopień święceń’. W tekstach pojawia się głównie w znaczeniu
Skąd się wziął hetman w Ewangelii? O nazwach dostojników w polskich przekładach Ewangelii... 83
Tabela 9. Jednostki należące do nazw określających nauczycieli w poszczególnych przekładach
BM BSz BL BBrz BBd BCz BW1 BW rabbi 17 8 4 2 17 17 14 14 mistrz 55 67 65 69 2 9 16 19 nauczyciel 2 3 19 4 37 42 39 uczyciel 2 53 2 przykażyciel 1 3
kich przekładach, uczyciel zaś w BL, BBd i BCz. Wielość tych określeń może być spowodowana nieustabilizowanym wówczas jeszcze słownictwem. Współcześnie w Biblii Tysiąclecia pojawiają się w paralelnych werse- tach wyrazy nauczyciel i mistrz oraz rabbi , będące adaptacją hebrajskiego. Mistrz i rabbi stosowane były także przez wszystkich omawianych tłumaczy z XVI wieku. Nauczyciel natomiast nie został użyty tylko przez Bielskiego. Dużo rzadsze są uczyciel (w trzech przekładach – BL, BBd, BCz), przykażyciel (w dwóch – BSz, BL). Ten ostatni – według danych SPXVI – jest niezwykle rzadkim wyrazem, jego frekwencja w tym słowniku wynosi 7 użyć, przy czym tylko jedno nie odnosi się do Jezusa. W BSz pojawia się jednokrotnie, w BL dwa razy, zatem w przekładach jest to zatem również wyraz rzadki.
Osoby pełniące pozostałe funkcje religijne
Do tego typu zostało zaliczonych 6 jednostek: książę ( bożnice , bożnice ży- dowskiej ), prorok , prorokini , sprawca , urzędnik , przełożony ( bożnicy , w Bożnicy , kościoła ) (patrz tabela 10. Jednostki należące do grupy nazw osób pełniących pozostałe funkcje religijne w poszczególnych przekładach). Jak wspomniano wcześniej, do tej grupy zaliczono nazwy, które są na- zwami osób piastujących godność wojskową. Jednak biorąc pod uwagę wy- brane przez tłumaczy leksemy oraz to, jak były stosowane w danych prze- kładach, można wnioskować, że zostały użyte nie – tak jak powinny w tym fragmencie – na oznaczenie wojskowych, ale na osoby pełniące funkcję spra- wowaną przy świątyni (Łk 22,4 i Łk 22,52). Te leksemy to sprawca kościelny
- w BSz, urzędnik kościelny w BL, BBd, BW1 i BW2 oraz przełożony w BM i przełożony Kościoła w BBrz. Zarządców świątyni nazywano w innych frag- mentach przełożonymi bożnicy (BM, BL, BBrz, BW1, BW2) oraz książęciami wraz z przydawką bożnice (BSz, BL, BBd) bądź bożnice żydowskiej (w BL). Natomiast
84 Paulina Cygańska-Rutkowska
Tabela 10. Jednostki należące do grupy nazw osób pełniących pozostałe funkcje religijne w poszczególnych przekładach (str. 15)
BM BSz BL BBrz BBd BCz BW1 BW prorok 95 92 95 94 92 94 96 94 prorokini 1 1 1 1 1 1 1 1 książę 3 1 7 urzędnik kościelny 1 1 1 1 przełożony 8 5 1 1 1 sprawca kościelny 1
wyrazy prorok i prorokini odnoszące się do ‘człowieka posłanego przez Boga, przemawiającego w jego imieniu i głoszącego Jego wolę’ są stosowane konse- kwentnie przez wszystkich tłumaczy. Używane są także współcześnie, a wy- wodzą się od staroczeskiego prorok i prorokynˇe (Basaj, Siatkowski, 2006, s. 273). Prorokini to jedyna nazwa feminatywna, odnosząca się do kobiety pełniącej jakąkolwiek funkcję religijną w społeczności żydowskiej.
Wnioski
W badanych ośmiu XVI-wiecznych przekładach Ewangelii zasób nazw różnych dostojników obejmuje 53 jednostki leksykalne. Przypisano je do róż- nych grup semantycznych, tj. nazw osób pełniących ważne funkcje w Cesar- stwie Rzymskim, odgrywających ważną rolę, mających znaczenie w społecz- ności żydowskiej oraz osób związanych z życiem religijnym (patrz tabela 11. Wszystkie omawiane jednostki leksykalne w podziale na grupy tematyczne i poszczególne przekłady, w których występują). W analizowanym materiale występują liczne synonimy. Pojawiają się w postaci pojedynczych jednostek (np. tetrarcha , król ), wyrażeń, które można uznać za jednostki leksykalne (np. przedniejszy nad celniki , przełożony nad cel- niki ) i konstrukcji peryfrastycznych (np. ci ktorzy się zdadzą [być przełożonemi poganow] , oni ktorym się podoba p´anow´ać n´ad narody ). Synonimia wynika także z zastosowania leksemów w nietypowych użyciach, np. król jako kontek- stowy odpowiednik wyrazu tetrarcha czy senator jako nazwa członka Sanhe- drynu. Za osobliwe należy uznać także takie wyrazy, które znajdują się tylko w danym tłumaczeniu, są nimi: pan radny (w BM), rajca (w BSz), dziesiętnik , urzędnik (w BL), przodek , naprzedniejszy , wykładacz (w BBrz); architryklin , arcy- ofiarnik , arcyszkolnik , posłaniec (w BBd); arcykapłan (w BW1); biegły w zakonie ,
