Docsity
Docsity

Przygotuj się do egzaminów
Przygotuj się do egzaminów

Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity


Otrzymaj punkty, aby pobrać
Otrzymaj punkty, aby pobrać

Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium


Informacje i wskazówki
Informacje i wskazówki

Służby skarbowe w Starożytnym Rzymie w okresie Dominatu, Ćwiczenia z Historia

Zmiany wysokości zobowiązań podatkowych w Rzymie w okresie dominatu ...... 23 ... republika, cesarstwo, pryncypat czy dominat są podziałami współczesnymi.

Typologia: Ćwiczenia

2022/2023

Załadowany 24.02.2023

Aleksy
Aleksy 🇵🇱

4.8

(36)

437 dokumenty

Podgląd częściowego tekstu

Pobierz Służby skarbowe w Starożytnym Rzymie w okresie Dominatu i więcej Ćwiczenia w PDF z Historia tylko na Docsity! Piotr Sawicki Uniwersytet w Białymstoku Wydział Prawa SŁUŻBY SKARBOWE W STAROŻYTNYM RZYMIE W OKRESIE DOMINATU Rozprawa doktorska przygotowana pod kierunkiem naukowym Dr hab. Anny Tarwackiej, prof. UKSW Białystok, 2018 1 Spis treści: WYKAZ SKRÓTÓW ..................................................................................................... 5 Wstęp rozprawy .............................................................................................................. 6 Cel rozprawy ................................................................................................................. 6 Problemy badawcze ...................................................................................................... 9 Źródła .......................................................................................................................... 12 Konstrukcja rozprawy ................................................................................................. 14 Rozdział I: Informacje ogólne o rzymskim systemie podatkowym w okresie dominatu ........................................................................................................................ 15 Zasady rzymskiego systemu podatkowego w okresie dominatu ................................ 15 Podatki w okresie dominatu ........................................................................................ 21 Zmiany wysokości zobowiązań podatkowych w Rzymie w okresie dominatu ...... 23 Tributum .................................................................................................................. 30 Iugatio i capitatio .................................................................................................... 32 Caput / capitatio ..................................................................................................... 37 Portoria ................................................................................................................... 43 Vectigal ................................................................................................................... 49 Vicesima hereditatum ............................................................................................. 52 Kolonat w systemie fiskalnym dominatu .................................................................... 54 Zróżnicowanie systemu poboru podatków ................................................................. 59 Nadużycia w poborze podatków ................................................................................. 65 Organizacja skarbu państwa ....................................................................................... 69 Budżet .......................................................................................................................... 74 Zmiany w administracji skarbowej w III - V w. n.e. ................................................... 75 Przegląd reform podatkowych ................................................................................ 75 Communis opinio na temat administracji fiskalnej w dominacie ........................... 85 Egipt jako wzorzec rozwiązań podatkowych .......................................................... 89 Zmiany w zakresie opodatkowania w poszczególnych prowincjach ..................... 95 Rozdział II: Urzędy sprawujące nadzór nad funkcjonowaniem służb skarbowych104 Comes sacrarum largitionum ................................................................................... 105 Historia urzędu ...................................................................................................... 105 Organizacja ........................................................................................................... 106 Zadania .................................................................................................................. 108 4 Informacje ogólne ................................................................................................. 220 Zadania .................................................................................................................. 221 Actuarius ................................................................................................................... 223 Informacje ogólne ................................................................................................. 223 Zadania .................................................................................................................. 223 Defensores civitatis ................................................................................................... 225 Advocatus fisci .......................................................................................................... 226 Informacje ogólne ................................................................................................. 226 Zadania .................................................................................................................. 226 Cancellarii ................................................................................................................ 228 Opinatores ................................................................................................................ 229 Peraequatores ........................................................................................................... 231 Rationarius ................................................................................................................ 233 Signatores ................................................................................................................. 234 Temonarius ............................................................................................................... 234 Librarii ...................................................................................................................... 235 Patronus fisci ............................................................................................................ 235 Stratores .................................................................................................................... 235 Primipilaris ............................................................................................................... 235 Mensores ................................................................................................................... 237 Quaestores ................................................................................................................ 238 Cognitores ................................................................................................................. 240 Auctionator ............................................................................................................... 241 Suarii, pecuarii ......................................................................................................... 241 Zakończenie ................................................................................................................. 243 Bibliografia .................................................................................................................. 252 5 WYKAZ SKRÓTÓW BIDR Bulletino dell’Istituto di Diritto Romano, Roma-Milano, od 1888 CIL Corpus Inscriptionum Latinarum CJ Classical Journal, od 1905 D. Digesta, Corpus Iuris Civilis, t. I, ed. Th. Mommsen, P. Krüger 5 IURA Iura. Rivista internationale di diritto romano e antico, Napoli, od 1950 JRS Journal of Roman Studies, London, od 1911 PK Prawo Kanoniczne, Warszawa, od 1959 PS. Pauli Sententiae SC Senatus Consultum SDHI Studia et Documenta Historiae et Iuris, Roma, od 1935 TR Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis. Revue d'Histoire du Droit. The Legal History Review, Leiden, od 1919 ZP [UKSW] Zeszyty Prawnicze [UKSW], Warszawa, od 2001 ZPE Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphfik, Köln, od 1967 6 Wstęp rozprawy Cel rozprawy We wstępie niniejszej rozprawy przedstawione zostaną powody, dla których zajęto się nieopracowanym dotychczas kompleksowo problemem służb skarbowych w okresie dominatu w starożytnym Rzymie. Niniejsza rozprawa ma przede wszystkim pomóc w ustaleniu, jak zorganizować pobór podatków w czasach współczesnych. W okresie dominatu mamy do czynienia praktycznie ze wszystkimi możliwymi rozwiązaniami w administracji skarbowej. Kolejno, zmiany w sytuacji ekonomicznej i politycznej państwa rzymskiego prowadziły również do zmian w kształcie i funkcjonowaniu administracji skarbowej. Nauka na błędach z dawnych czasów może pomóc uniknąć ich w czasach współczesnych. Temat ten jest o tyle ważny, gdyż podatki mają ogromne znaczenie w funkcjonowaniu oraz w rozwoju państwa. Obowiązek ich płacenia, ich wymiar, wysokość, przedmiot, podmiot opodatkowania, są poruszane w kulturze oraz w literaturze każdego społeczeństwa1. Podatki zawsze są tematem mocno kontrowersyjnym. Nałożenie ich na ludność określonego terytorium świadczy o formowaniu się państwa i władzy zdolnej do wyegzekwowania nałożonych przez siebie obowiązków2. Kontrowersje wokół słuszności płacenia podatków są na tyle duże, iż nawet w rozwiniętych krajach demokratycznych dalej spotykane są opinie, iż: „wszystkie podatki stanowią formę okradania społeczeństwa”3. Niewydolność w 1 Tacitus, Hist., IV, 74 Nam neque quies gentium sine armis neque arma sine stipendiis neque stipendia sine tributis haberi queunt. – Nie możesz mieć ani pokoju pomiędzy ludźmi bez wojska, ani wojska bez wypłat, ani wypłat dla armii bez podatków (tłumaczenie własne); K. W. Harl, Coinage in the Roman Economy 300 B.C. to A.D. 700, The John Hopkins University Press, Baltimore and London 1996, s. 207. 2 G. Forsythe, A Critical History of Early Rome from Prehistory to the First Punic War, University of California Press, London 2005, s. 32. 3 I. Angell, All taxation is theft, Prezentacja z 07.03.2006 r. zaprezentowana na londyńskiej giełdzie, do pobrania w formie elektronicznej z: http://is2.lse.ac.uk/IanAngell/papers/taxation/all%20taxation%20is%20theft.pdf (ostatnie wejście: 24.12.2011 r.). W swojej prezentacji prof. I. Angell porównał sytuację współczesnej Wielkiej Brytanii do sytuacji z końca cesarstwa rzymskiego, gdy podatki były nałożone praktycznie na wszystko – na wszystkie towary, zawody, czynności podejmowane przez ludność. Wg autora rozprawy sytuacja jest podobna także w innych krajach europejskich, nie tylko w Wielkiej Brytanii. Generalnie panuje tendencja ku zwiększaniu opodatkowania, nakładaniu nowych podatków, np. od przepływów finansowych, od operacji bankowych, od kopalin, od posiadania psów, od wywożonych śmieci. Ponadto, szczególnie w czasach kryzysu finansowego obserwowana była praktyka podnoszenia stawek podatkowych już istniejących podatków. Funkcjonowanie państw, wraz ze wzrostem biurokracji, staje się coraz droższe. Z uwagi na zwiększoną ostrożność inwestorów lokujących swoje środki w obligacje państwowe, zadłużanie się przez państwa jest coraz trudniejsze, stąd też pieniędzy państwa szukają wewnątrz kraju. Z powodu zwiększania się opodatkowania I. Angell idzie dalej w swoich porównaniach obecnej sytuacji do starożytnego Rzymu. Otóż, reakcją na zwiększające się opodatkowanie w Rzymie była ucieczka zamożniejszych obywateli przed fiskusem i jego urzędnikami, ukrywanie się i chowanie tak wielkiego majątku, jak to tylko jest możliwe. Podobnie obecnie – środki są transferowane do rajów podatkowych, inwestowane w para-banki, fundacje, wszystko po to, by ukryć przed zwiększającymi się podatkami. 9 służb skarbowych są bardzo podobne, nawet w tak odległych od siebie mocarstwach, jak starożytny Rzym, czy starożytne Chiny. Problemy badawcze W trakcie przygotowywania rozprawy autor napotkał różnorakie problemy, konieczne do rozwiązania, w celu kompleksowego opracowania tematu, którego się podjął. Problemem napotkanym na początku pisania niniejszej rozprawy było dokonanie podziału poszczególnych służb fiskalnych. Pod uwagę brane było dokonanie klasyfikacji według rodzaju podatków, jakie były pobierane przez poszczególne służby – służby pobierające podatki pośrednie11 czy bezpośrednie, podatki osobiste i gruntowe, a także, dokonanie klasyfikacji według funkcji, jakie spełniał dany urząd w administracji finansowej. Ostatecznie, przeważyło to drugie rozwiązanie. I tak, służby zostały podzielone na służby zajmujące się nakładaniem podatków, nadzorem nad ich poborem, służby bezpośrednio pobierające podatki oraz urzędy pomocnicze. Czynności wykonywane w związku z dochodami (finansami) publicznymi w imperium rzymskim można powtórzyć za lex Flavia: exigere, erogare, custodire, administrare, dispensare, (egzekwować, dostarczać, zachowywać, administrować, rozdysponowywać) lub też: distribuere, dividere, discribere inter municipes interve decuriones conscriptosve (dystrybuować, dzielić, zorganizować pobór między lokalnymi dekurionami) oraz alienare, diminuere, erogare, mutuum dare (rozdzielać, umniejszać, dostarczać, dawać w pożyczkę - pożyczać)12. W rozprawie nie dokonano jednakże wyodrębnienia oddzielnego rodzaju służb zajmujących się rozdysponowywaniem zebranych podatków, 11 Do podatków pośrednich zaliczano w starożytnym Rzymie: podatek od spadków, podatek od wyzwoleń. Rzeczywistą różnicą pomiędzy opodatkowaniem bezpośrednim i pośrednim jest roczna regularność (opodatkowanie bezpośrednie) oraz nieregularność zobowiązania podatkowego (przy opodatkowaniu pośrednim). (A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI The High Empire, A.D. 70 -192, Cambridge University Press, Cambridge 2008, s. 282). Do wpływów pośrednich zaliczano także opłaty za użytkowanie lasów, pastwisk, wód, kopalni soli oraz żelaza. W związku z tym funkcjonowali m. in. conductores piscatur. (T. Mommsen, Sopra una iscrizione scoperta in Frisia, BIDR 2/1889, s. 130). Podatki bezpośrednie określano ogólnym mianem tributa w terminologii klasycznej, zaś w poklasycznej – munera. Podatki bezpośrednie pobierane przez prefekta pretorianów określano mianem munera canonica. Rozróżnia się ponadto munera sordida i munera extraordinaria. Podatki pośrednie określano mianem vectigal. Do podatków pośrednich zalicza się portoria, centesima rerum venalium, vicesima hereditatum. (G. Gera, S. Giglio, La Tassazione dei Senatori Nel Tardo Impero Romano, Roma 1984, s. 8-9; A. Pikulska, Portorium in the Roman Republic, [w:] F. Sturm, P. Thomas, J. Otto, H. Mori (ed.), Liber Amicorum Guido Tsuno, Frankfurt am Main 2013, s. 302). 12 E. Lo Cascio, La dimensione finanziaria [w:] L. Capogrossi Colognesi, E. Gabba, Gli Statuti Municipali, Pavia 2006, s. 680. Do podatków publicznych zaliczano podatki nałożone na pewne artykuły, wśród których były podatki nałożone na handel w portach, podatki związane z handlem rzeczami, podatki nałożone na kopalnie soli, inne kopalnie oraz kamieniołomy: D. 50, 16, 17, 1: "Publica" vectigalia intellegere debemus, ex quibus vectigal fiscus capit: quale est vectigal portus vel venalium rerum, item salinarum et metallorum et picariarum. 10 gdyż w tej kategorii musiałyby się znaleźć urzędy już wcześniej wymienione, jako zaklasyfikowane do nadzoru, czy też służby pobierające podatki. Kolejnym problemem było przyporządkowanie właściwego podatku do określonej służby. Wynikało to z niejednolitej terminologii określającej poszczególne podatki, a także z mnogości danin. Otóż, stipendium było to ogólne określenie podatków płatnych przez mieszkańców prowincji w okresie republiki. Określenia tego używano również w stosunku do ogółu wydatków wojskowych, żołdu armii. W okresie pryncypatu używano ponadto pojęcia tributum na oznaczenie podatków płatnych w imperium13. Różne terminy z czasem zmieniały swoje znaczenie, także w zakresie podatków. Niniejsza praca nie ma jednakże na celu przedstawiania historii poszczególnych podatków czy też zmian w zakresie aerarium i fiscus. Traktują o tym publikacje będące wynikiem innych badań. Zatem, o aerarium i fiscus informacje przedstawione zostały tak bardzo syntetycznie, jak to było możliwe. Autor ma nadzieję, iż rozprawa dotrze do rąk osób nie tylko mających pojęcie o prawie rzymskim, ale także do osób zupełnie wcześniej niezwiązanych z tą dziedziną. Z tego względu podano również podstawowe informacje o systemie podatkowym w starożytnym Rzymie. W rozprawie poruszono problem służb fiskalnych. Poprzez służby fiskalne autor pojmuje służby związane z podatkami, z ich oszacowaniem, poborem, nadzorem nad poborem. Pojęcie służb fiskalnych jest pojęciem węższym od pojęcia służb finansowych, odpowiedzialnych za budżet, finanse imperium. Stąd też, takie urzędy jak comes czy inne zostały omówione jedynie w niezbędnym zakresie, w jakim miały one kompetencje fiskalne (skarbowe), pominięte zaś zostały ich inne pola aktywności. 13 A. Pikulska-Radomska, Rzymskie tributum jako instrument polityki międzynarodowej, [w:] F. Longchamps de Berier, R. Sarkowicz, M. Szpunar (red.), Consul est iuris et patriae defensor. Księga pamiątkowa dedykowana Andrzejowi Kremerowi, Warszawa 2012, s. 167. Już u Gaiusa spotykamy się z podziałem na provinciae stipendiarie oraz tributarie. Zdaniem E. Poste rozróżnienie to nie wynikało z rodzajów zbieranych podatków, ale ze sposobu ich pobierania. W prowincjach publicznych, w których zbierano stipendium podatki były zbierane przez lokalne władze oraz wpłacane kwestorom, w prowincjach cesarskich zaś procuratores bezpośrednio zbierali podatki od podatników. Tak więc, w pierwszym przypadku mieliśmy do czynienia z pośrednim poborem podatków, a w przypadku drugim, z bezpośrednim poborem. (E. Poste (trans), Gai Institutiones or Institutes of Roman Law by Gaius, Oxford 1904, s. 140; A. H. M. Jones, Rome and the Provincial Cities, Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis 39/1971, s. 528). Zdaniem F. Frost Abbott, stipendium był to jeden z rodzajów podatku, ściśle określony, o stale ustalonej wysokości do zapłaty, innym rodzajem podatku była płacona pierwotnie decuma, czyli podatek w wysokości 1/10 zbiorów. F. Frost Abbott, A. Chester Johnson, Municipal Administration in the Roman Empire, Princeton 1926, s. 118. W Afryce stipendium określano podatek pogłówny. (A. H. M. Jones, P. Brunt, The Roman Economy. Studies in Ancient Economic and Administrative History, Oxford 1974, s. 162). 11 Kolejnym problemem napotkanym przy pisaniu rozprawy było dokonanie selekcji źródeł. Wskazuje się, iż z okresu od 300 r. n.e. do 450 r. n.e. brakuje źródeł14. Zdaniem autora rozprawy twierdzenie o braku źródeł jest uproszczeniem dotyczącym jedynie literatury z tamtych lat, którego nie trzymano się kurczowo w trakcie badań. Właśnie z lat 300 – 450 r. n.e. pochodzi większość najważniejszych regulacji dotyczących służb skarbowych, które to regulacje znajdują się w Kodeksie Justyniana i w Kodeksie Teodozjańskim. W analizowanych źródłach mamy do czynienia z interpolacjami, wprowadzanymi przez kompilatorów, w celu czasem uproszczenia regulacji, a czasem, dostosowania jej do czasów, w których powstawała dana kodyfikacja. Za wyjaśnienie służą także podane przez kompilatorów czasem przy źródłach interpretacje danej regulacji. Autor rozprawy tylko częściowo zwracał na to uwagę, albowiem zadaniem niniejszej rozprawy było przedstawienie stanu prawnego z okresu dominatu, zatem właśnie stanu zgodnego z interpolacjami oraz interpretacją poszczególnych regulacji. Ponadto, podziały na etapy państwowości rzymskiej, republika, cesarstwo, pryncypat czy dominat są podziałami współczesnymi. Rzymianie żyjący w starożytności zapewne nie odróżniali pryncypatu od dominatu lub też, przynajmniej nie posługiwali się powszechnie tymi pojęciami. Również kształtowanie się poszczególnych urzędów nie nastąpiło w jednym konkretnym roku czy też, w określonym punkcie rozwoju państwa rzymskiego. Było raczej skutkiem ewolucji trwającej dziesiątki lat15. Zmiany, jakie zaszły w systemie podatkowym w okresie dominatu, mogły być odpowiedzią na potrzebę ustabilizowania systemu monetarnego i cen a także, były wprowadzone w celu racjonalizacji nakładania i poboru podatków w okresie rosnących potrzeb militarnych i prawdopodobnie w okresie załamania się procedury cenzusu obywateli16. W literaturze przytoczonej w niniejszej rozprawie podaje się, iż kształt służb fiskalnych wynikał z reform Dioklecjana oraz Konstantyna dokonanych przede wszystkim w III wieku n.e. – wieku, z którego opisem badacze napotykają na problemy z uwagi na niewielką ilość źródeł. Relacja Kasjusza Diona urywa się na 229 r., Herodian na 238 r., a potem dostępne są już tylko późne epistomy z IV w. oraz powszechnie lekceważony falsyfikat, czyli „Historia Augusta”. Historia III w. n.e. jest zatem odtwarzana na podstawie inskrypcji i monet, dostępnych dzięki badaniom 14 G. Gera, S. Giglio, op. cit., s. 7. 15 A. K. Bowman, P. Garnsey, A. Cameron (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XII: The Crisis of Empire, A.D. 193-337, Cambridge University Press, Cambridge 2007, s. 76. 16 A. K. Bowman, P. Garnsey, A. Cameron (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XII: …, s. 83. 14 Konstrukcja rozprawy Rozprawa składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym rozdziale przedstawiono wyniki badań nad ewolucją rzymskiego systemu podatkowego. Ponadto, wskazano najważniejsze reformy administracji fiskalnej na przełomie całego rozwoju państwowości rzymskiej. Kolejne rozdziały opisują konkretne urzędy administracji fiskalnej starożytnego Rzymu. Opis ten został przedstawiony według podziału służb na sprawujące nadzór nad poborem podatków i innych danin (rozdział drugi), służby pobierające podatki i inne daniny (rozdział trzeci) oraz służby pomocnicze w administracji skarbowej, w tym dystrybuujące zebrane dochody (rozdział czwarty). W zakończeniu przedstawiono wnioski, w tym podsumowanie badań nad finansami i skarbowością Rzymu okresu dominatu. 15 Rozdział I: Informacje ogólne o rzymskim systemie podatkowym w okresie dominatu Zasady rzymskiego systemu podatkowego w okresie dominatu W pracy o służbach fiskalnych, których podstawowym zadaniem był sprawny pobór podatków, należy poświęcić na początku osobne miejsce na ogólne rozważania o podatkach w okresie dominatu. Natura oraz rozwój opodatkowania często może nam wiele powiedzieć o danej społeczności21. W tej części rozdziału problemem badawczym było ustalenie, czy w prawie rzymskim istniały ogólne zasady podatkowe, jakie one były oraz, czy mogą być one wykorzystywane współcześnie. Zdaniem autora rozprawy w starożytnym Rzymie istniały takie zasady, stosowane w poszczególnych przypadkach. Jest również możliwe stworzenie katalogu tych zasad. Kolejnym problemem badawczym była przedstawienie analizy reform skarbowych, w tym reform podatków i służb skarbowych. Kolejno też, szukano wzorców, w oparciu o które reformy w Rzymie były wprowadzane. W rzymskim prawie podatkowym okresu dominatu można niejako wyodrębnić część ogólną, którą w dzisiejszych czasach nazwalibyśmy ordynacją podatkową. Ogólne normy prawa podatkowego nie są jednak zebrane w jednym miejscu, w jednej z ksiąg Kodeksu Teodozjańskiego czy Kodeksu Justyniana. Należy je interpretować z wielu ksiąg, jako pojedyncze konstytucje cesarskie rozsiane w różnych źródłach. Trzeba także pamiętać, że konstytucje te zostały wydane w poszczególnych przypadkach. Nawet, jeśli znaleźlibyśmy wiele podobnych rozstrzygnięć z różnych okresów rozwoju państwowości rzymskiej, to nie ma gwarancji, że taka była ogólna zasada. Właściwie dopiero od czasów kompilacji teodozjańskiej czy justyniańskiej ułatwione było posługiwanie się daną regulacją, jako powszechnie obowiązującą zasadą. Wcześniej również można było się na nią powoływać, ale brakowało jednego miejsca, w którym znajdowałyby się wszystkie, czy też chociażby najważniejsze regulacje. Zasady były ustalane przez suwerena, którym był władca. Mógł on dowolnie zmieniać swoje wcześniejsze rozstrzygnięcia. Mimo to, warto wspomnieć o tych normach, które miały wpływ na pobór podatków, które ograniczały bądź przyznawały uprawnienia poborcom podatkowym. Zasady te to często przywileje przyznawane podatnikom przez cesarza. Uzasadnione jest bowiem przypuszczenie, że gdy już 21 C. Hampus Lyttkens, Institutions, taxation, and market relationships in ancient Athens, Journal of Institutional Economis 6/2010, s. 521. 16 poborca podatkowy zwracał się do podatnika z żądaniem zapłacenia określonego podatku to podatnik mógł rzeczywiście danego podatku nie płacić i starać się uzyskać potwierdzenie słuszności tego działania poprzez odwołania do urzędników sprawujących nadzór nad poborcami podatkowymi, czy to do namiestnika prowincji, czy do cesarza. Generalnie jednak, przywilej w danym przypadku był przyznawany, o ile był uznawany przez suwerena, za przysługujący danej osobie. Właśnie jednym z problemów badawczych było sprawdzenie, które z regulacji można uznać za szerzej obowiązującą zasadę. Nie każdy bowiem jednorazowy przywilej przyznany w konkretnej konstytucji cesarskiej wydanej wobec określonych mieszkańców określonego terytorium można uznać za zasadę. Oprócz przywilejów wskazano także na zasady karne, świadczące o surowości prawa rzymskiego w zakresie poboru podatków. Przechodząc do poszczególnych uregulowań, można wymienić następujące, wynikające z konstytucji cesarskich: 1. Zasada powszechnego opodatkowania – jeśli coś raz zostało opodatkowane, to wyłączyć z opodatkowania może tylko cesarz za pomocą kolejnej konstytucji; przykładowo, jeśli grunt raz został opodatkowany to pozostaje on dalej opodatkowany po śmierci właściciela, a obowiązek podatkowy przechodzi na spadkobierców22; 2. Obowiązek działania przez urzędników skarbowych ściśle w ramach przyznanych im wyraźnie uprawnień, zakaz “przywłaszczania” uprawnień przysługujących innym urzędnikom23; 3. Zastrzeżenie ścisłych terminów w sprawach skarbowych z udziałem podatników24, przy czym terminy te były zastrzeżone na korzyść podatników – w sprawach, w 22 CTh. 11, 1, 17 z 371 r. n.e. 23 CTh. 8, 8, 7 Idem aa. Andromacho praefecto Urbi. Quicumque e palatio nostro cuiuslibet tituli ad provinciam conmearit compulsor exactor admonitor portitorve praecepti, agens in rebus vel palatinus vel apparitor illustrium potestatum, hoc tantum potestatis arripiat, quod mandatum curae suae specialiter adprobatur, nec, quod iniunctum alteri fuit, collegii iure praesumat, ne, dum hoc sibi invicem mutui officii licentia partiuntur, agant cuncti, quod singulis credebatur. Et cetera. Dat. prid. id. iul. Mediolano Olybrio et Probino conss. (395 iul. 14). Tego dotyczy także konstytucja z 355 r. n.e. – CTh. 11, 7, 8. Zdaniem autora rozprawy, uzurpacja uprawnień wiązała się z możliwością zdobycia nielegalnie dodatkowych środków pieniężnych przy okazji poboru podatków. Czasem wydawano również wprost konstytucje zakazujące określonym urzędom poboru podatków – jak w konstytucji z 364 r. n.e. zakazującej ducenarii poboru podatków od mieszkańców prowincji – CTh. 11, 7, 9. Także agentes in rebus uzurpowali sobie prawo do poboru podatków, czasem za zgodą namiestników prowincji – CTh. 11, 7, 17. 24 W celu kontrolowania, czy zastrzeżone terminy są dochowywane, nakazano prowadzenie dokładnych rejestrów wpływu spraw, za których fałszerstwa przewidywano kary – CTh. 11, 30, 29 z 362 r. n.e. Kolejno też, w poszczególnych przypadkach, w celu przyśpieszenia postępowań, nakazywano prowadzenie spraw w dni świąteczne, przykładowo w sprawach z udziałem kapitanów statków, dotyczące annony – CTh. 13, 5, 38 z 414 r. n.e. Następnie też, co ciekawe w przypadku uchybienia terminu na 19 Oprócz odpowiedzialności solidarnej, była to przede wszystkim odpowiedzialność subsydiarna. Kompetencje do ściągania zaległości podatkowych od exactores miał rationalis. 10. Zobowiązanie do zapłacenia czterokrotnej wartości korzyści uzyskanej przez osobę, która przy pomocy nieuczciwej umowy doprowadziła do pokrzywdzenia fiscusa33; 11. Podatnicy, którzy ukrywali swój majątek w starożytnym Rzymie przez fiskusem, byli na podstawie konstytucji z 381 r. n.e. karani karą śmierci34; 12. Niejako uzupełnieniem zasady dotyczącej surowego karania podatników była zasada surowego karania urzędników dopuszczających się nadużyć35. periculum constitutum, sed separato muneris obsequio discretam sollicitudinis rationem fuisse adseveratis, a iure non discrepat, ut prius ex bonis exactorum, qui principali loco ad exactionem fuerant destinati, indemnitati fiscali satisfiat, postque eos, si solidum debitum exsolutum non sit, nominatores conveniri. 1. Rationalis igitur noster iuris ordinem sequetur, excussisque exactorum facultatibus nec non etiam nominatorum, si fiscus in universi debiti quantitate securitatem indemnitatis consecutus non fuerit, etiam vos ad restituenda fiscalia debita adstringet. * Diocl. et Maxim. aa. Ianuario. *<A XXX > 33 C. 10, 1, 8: Imperatores Valentinianus, Valens . Qui in contractibus scaelestis ac fisco perniciosis interversorum maculosis se fraudibus implicuerunt, in quadrupli redhibitionem teneantur. * Valentin. et Valens aa. ad Dracontium vic. Africae. *<A 365 D.XV k.dec.Hadrumeto Valentiniano et Valente aa.Conss.>. Wydaje się, iż wartość grzywny z tytułu oszustwa była stosunkowo niska, jedynie zobowiązanie do zwrotu czterokrotności wartości uszczuplenia zobowiązania, bez żadnej kary więzienia czy kary śmierci. Konstytucja pochodzi z 365 r. n.e. 34 CTh. 13, 11, 1 Imppp. Gratianus, Valentinianus et Theodosius aaa. Eutropio praefecto praetorio. Si quis sacrilega vitem falce succiderit aut feracium ramorum fetus hebetaverit, quo declinet fidem censuum et mentiatur callide paupertatis ingenium, mox detectus capitale subibit exitium et bona eius in fisci iura migrabunt. Illo videlicet vitante calumniam, qui forte detegitur laborasse pro copia ac reparandis agrorum fetibus, non sterilitatem aut inopiam procurasse. Dat. prid. non. iun. Constantinopoli Eucherio et Syagrio conss. (381 iun. 4). W powyższym fragmencie mowa jest o zaniżaniu swojego stanu majątkowego, niszczeniu upraw, w celu sprawiania wrażenia, iż się jest biedniejszym niż w rzeczywistości. Konstytucja została wydana w 381 r. n.e. Rzymianie uzasadniali podnoszenie podatków ciągłym zagrożeniem ze strony Wizygotów, a w związku z tym zwiększonymi potrzebami finansowymi państwa na walkę i obronę przed nimi. Obecnie podobnym, rzekomym „usprawiedliwieniem” dla podnoszenia podatków jest walka z terroryzmem. 35 CTh. 1, 16, 7 Imp. Constantinus a. ad provinciales. Cessent iam nunc rapaces officialium manus, cessent inquam: nam si moniti non cessaverint, gladiis praecidentur. non sit venale iudicis velum, non ingressus redempti*, non infame licitationibus secretarium, non visio ipsa praesidis cum pretio: aeque aures iudicantis pauperrimis ac divitibus reserentur. absit ab inducendo eius, qui officii princeps dicitur, depraedatio. nullas litigatoribus adiutores eorundem officii principum concussiones adhibeant; centurionum aliorumque officialium, parva magnaque poscentium, intolerandi impetus oblidantur, eorumque, qui iurgantibus acta restituunt, inexpleta aviditas temperetur. semper invigilet industria praesidalis, ne quicquam a praedictis generibus hominum de litigatore sumatur. qui si de civilibus causis quicquam putaverint esse poscendum, aderit armata censura, quae nefariorum capita cervicesque detruncet, data copia universis, qui concussi fuerint, ut praesidum instruant notionem. qui si dissimulaverint, super eodem conquerendi vocem omnibus aperimus apud comites cunctos provinciarum aut apud praefectum praetorio, si magis fuerit in vicino, ut his referentibus edocti, super talibus latrociniis supplicia proferamus. Dat. kal. nov. Constantinopoli, Basso et Ablavio vv. cc. coss. Interpretatio. Officiales omnium iudicum venales esse non audeant, neque pretium de introitu occurrentium aut litigantium vel egressu requirant. Sed interpellantes tam divites, quam sine ullo praemio pauperes audiantur. Quod si rapaces esse voluerint, gladio puniantur, aut certe de eorum rapacitate dominicis auribus referatur. 20 Kolejno też, osobom prywatnym zostały przyznane pewne uprawnienia, w celu obrony swoich praw przed niezgodnymi z prawem działaniami służb skarbowych. 1. Możliwość wyboru poborcy podatkowego w przypadku, gdy dany podatnik był zobowiązany do zapłaty podatków na rzecz kilku urzędników – tak działo się np. w przypadku posiadania nieruchomości w kilku prowincjach36; 2. Zakaz zajmowania czyjejś własności, osoby uznanej za dłużnika fiskusa, bez upoważnienia37; 3. Zakaz konfiskaty przez fiskusa własności zmarłej osoby oskarżanych o dopuszczenie się za życia pewnych przestępstw, o ile te osoby nie zostały za życia oskarżone i publicznie skazane38; 4. Zakaz zajmowania czyjejś własności do czasu rozstrzygnięcia sporu z fiskusem, dopóki ten spór był w trakcie39. Należy także wspomnieć o surowych zasadach, w zakresie poboru podatków. Regulacje te często bywały bezwzględne, nie odwoływały się ani do ciężkiej sytuacji życiowej, ani do współczucia, sprawiedliwości. Być może były wydawane w okresie, kiedy państwo potrzebowało środków. Przykładowo, nakazywano cessio bonorum, w Powyższa konstytucja z 315 r. n.e., mówiąca o nadużyciach urzędników ogólnie nazywanych officiales jest jednym z wielu przykładów z Kodeksu Teodozjańskiego, w zakresie surowych kar dla urzędników nadużywających swoich uprawnień. Groziło im nawet ścięcie mieczem, gdyby nie zaprzestali swoich haniebnych praktyk. Podobna regulacja, z 325 r. n.e., przewidująca nietykalność dla osób ujawniających przestępstwa urzędnicze znajduje się w CTh. 9, 1, 4. Możemy ją niewątpliwie uznać za ogólnie obowiązującą zasadę, albowiem została ona wydana nie w konkretnym stanie faktycznym, ale ad universos provincionales. 36 CTh. 11, 22, 3 z 387 r. n.e. 37 C. 10, 1, 5 pr. Imperatores Diocletianus, Maximianus Prohibitum est cuiuscumque bona, qui fisco locum fecisse existimabitur capi prius, quam a nobis forma fuerit data. * Diocl. et Maxim. aa. exempl. sacr. litt. ad Flaccum.* <x > W dalszej części mowa jest o tym, iż to cezarianie dopuszczali się tych zakazanych działań: C. 10, 1, 5, 2: Imperatores Diocletianus, Maximianus Tunc enim is, cuius interest bona alicuius non interpellari, officialibus volentibus ea capere debet adquiescere, cum litteris nostris cognoverit non ex arbitrio suo caesarianos ad capiendas easdem venisse facultates, sed iustitiae vigorem id fieri statuisse. <x >. Powiązana z tą była regulacja, zgodnie z którą księgi rachunkowe - chartulas dłużników deportowanych, nie mogły stanowić wyłącznego dowodu potwierdzającego czyjeś długi, jeśli wpisy w tych księgach nie były potwierdzone innymi dowodami (CTh. 10, 16, 3). 38 C. 10, 1, 10 Imperatores Honorius, Theodosius: Eorum patrimonia mortuorum, qui vitae suae tempore diversis conscientiam suam dicuntur polluisse criminibus, fisci rationibus nequaquam competere vel ab eo alienari censemus, nisi post publicam accusationem eos constiterit fuisse convictos. * honor. et theodos. aa. palladio pp. * <a 421 d.Viii id iul.Ravennae eustathio et agricola conss.> 39 C. 10, 1, 7 pr. Imperator Constantinus: Defensionis facultas danda est his, quibus aliquam inquietudinem fiscus infert, cum facultates eorundem adhuc controversia pendente inquietari describique fas non sit. * const. a. * <a 326 d.Prid.K.Ian.Sirmio constantino a.Vii et constantio c.Conss>. W księdze 10 Kodeksu Justyniana znajduje się wiele innych zakazów podobnych do przytoczonych. Z jednej strony świadczy to o nacisku w okresie dominatu na poprawę sytuacji podatników, a z drugiej strony może też świadczyć o ilości i skali nadużyć, jakich dopuszczali się urzędnicy. 21 stosunku do osób, które były dłużnikami fiscus, w tym także poborcy podatków, którzy nie wyegzekwowali lub też, nie przekazali wyegzekwowanych podatków40. Cesarze nakazywali jednakże urzędnikom fiscus wsparcie osób w biedzie41. Trudno ocenić, na ile skuteczne były powyższe regulacje będące przykładem ograniczania pazerności i nadgorliwości urzędników. Jedynie mając na względzie powolność obiegu informacji oraz skuteczności nowych aktów prawnych w starożytnym Rzymie, można przypuszczać, iż dobre prawo miało niewielkie szanse na funkcjonowanie i zmianę złych obyczajów zakorzenionych u urzędników. Zdaniem autora rozprawy z Kodeksu Teodozjańskiego oraz Kodeksu Justyniana można wybrać regulacje będące swoistymi zasadami prawa podatkowego. Większość z tych regulacji powinna być również wykorzystywana współcześnie. Zasady te służyły przyśpieszeniu postępowania, ochronie podatników oraz ochronie interesów państwa. Podstawowym celem była ochrona interesów państwa, kolejno zaś ochrona podatników. Szybkie postępowanie podatkowe służyło zaś zarówno podatnikom, jak i interesom państwa. Więcej reguł dotyczących rzymskiego systemu podatkowego zostanie przedstawionych przy opisie poszczególnych służb, podatków oraz procedur nakładania, poboru i egzekucji podatków i zaległości podatkowych. Podatki w okresie dominatu W tej części rozprawy przedstawione zostaną wyniki badań nad podatkami nakładanymi w okresie dominatu. Problemem badawczym postawionym przez autora rozprawy było ustalenie, jak te podatki były nakładane, w jakich okresach, kto był zobowiązany do płatności poszczególnych podatków. Autor starał się również z analizy podatków obowiązujących w Rzymie w okresie dominatu wyciągnąć wnioski przydatne w czasach współczesnych, jak ma wyglądać konstrukcja podatku, co można opodatkować, a czego opodatkowanie nie przynosi efektów. Przed przedstawieniem informacji na temat podatków płatnych w okresie dominatu należy zdaniem autora wspomnieć o poprzedzającym dominat pryncypacie, aby nakreślić ewolucję, jaka się dokonała w dominacie. Otóż, jako dwa główne podatki 40 CTh. 10, 16, 4 Imppp. Gratianus, Valentinianus et Theodosius aaa. Florentio proconsuli Palaestinae. Nemo susceptor vel exactor vel debitor fisci dumtaxat cessionem bonorum faciens intentionem publicae necessitatis evadat, sed omnes omnino, quos fisci nostri esse constiterit debitores, ad solutionem ea severitate, quam vigor iudiciarius postulat, urgeantur. Dat. VIII kal. sept. Constantinopoli Arcadio a. I et Bautone conss. (385 aug. 25). 41 CTh. 11, 27, 2. Ta konstytucja z 322 r. n.e. stanowi przykład pomocy społecznej funkcjonującej w starożytnym Rzymie. 24 musieli myśleć nad sposobami ich zaspokojenia, poprzez właśnie zwiększanie efektywności produkcji. Z drugiej strony, stawia się hipotezę w literaturze, że to poprawa efektywności i zmiana środków produkcji na lepsze, powodowały zwiększone obciążenia podatkowe, albowiem państwo mogło zabierać proporcjonalnie więcej, gdyż obywatele sami więcej produkowali. Podatki stawały się z czasem coraz wyższe, obciążenia nimi rosły, w miarę, jak malały świadczenia przyznawane przez władze47. Ponadto, wskazuje się, iż w IV w. częste wzmianki o zagrożeniu ze strony barbarzyńców skłaniały poddanych do bardziej systematycznego płacenia podatków – pomimo ich regularnego zwiększania wymuszonego przez kryzys w poprzednim stuleciu. Na tym opierano zwiększone obciążenia fiskalne – na przedstawianiu sąsiadów – ogólnie określanych jednakowo jako „barbarzyńców”, jako antytezy rzymskiego porządku48. W okresie późnego cesarstwa rzymskiego duża część dochodów była marnotrawiona. Podaje się tu za przykład darmowe racje żywnościowe rozdawane w Rzymie, Konstantynopolu i kilku innych miastach oraz zbyt niskie opodatkowanie najbogatszej grupy mieszkańców, którzy osiągali swoje fortuny z urzędów, które zostały przez nich zmonopolizowane. Ponadto, po oficjalnym uznaniu chrześcijaństwa za religię panującą, gwałtownie zwiększyła się liczba duchowieństwa, które z jednej strony było lepiej opłacane od urzędników, a z drugiej strony korzystało ze zwolnień podatkowych z ciągle rosnących posiadłości ziemskich Kościoła49. Przywileje podatkowe to także zwolnienie z obowiązku bycia poborcą podatkowym – exactores. Ten przywilej został przyznany już na początku IV w. n.e.50. Przyznając przywileje duchowieństwu chrześcijańskiemu, jednocześnie zaostrzano politykę, w tym politykę 47 K. Greene, The Archaeology of the Roman Economy, University of California Press, Berkley and Los Angeles 1997, s. 15; T. Kotula, Afryka Północna w starożytności, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1972, s. 393; R. Cameron, L. Neal, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Książka i Wiedza, Poznań 2004, s. 49. Jednakże, zdaniem A. Bowman i A. Wilson w okresie dominatu, obciążenia podatkowe nie tyle wzrosły, co zostały uporządkowane. W pewnych regionach poszczególne podatki dopiero wprowadzano, mimo, iż wcześniej już istniały w innych regionach. Por. A. Bowman, A. Wilson, Quantifying the Roman Economy: Integration, Growth, Decline? [w:] A. Bowman, A. Wilson (ed.), Quantifying in the Roman Economy, Oxford 2009, s. 49. 48 P. Heather, op. cit., s. 89. 49 S. E. Finner, The History of the Government from the Earliest Times, Vol. I: Ancient Monarchies and Empires, Oxford University Press, New York 1997, s. 83. O marnotrawieniu wspomina S. E. Finner. Wskazać jednak należy, iż to jest tylko jeden z poglądów. To, co dla jednych jest marnotrawieniem publicznych środków, dla innych jest uzasadnionym wsparciem socjalnym. To, co dla jednych jest nieuzasadnionym przywilejem duchowieństwa, dla innych jest rekompensatą za wcześniejsze III wieki prześladowań chrześcijaństwa. Faktem jest przyznanie wsparcia socjalnego dla biednych mieszkańców oraz przywilejów dla duchowieństwa. Ocena danego faktu zależy od poglądów reprezentowanych przed konkretną osobę. 50 CTh. 16, 2, 2. 25 fiskalną wobec heretyków51. Wyjątkiem byli Żydzi, którym również przyznawano przywileje52. W zakresie chrześcijan, wiąże się z nimi ciekawa regulacja z drugiej połowy IV w. n.e., zgodnie z którą zakazane było kierowanie wobec nich w niedziele (Die solis) powództw o zapłatę podatku53. W późnym cesarstwie rzymskim zmiana obciążeń nałożonych na poddanych wiązała się także z przepychem oraz wzrostem majątków Kościoła. W czasach Justyniana zaufanie do duchowieństwa i biskupów zmalało. Wszelkie ich nadużycia były ścigane, a majątki Kościoła podlegały wszystkim obciążeniom podatkowym54. Znaczny wzrost obciążeń przyniosła trwająca w latach 350-353 r. n.e. wojna domowa oraz jej następstwa. Kolejno, ucisk fiskalny został zmniejszony przez Juliana i Walentyniana I. Następny szczytowy wzrost obciążeń miał miejsce w latach osiemdziesiątych IV w. – był on skutkiem wojen gockich. Jednakże zdaniem A. Ziółkowskiego, takie przeplatanie się okresów zwiększania i zmniejszania wysokości zobowiązań i nazywanie tego „fiskalnym piekłem” jest przesadą55. Także zdaniem J. Wiewiorowskiego, wysokość podatków nie była w V w. nadmierna. Za czasów Dioklecjana ustabilizowała się również zasada, iż budżet sporządzano dorocznie i oparty był na systemie danin i świadczeń w naturze56. Zapobiegało to zdaniem autora rozprawy właśnie nadmiernemu wyzyskowi podatników. Jeśli państwo wiedziało, jakie ma potrzeby finansowe, to nie było potrzeby ściągania większej ilości podatków od zaplanowanych potrzeb. Państwo nie mogło wypuścić obligacji na zagranicznych rynkach finansowych i funkcjonować ze stale zwiększającym się deficytem finansowym. Podobnie też pisze o tym S. E. Finer, zdaniem którego wzrost podatków 51 CTh. 16, 5, 21 z 392 r. n.e.; CTh. 16, 5, 53 z 398 r. n.e.; CTh. 16, 5, 54 z 414 r. n.e. – w konstytucji tej zakazano urzędnikom państwowym, w tym urzędnikom skarbowym wyznawania innej wiary poza chrześcijaństwem. 52 CTh. 16, 8, 10 z 396 r. n.e. 53 CTh. 11, 7, 10. Ostatecznie tą regulację rozciągnięto w 386 r. n.e. na wszystkich podatników – CTh. 11, 7, 13. 54 CTh. 16, 2, 15, 2: De his sane clericis, qui praedia possident, sublimis auctoritas tua non solum eos aliena iuga nequaquam statuet excusare, sed etiam pro his, quae ipsi possident, eosdem ad pensitanda fiscalia perurgueri. Universos namque clericos possessores dumtaxat provinciales pensitationes fiscalium recognoscere iubemus, maxime cum in comitatu tranquillitatis nostrae alii episcopi, qui de Italiae partibus venerunt, et illi quoque, qui ex Hispania adque Africa commearunt, probaverint id maxime iuste convenire, ut praeter ea iuga et professionem, quae ad ecclesiam pertinet, ad universa munia sustinenda translationesque faciendas omnes clerici debeant adtineri.. E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. Tom II, ..., Z. Kierszys (tłum.), s. 227. 55 A. Ziółkowski, Historia Powszechna. Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 891. W Grecji sposobem na uniknięcie opodatkowania było ukrycie pieniędzy w banku przed poborcami podatkowymi. (M. Silver, Economic Structures of Antiquity, Greenwood Press, Westport, Connecticut, London 1995, s. 115). 56 J. Wiewiorowski, Organizacja Cesarstwa Rzymskiego w V stuleciu: cesarz – armia - państwo [w:] R. Kosiński, K. Twardowska (red.), op. cit., s. 226. 26 był niewystarczający w stosunku do potrzeb, w stosunku do wzrostu liczby żołnierzy oraz liczby urzędników. Podatki z drugiej strony nie mogły wzrosnąć za bardzo, gdyż nie byłoby z czego ich płacić. W 442 r. cesarstwo zachodnie zmniejszyło się o kilka prowincji północnoafrykańskich. Możliwe jednak, iż Wandalowie nie weszli w posiadanie całej ziemi w części Afryki Północnej, a jedynie otrzymywali część dochodu z podatków zbieranych w miastach. Tę utratę przypisuje się zaniedbaniom urzędników rzymskich (konkretnie i przede wszystkim Aecjuszowi)57. Ta zmiana również wpłynęła na podejście do prowincji. Państwo musiało kontynuować politykę łagodzenia obciążeń fiskalnych, aby mieszkańcy prowincji nie wyrażali sprzeciwu wobec panowania rzymskiego i nie przyłączali się chętniej do barbarzyńców. Początkowo też przeważały podatki w naturze, natomiast rolnictwo opierało się dalej na przestarzałych, nieefektywnych metodach produkcji. Starając się jednak zwiększyć pobór podatków, zacieśniano metody poboru podatków, rozszerzano podstawę opodatkowania oraz zwiększano wysokość podatków. To właśnie potrzeba utrzymania wpływów z dzierżawionych od państwa gruntów była przyczyną przywiązania kolonów do gruntów. Stali się oni adscripticii glebae58. Odnośnie do podatków płatnych w naturze, W. Treadgold zwraca uwagę na wady tego systemu świadczenia danin: 1. wysokie koszty transportu w czasach antycznych, spowodowane niewielkimi możliwościami ładunkowymi pojedynczego środka transportu59, 2. możliwość zepsucia się danin w naturze, zjedzenia przez szczury, myszy czy inne insekty60, 3. trudności w nadzorze nad tymi daninami, łatwiejsze możliwości kradzieży tych danin i trudniejsze możliwości wykrycia braków61, 57 M. Pawlak, Aecjusz i barbarzyńcy, Kraków 2009, s. 195–198. W tym przypadku przyczyna zmniejszenia się terytorium państwa rzymskiego może być jednocześnie i faktem i oceną. Na pewno była to jedna z przyczyn. Oceną jest uznanie, iż była to główna przyczyna. 58 S.E. Finer, op. cit., s. 591-594; A. J. B. Sirks, The Colonate in Justinian’s Reign, JRS 98/2008, s. 130. 59 Z ciekawostek: Chińczycy w XI w. n.e. wprowadzili system zgodnie z którym, zamiast transportować podatki płatne w naturze do stolicy zbierano je w magazynach utworzonych w większych miastach, następnie sprzedawano je na miejscu (zbiory wpłacone jako podatki), a do stolicy trafiały pieniądze uzyskane ze sprzedaży. Można zatem stwierdzić, iż był to system mieszany. Z jednej strony zbierano podatki w naturze, ale do stolicy przekazywano pieniądze. (J. Needham, Science and civilisation in China, Cambridge at the University Press 1954, s. 138). 60 Być może zapobiegnięciu temu miała służyć regulacja z 313 r. n.e. nakazująca płatność podatków w naturze w okresach miesięcznych, ponadto, właściciele ziemscy mieli je na własny koszt dostarczać do magazynów miejskich – CTh. 11, 1, 2. 29 Kontynuując zagadnienie opodatkowania należy stwierdzić, iż ludzie decydują się płacić podatki mimo, iż ryzyko wykrycia oszustw jest stosunkowo niewielkie, pod warunkiem, że inni również płacą nałożone na nich podatki oraz pod warunkiem, że zebrane środki są wykorzystywane w sposób prawidłowy70. Twierdzenie to wydaje się uniwersalne także współcześnie, czyli świadomość ludzka w zakresie opodatkowania wydaje się nie zmieniać. Ogólnie ocenia się, iż wymiar podatków w czasach starożytnych był nierówny, niesprawiedliwy oraz nie był zgodny z rzeczywistą podstawą opodatkowania. Wynikało to z następujących przyczyn. Po pierwsze, większość gospodarek państw starożytnych oparta była na produkcji rolnej. Dalej, państwo wolało pobierać podatki w pieniądzu stąd też, producenci rolni musieli znaleźć zbyt na swoje produkty. Następnie, oszacowanie podstawy opodatkowania każdego domostwa nie było łatwym zadaniem, albowiem w opartych na rolnictwie gospodarkach rolnych przeważały małe domostwa, których oszacowanie dochodów nie było łatwe. Podobnie też, nie było łatwe oszacowanie podatku dochodowego oraz od posiadanego majątku. Majątek, szczególnie ruchomy, łatwo było ukryć, stąd też zazwyczaj opodatkowane były jedynie grunty. Opodatkowanie według wielkości gruntów również nie jest sprawiedliwe, gdyż słuszne wydawałoby się opodatkowanie rzeczywistych dochodów, jakie dany grunt przynosi, czyli opodatkowanie według katastru. Było to wprowadzone np. w Egipcie. Jednakże, co także należy mieć na uwadze, ceny plonów się zmieniały, były lata urodzajne bardziej lub mniej, właściciele również się zmieniali, a zrozumienie i uwzględnienie tych wszystkich zmiennych nie było możliwe przez administrację. Dlatego zapewne w starożytnych Chinach można zaobserwować zjawisko, w którym oszacowanie, na podstawie którego nałożone były podatki, miało bardziej wymiar zwyczajowy niż rzeczywisty71. Problemem w okresie dominatu mogła nie być jednakże sama wysokość podatków ale dodatkowe opłaty i prowizje nakładane przez osoby je egzekwujące, sięgające nawet 1/3 wysokości pobieranego podatku. Wysokość tych samych podatków była różna w poszczególnych prowincjach. Poza cheironaxia w Egipcie, której wysokość rzeczywiście była zróżnicowana według kilku stawek, Rzymianie nigdy nie wprowadzili podatków dochodowych, z uwagi na prymitywne rachunki i metody oszacowania. Stąd też, osoby zarabiające dużo oraz dużo wydające praktycznie mogły płacić minimalne podatki, których wysokość była 70 C. Hampus Lyttkens, op. cit., s. 519. 71 S.E. Finner, op. cit., s. 82-83. 30 uzależniona od posiadanego majątku72. Mając na uwadze powyższe niedogodności, preferowano również niepozbawione wad opodatkowanie pośrednie. Podaje się jednak, iż w późnym cesarstwie rzymskim podatki np. z handlu stanowiły jedynie 15 % dochodów budżetu państwa. Stosunkowo łatwo było natomiast egzekwować portoria73. O podatku tym będzie mowa w dalszej części rozprawy. W literaturze wskazuje się, iż poszczególne podatki kształtowały się począwszy od nieregularnych danin i obowiązków nakładanych przy okazji zwiększonych potrzeb państwa do podatków, którymi obywatele byli obciążeni regularnie74. Zwiększała się ilość podatków, a także coraz to nowe czynności, zdarzenia oraz osoby i rzeczy były nimi opodatkowane. Tym samym, musiała wzrosnąć także liczba urzędników zajmujących się nakładaniem, poborem, nadzorem nad poborem oraz dystrybucją zebranych podatków, o czym będzie mowa w dalszej treści rozprawy. Tributum Pierwotnie, przed wprowadzeniem opodatkowania na podstawie iugatio i capitatio najważniejszym podatkiem płatnym w naturze było tributum75. To właśnie wprowadzenie stipendium oraz tributum wywołało modyfikację pierwotnej organizacji centurialnej w IV w. p.n.e., z uwagi na fakt, iż możliwości podatkowe obywateli stały się równie istotne dla potencjału militarnego państwa, jak ich ekwipunek76. Zatem, 72 A. H. M. Jones, P. Brunt, op. cit., s. 175, 183. 73 S.E. Finner, op. cit., s. 83. 74 Przykładowo vicensima pobierana regularnie od II w. p.n.e. z hiszpańskich prowincji. (P. Erdkamp, The corn supply ..., s. 175). 75 Tributum w swoim pierwotnym kształcie, jako progresywny podatek od majątku przeznaczony na wynagrodzenia dla żołnierzy (stipendium), był pierwotnie podstawowym celem wojen, oprócz chęci „eksterminacji” przeciwnika. Jego wprowadzenie miało pozwolić na utrzymywanie żołnierzy pod bronią cały rok, a nie jak dotąd, tylko latem. (Tak o wojnie Rzymu z Veii (437-426 r. p.n.e.) A. Ziółkowski, op. cit., s. 556). Część autorów podaje jednakże, iż tributum, w swoim pierwotnym kształcie był podatkiem bezpośrednim płaconym przez obywateli rzymskich w zależności od wielkości ich majątku, służył zaspokajaniu nie tylko wydatków wojennych i żołdu, ale także innych nadzwyczajnych potrzeb. Wedle Cycerona, tributum stanowiło formę odszkodowania, które ściągał Rzym od ludów podbitych. Trybut stanowił w pewnym sensie zwrot kosztów utrzymania wojska rzymskiego i administracji prowincji. Wyjaśnienie to zostało sformułowane dopiero za czasów Wespazjana. Tributum annuum pojawia się także w źródłach, jako ogólna nazwa corocznie płaconych podatków. Rzymianie nie byli zbyt innowacyjny w tworzeniu swojego systemu podatkowego. Rzymskie tributum bardzo przypomina ateńską eisphorę. (N. Rosenstein, R. Morstein – Marx, op. cit., s. 284; F. Terlikowski, op. cit., s. 47; M. Cary, H. Hayes Sculllard, op. cit., s. 338; A. H. M. Jones, P. Brunt, op. cit., s. 161; A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI ..., s. 282; A. Pikulska-Radomska, Rzymskie tributum jako instrument ..., s. 167; Tacitus, Historiae, 4, 74, 1; Amm. 17, 13, 3; Dio 52, 6). 76 A. Ziółkowski podaje, że oprócz potrzeby nakładania tributum na coraz to nowe, podbijane społeczności, ekspansja rozwiązywała inny duży problem, jakim była rządza odwetu nowych obywateli, pozbawianych niezależności i ziemi oraz zmuszanych do płacenia tributum i służby w armii zwycięzców. Mechanizm zdaniem autora był następujący: nowi obywatele mieli korzystać na równi ze starymi ze 31 wprowadzenie żołdu (F. Terlikowski podaje, iż pierwszy raz miało to miejsce 406 r. p.n.e.) sprawiło, iż tributum straciło swój nadzwyczajny charakter i było płacone regularnie, albowiem obywatele rzymscy nie służyli już w armii bezpłatnie77. Wysokość tributum wynosiła według majątku (ex censu)78 1% od 1000 (tributum simplex) albo 2 od 1000 (tributum duplex)79. Tributarii była to w okresie republiki ludność zobowiązana do płacenia podatków, która płaciła tributum capitis80. Podatek ten był płacony na całym obszarze terytoriów pozaitalskich. Podlegały mu także kolonie leżące poza Italią, chyba, że uzyskały ius Italicum81. Obciążał on często majątki obywateli rzymskich. W zależności od miejsca tributum soli mogło opierać się także na wartości produkcji rolnej, wartości rzeczywistej gruntu lub – wartości całego majątku, włącznie z narzędziami, zwierzętami, zabudowaniami gospodarczymi, środkami transportu oraz spichrzami (instrumentum fundi). Zakłada się także hipotetycznie, że podatek ten nie obejmował miejskiej własności gruntowej82. W okresie republiki ściąganiem tributum trudnili się kwestorowie przy pomocy podwładnych urzędników – tribuni aerarii83. Tributum było płatne w złocie, jednakże nie we wszystkich częściach imperium, albowiem pewne prowincje nie były zobowiązane do płacenia żadnych podatków na rzecz imperium. Zarówno tributum jak i annona bazowały na tym samym wymiarze i zdobycznej ziemi, co pozwoliłoby im odzyskać i podwyższać dawny status kosztem kolejnych ofiar Rzymu. (A. Ziółkowski, op. cit., 731). 77 F. Terlikowski, op. cit., s. 47. 78 Wprowadzenie poboru podatków majątkowych, jakimi był np. tributum, na podstawie przeprowadzanego cenzusu przypisuje się królowi Serwiuszowi Tulliuszowi. (G. Forsythe, op. cit., s. 114; na ten temat także: A. Pikulska-Radomska, Rzymskie tributum ex censu jako instrument finansowy, „Krytyka Prawa”, tom 5, 2013, s. 507-520). 79 Zdaniem P. van Minnen, podatki gruntowe do IV w. n.e. były relatywnie niskie. Dopiero w tym okresie wzrosły w sposób znaczący. Zaś od VI w. n.e. zapewniały one więcej dochodów państwu niż wszystkie inne podatki razem wzięte. Tracili na tym przede wszystkim właściciele wielkich gospodarstw, gdyż wraz ze wzrostem podatków gruntowych, spadały jednocześnie ceny produkowanych przez nich wyrobów. (P. van Minnen, Money and Credit in Roman Egypt [w:] W.V. Harris (ed.), The Monetary Systems of the Greeks and Romans, Oxford 2008, s. 229, 234). 80 Amm. 28, 5, 15; E. Poste (trans), op. cit., s. 77; C. 11, 48, 12 – na temat servi, tributarii i inquilini. Mieli to być jeńcy wojenni, którzy otrzymywali od cesarza ziemię pod uprawę, od czego płacili roczne podatki (tributum soli), w zamian zaś byli zobowiązani do służby wojskowej. Ponadto, mogli być przemieszczani dowolnie na mocy rozkazu cesarza. (I. Lewandowski w przypisie do Amm. 28, 5, 15: Ammianus Marcellinus, Dzieje Rzymskie. Tom II ..., s. 129). 81 Ius italicum, stanowiące najwyższą pozycję w randze miast, wynosiło gminę do rangi miasta italskiego, całkowicie autonomicznego i wolnego od normalnych podatków. Taki status posiadała znikoma ilość kolonii rzymskich. (A. Ziółkowski, op. cit., s. 833). Od czasu zdobycia Macedonii w 167 r. p.n.e., z powodu ogromnych dochodów, jakie wpływały z podbitych krain, ten podatek stał się na pewien okres czasu niepotrzebny. (F. Terlikowski, op. cit., s. 47). 82 M. Sartre, op. cit., s. 89; M. Cary, H. Hayes Sculllard, op. cit., s. 339. 83 F. Terlikowski, op. cit., s. 47. 34 W. Goffart wskazuje, iż mimo faktu, iż wprowadzenie iugum oraz capitatio przypisuje się wprowadzeniu przez Dioklecjana, to iugatio pojawia się pierwszy raz w źródłach prawnych około roku 335 r. n.e.100. Capitatio pojawia się wcześniej, bo w roku 293 r. n.e.: C. 4, 49, 9 Imperatores Diocletianus, Maximianus . Si minor a venditore sive sciente sive ignorante dicebatur capitatio praedii venditi et maior inventa sit, in tantum convenitur, quanto, si scisset emptor ab initio, minus daret pretii. Sin vero huiusmodi onus et gravamen functionis cognovisset, nullam adversus venditorem habet actionem * Diocl. et Maxim. aa. et cc. Aureliae Zaniae Antipatrae. *<a 293 s. XV k. iun. Philippopoli aa. Conss.> W powyższej konstytucji mowa jest o odpowiedzialności sprzedawcy gruntu względem kupującego za fakt, iż po sprzedaży gruntu okazało się, iż podatek ten jest wyższy od tego, o jakim był poinformowany kupujący. Czyli wysokość podatku wpływała na samą czynność prawną. W dzisiejszych przypadkach na pewno też to jest brane pod uwagę przy zakupach większych nieruchomości, przy zakupie mieszkań czy mniejszych powierzchni gruntu rzadko jest to sprawdzane. Sprawdzane jest, czy nie ma żadnych zaległości podatkowych natomiast podatki od nieruchomości są obecnie na szczęście na tyle niskie, iż nie wpływają decydująco na decyzję o zakupie lub też, o braku zakupu. W samej capitatio wyróżniano ponadto capitatio humana oraz capitatio terrena101. Mamy również informację o prefekcie Egiptu, Arystiuszu Optatusie, który wydał edykt w imieniu 4 cesarzy, wprowadzający w Egipcie pobór podatków na podstawie iuga oraz capita102. Jednostki fiskalne caput oraz iugum były zwane także millena oraz centuria – szczególnie w zachodnich częściach imperium103. Omawiane podatki wyznaczano na podstawie wielkości uprawianej ziemi (iugatio) oraz liczby mieszkańców (capitatio). Na niektórych obszarach obliczano go, kierując się tylko pierwszym kryterium, w innych brano pod uwagę zarówno wielkość gruntu, jak i liczbę ludności104. Iuga miały to być ziemie o takiej samej wydajności105. Iugum była to jednostka fiskalna na potrzeby określenia podatku. Nie jest znane, ile 100 W. A. Goffart, Caput …, s. 35. 101 F. Frost Abbott, A. Chester Johnson, op. cit., s. 122-123; J. - J. Clamageran, L'Imposta dei Tempi Romani Barbari e Feudali in Francia, Padova 1961, s. 82-83. 102 A. K. Bowman, P. Garnsey, A. Cameron (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XII: ..., s. 82. 103 F. Frost Abbott, A. Chester Johnson, op. cit., s. 127-130. 104 M. Jaczynowska, M. Pawlak, op. cit., s. 324; A. Ziółkowski, op. cit., s. 890; M. De Dominicis, Sulla posizione ..., s. 73. 105 S.E. Finer, op. cit., s. 583. 35 iugum (czyli 100 iugera), wchodziło w skład iuga w poszczególnych prowincjach106. Jedynie poszczególni autorzy starają się szacować te jednostki przeliczeniowe na podstawie dostępnych danych107. Iugatio i capitatio były zatem podstawową formą opodatkowania gruntów, nakładaną na produkt a nie na zysk netto108. W greckich prowincjach iugum określano zugon109. Grunty opodatkowywano na podstawie idealnych jednostek iuga, gdyż nakładanie podatku w określonej pieniężnie wartości byłoby błędem, z uwagi na niestabilność wartości pieniądza. Dioklecjan ponadto, jako pierwszy wprowadził nakładanie podatków według przewidywanych wydatków z budżetu110. Same zaś konstytucje przewidywały różne zwolnienia z podatków gruntowych111. Podatki gruntowe oraz inne obciążenia, jak utrzymanie akweduktów obciążały również usufruktuariusza112. W celu dokładnego poboru, konieczny był spis ludności oraz całego majątku. D. 50, 15, 4 pr. “Forma censuali cavetur, ut agri sic in censum referantur. Nomen fundi cuiusque: et in qua civitate et in quo pago sit: et quos duos vicinos proximos habeat. Et arvum, quod in decem annos proximos satum erit, quot iugerum sit: vinea quot vites habeat: olivae quot iugerum et quot arbores habeant: pratum, quod intra decem annos proximos sectum erit, quot iugerum: pascua quot iugerum esse videantur: item silvae caeduae. Omnia ipse qui defert aestimet.” Powyższa regulacja wskazuje na konieczność bardzo szczegółowego opisu konkretnej nieruchomości na potrzeby jej opodatkowania. Opis ten obejmował nazwę i położenie gruntu, areał pól, liczbę krzewów winnych, w przypadku winnic, powierzchnię oraz liczbę drzew w przypadku gajów oliwnych, liczbę pogłowia zwierząt, domów, niewolników oraz liczbę ludności113. W opodatkowaniu iugatio uwzględniano także niewolników (D. 50, 15, 4, 5), jeziora, stawy (D. 50, 15, 4, 6), kopalnie soli (D. 50, 15, 4, 7), konieczne było także 106 K. Harper, op. cit., s. 93. 107 Właśnie wspomniany K. Harper przedstawia dość obszerne wyliczenia: K. Harper, op. cit., s. 93 – 97. 108 G. Gera, S. Giglio, op. cit., s. 11. 109 R. Duncan-Jones, Structure and scale ..., s. 200. 110 A. H. M. Jones, P. Brunt, op. cit., s. 169. 111 Na podstawie konstytucji z 430 r. n.e., przyznającej zwolnienia podatkowe, można uznać, iż przy przyznawaniu zwolnień nie zmniejszano wysokości jednej iugatio czy capitatio, a określano, iż obdarowany zwolenieniem był np. zobowiązany do zapłacenia połowy jednostek, które były mu przypisane do zapłaty (CTh. 11, 20, 6). 112 D. 7, 1, 27, 3. 113 F. Millar, The Roman Empire ..., s. 92-93. 36 uwzględnianie w deklaracjach urodzonych na gruntach podatnika zwierząt (D. 50, 15, 4, 9). W zakresie opodatkowania ogólną sumę podatku administracja cesarska dzieliła między różne zbiorowości – od diecezji (z łac. dioecesis, z gr. dioikesis – okręg administracyjny) po najmniejsze osady i majątki, wyznaczając każdej inną wysokość podatku, w zależności od podstawy naliczania114. System wprowadzony przez Dioklecjana wymagał przeprowadzenia spisu mieszkańców cesarstwa (cenzus) oraz uaktualnienia katastru. Podatki, w zależności od potrzeb cesarstwa płacono w naturze bądź w pieniądzu115. Każdy poborca miał zbierać tylko te podatki, do których był wyznaczony, bez przyjmowania innych. Poborcy podatkowi byli zobowiązani do wydania podatnikom zawiadomienia o tym, kiedy, ile i jakiego rodzaju podatki będą zbierane od konkretnych podatników. Te zawiadomienia mogły być rejestrowane, w celu zapewnienia bezpieczeństwa podatników116. Podatki mogły być zwyczajnie płatne w trzech równych ratach, poczynając od września każdego roku, który to miesiąc był początkiem roku podatkowego. Kiedy zostały zebrane, były wysyłane do poszczególnych skarbców. Cześć z podatków zebranych w naturze, była od razu rozdysponowywana na potrzeby armii stacjonującej 114 M. Jaczynowska, M. Pawlak, op. cit., s. 324; A. Ziółkowski, op. cit., s. 890; S.E. Finer, op. cit., s. 583. 115 A. Ziółkowski podaje, że za tetrarchii i Konstantyna zdecydowaną większość podatków płacono w naturze. Państwo jednak nawet w okresie największej deprecjacji pieniądza nie zrezygnowało z niego w sprawach fiskalnych. (A. Ziółkowski, op. cit., s. 890.) 116 C. 10, 22 – cały tytuł poświęcony De apochis publicis et descriptionibus curialium, w tym dwie ważne konstytucje: C. 10, 22, 1, 1 Imperatores Honorius, Theodosius 1 . Sed et aurum, quod ex huiusmodi contributione redigitur, ita debet susceptori aurario consignari, ut securitatibus nomen inferentis, dies consul mensis causa et summa comprehendatur, quo et descriptionis aequitas illustretur et descriptus documentis evidentibus fulciatur. * Honor. et Theodos. aa. Anthemio pp. *<a 410 d. VII k. Sept. Constantinopoli Varane Cons.> C. 10, 22, 2 Imperatores Theodosius, Valentinianus . Semel securitatem de refusione munerum emissam ab alio iudice non liceat refricari. Et ideo spectabilitas tua saluberrimae ac iustissim1e praeceptionis formam secuta prohibebit in posterum eos ad discussionem transacti muneris constringi, quos claruit accepta securitatis prosperitate laetari * Theodos et Valentin. aa. Celeri Procons. Africae. *<a 429 d. V k. mai. Ravennae Post Consulatum Felicis et Tauri vv. cc.> W tym miejscu należy zwrócić uwagę na daty wydania poszczególnych konstytucji – 410 r. n.e. oraz 429 r. n.e. A więc ponad sto lat po zmianach dokonanych przez Dioklecjana oraz, w odstępie dziewiętnastu lat. Z naszego punktu widzenia są to niewyobrażalnie długie odstępy czasowe. W ciągu dziewiętnastu lat w Polsce ordynacja podatkowa i zasady w niej zawarte mogą się zmienić kilkadziesiąt razy. Należy zatem mieć na uwadze, iż poszczególne reguły, o których mowa w niniejszej rozprawie nie funkcjonowały w tym samym czasie. Nie wiemy także, jaka była zasada przed wprowadzeniem regulacji znanej nam z Kodyfikacji Justyniana. 39 capitatio plebeia128. Wymiar capitatio znajduje się chociażby w sprawozdaniach podatkowych nadsyłanych ze wszystkich prowincji, które podawały ilość osób obłożonych tą daniną oraz sumę ogólną tej daniny129. Po podzieleniu sumy ogólnej przez ilość obłożonych nią osób otrzymywano capita – ilość podatku nałożonego na poszczególne osoby. Wysokość capita różniła się w zależności od wielu okoliczności130. Wysokość Wysokość caput różniła się w poszczególnych prowincjach. Różnice polegały jednak na obejmowaniu różnej ilości kobiet lub mężczyzn jednostką capitis. C. 11, 55, 1: Imperatores Diocletianus, Maximianus Ne quis ex rusticana plebe, quae extra muros posita capitationem suam detulit et annonam congruam praestat, ad ullum aliud obsequium devocetur neque a rationali nostro mularum fiscalium vel equorum ministerium subire cogatur. * diocl. et maxim. aa. exempl sacr. litt. ad charisium.*<a xxx sine die et consule.> Zgodnie z powyższą konstytucją wydaną przez Dioklecjana ludność wiejska żyjąca poza murami i płacąca capitatio lub dostarczająca annony nie była zobowiązana do płacenia innych podatków nakładanych przez rationalis. Nie była także zobowiązana do dostarczenia mułów lub koni do prac publicznych. Ludzie mieli podlegać podatkom na podstawie rejestru „głów” w wieku od lat 12 lub 14 do 65 lat. Kobiety przy tym w niektórych częściach imperium liczyły się za pełną „głowę”, w innych za jej część, a czasem zaś w ogóle nie brano ich pod uwagę. Przy liczeniu „głów” inwentarza brano pod uwagę różne standardy proporcjonalne131. Z Galii przykładowo, za czasów Konstancjusza ściągano podatek w dużej wysokości 25 sztuk złota od głowy. Jego następca Julian, zmniejszył wysokość tego podatku do 7 sztuk złota132. W 386 r. n.e. capitatio uległo obniżeniu. Od tego czasu za jedną Aemilianusa oraz nałożeniu na miasta afrykańskie, które nie pomogły Rzymowi, obowiązku płacenia stipendium oraz właśnie podatku pogłównego – na kobiety i mężczyzn w Afryce. W tym miejscu chodzi zapewne nie o caput a o tributum capitis. 128 A. H. M. Jones, P. Brunt, op. cit., s. 174. 129 E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. Tom II, …, s. 141. 130 C. 11, 48, 10 (CTh. 13, 11, 2) z 27.03.386 r. n.e. 131 Ch. S. Mackay, op. cit., s. 390; A. H. M. Jones, P. Brunt, op. cit., s. 169; Ammianus Marcellinus, Dzieje Rzymskie. Tom I, księgi XIV-XXV, ..., s. 381, w przypisie do Amm. 22, 4, 9 – 10. 132 Amm. 16, 5, 14: Ad ultimum exceptis victoriis, per quas vastantes saepe incolumi contumacia barbaros fudit, quod profuerit anhelantibus extrema penuria Gallis, hinc maxime claret, quod primitus partes eas ingressus pro capitibus singulis tributi nomine vicenos quinos aureos repperit flagitari, discedens vero septenos tantum munera universa conplentes: ob quae tamquam solem sibi serenum post squalentes tenebras adfulsisse cum alacritate et tripudiis laetabantur. 40 jednostkę caput uznawano dwóch lub trzech mężczyzn albo cztery kobiety133. W Galii oraz w innych prowincjach rzymskich, większość ziemi była uprawiana przez niewolników oraz przez chłopów. Biedni żyli na koszt bogatych, albowiem w spisach nakładających podatki figurowały jedynie nazwiska obywateli posiadających większą ilość środków, stąd też spisy te nie są zbyt obszerne oraz tym samym znajdujemy wytłumaczenie na dość znaczną wysokość capita. Zdziwienie może budzić takie samo obciążenie wszystkich mieszkańców prowincji. Otóż, mimo teoretycznie takiego samego wymiaru podatków dla wszystkich, w ostateczności podatki były ściągane według prawdziwego, a nie osobistego obciążenia podatkowego. Na jedną capita składało się kilku niezamożnych obywateli. W przypadku bardziej zamożnych obywateli, niejednokrotnie płacili oni proporcjonalnie do swego majątku za kilka capita134. Caput było ściągane jedynie od właścicieli ziemskich. Na osoby zajmujące się handlem nałożono odrębną daninę osobistą – lustralis, o której będzie także mowa w dalszej części niniejszej rozprawy135. Pewna pobłażliwość w poborze podatków miała miejsce w stosunku do zawodów wyzwolonych. Od reformy fiskalnej Dioklecjana każda osoba zobowiązana do płacenia podatku pogłównego była wpisana do rejestru w miejscu zamieszkania. Zatem, z punktu widzenia fiskalnego kolonowie byli związani z ziemią, na której mieszkali. Prawo z 322 r. n.e. stanowiło, iż jeżeli właściciel przyjmował w swoich dobrach cudzego kolona, nie tylko musiał go zwrócić dawnemu właścicielowi, lecz także zapłacić capitatio za cały okres, jaki ów kolon u niego spędził136. Aby ułatwić przeprowadzanie regularnych spisów na potrzeby capitatio, wprowadzono zakaz przemieszczania się kolonów: 133 CTh. 13, 11, 2. Tłumaczenie tego źródła znajduje się na poprzedniej stronie rozprawy, jako tłumaczenie do C. 11, 48, 10. 134 E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. Tom II, … , s. 142-144. 135 CTh. 13, 1, 1. Cały tytuł pierwszy trzynastej księgi jest zatytułowany De Lustralis Collatione. Z uwagi na fakt, iż państwo opierało się na aktywnym partycypowaniu w działaniu machiny administracyjnej przez właścicieli wielkich majątków ziemskich, podatki rolne nie mogły wzrosnąć zbyt mocno, gdyż inaczej właściciele majątków gremialnie wycofaliby się z systemu państwowego i podjęli próbę zakłócenia jego działania. Ponadto, nastąpiłaby gwałtowna redystrybucja dóbr i zmniejszenie majątków oraz znaczenia elit, gdyby państwo utraciło na sile, na autorytecie i przestało zapewniać bezpieczeństwo właścicielom ziemskim. Stąd też, ich „zysk” w postaci właściwej ochrony i utrzymania majątków w zamian za lojalność oraz płacenie podatków, był zdecydowanie wyższy od ponoszonych na to kosztów. (P. Heather, Upadek Cesarstwa Rzymskiego, J. Szczepański (tłum.), Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2007, s. 169-170). 136 E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. Tom II, ..., s. 144; J. Kolendo, Chłop, [w:] A. Giardina (red.), Człowiek Rzymu, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1997, s. 260. 41 CTh. 5, 17, 1 pr.: Apud quemcumque* colonus iuris alieni fuerit inventus, is non solum eundem origini suae restituat, verum super eodem capitationem temporis agnoscat. Znane są przypadki zwalniania przez właścicieli ziemskich z obowiązku płacenia podatku pogłównego osób od niego zależnych, kolonów zamieszkujących jego grunty, czy też przyjmowania przez właściciela ziemskiego ciężaru płacenia tego podatku tak, aby zachęcić poszczególne osoby do uprawiania danego gruntu, do osiedlenia się na danym gruncie oraz do pozostania na nim137. CTh. 11, 7, 3: Nemo carcerem plumbatarumque verbera aut pondera aliaque ab insolentia iudicum repperta supplicia in debitorum solutionibus vel a perversis vel ab iratis iudicibus expavescat. Carcer poenalium, carcer hominum noxiorum est officialium et cum denotatione eorum iudicum, quorum de officio cohercitiores esse debebunt, qui contra hanc legem admiserint. Securi iuxta eam transeant solutores: vel certe, si quis tam alienus ab humano sensu est, ut hac indulgentia ad contumaciam abutatur, contineatur aperta et libera et in usus hominum constituta custodia militari. Si in obdurata nequitia permanebit, ad res eius omnemque substantiam cives eius accedant, solutionis obsequio cum substantiae proprietate suscepto. Qua facultate praebita omnes fore credimus proniores ad solvenda ea, quae ad nostri usus exercitus pro communi salute poscuntur. Dat. kal. feb. Constantino a. VI et Constantio caes. conss. (320 febr. 1 [ian. 31]). Powyższe zarządzenie zostało wydane w 320 r. n.e., a więc w czasach poprawy sytuacji finansów państwa i względnie dobrej sytuacji politycznej. W późniejszym okresie polityka fiskalna uległa zaostrzeniu, w miarę pogarszania się sytuacji finansowej państwa. Zgodnie z tą regulacją, za sprawy dotyczące płatności podatków miało nie być stosowane więzienie ani też miały nie być stosowane tortury. Nie dotyczyło to osób notorycznie uchylających się od swoich zobowiązań podatkowych. W przypadku takich dłużników podatkowych jego sąsiedzi mogli przejąć majątek takiego dłużnika, jednocześnie stając się odpowiedzialnymi za wykonanie zobowiązań podatkowych uprzednio ciążących na dłużniku. O ile przy podatku ziemskim przymusowe ściąganie mogło być zaspokojone przez konfiskatę majątku, o tyle w przypadku ściągania podatków osobistych, wymuszano je przez stosowanie kar 137 K. Harper, The Greek Census Inscriptions of Late Antiquity, JRS 98/2008, s. 84. 44 CTh. 14, 22, 1 Impp. Valentinianus et Valens aa. ad Symmachum praefectum Urbi. Omnia, quaecumque advexerint privati ad portum urbis aeternae, per ipsos saccarios vel eos, qui se huic corpori permiscere desiderant, magnificentia tua iubeat comportari et pro temporum varietate mercedes considerata iusta aestimatione taxari, ita ut, si claruerit aliquem privatum per suos adventicias species comportare, quinta pars eius speciei fisco lucrativa vindicetur. Dat. VI id. iun. Naisso divo Ioviano et Varroniano conss. (364 iun. 8). Zgodnie z powyższą regulacją podatek ten nakładano według iusta aestimatione – sprawiedliwego oszacowania. Mamy ponadto powyżej potwierdzenie, iż wynosił on aż 20% wartości towarów przywiezionych. Porty były także posterunkami kontrolnymi i wywiadowczymi. Sprawdzano w nich, czy do stolicy nie wwozi się nielegalnej broni oraz kontrolowano ruch pasażerski. Specjalny system kontroli odpływających statków został wprowadzony przez Teodozjusza II, także po to, aby zapobiec sprzedaży broni oraz groźnym najazdom barbarzyńskim148. A. Pikulska-Radomska wskazuje, iż z uwagi na stagnację gospodarczą w okresie dominatu oraz, ograniczenie operacji handlowych do niewielkiej ilości towarów, portorium utraciło swe dotychczasowe znaczenie149. To stwierdzenie jest zdaniem autora rozprawy zbyt ogólne, niewłaściwe jest uogólnianie, iż w całym dominacie mamy do czynienia z okresem stagnacji gospodarczej. O okresach poprawy sytuacji gospodarczej mogą świadczyć przykładowo zwolnienia podatkowe, na których przyznanie cesarz mógł sobie pozwolić, gdy sytuacja finansowa państwa była lepsza. Cła nakładano na wszelkiego rodzaju towary płynące do Rzymu rzekami. Zawsze cło płacili nabywcy w Rzymie, a nie kupcy na prowincji. Podobny system funkcjonuje obecnie – cła, czy też podatek od czynności cywilnoprawnych płacą nabywcy towarów. Ponadto, produkty rolne oraz wyroby poddanych cesarstwa traktowano z większą wyrozumiałością niż szkodliwe oraz niepopularne artykuły pochodzące z Arabii oraz Indii. Znany jest również niepełny katalog towarów wschodnich, podlegających opłatom celnym w czasach Aleksandra Sewera: cynamon, mirra, pieprze, imbir, pachnidła, drogie kamienie, partyjska i babilońska skóra 148 J. Jundziłł, Rzymianie a morze, Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1991, s. 104. 149 A. Pikulska-Radomska, Podmiotowe zwolnienia celne ..., s. 193. 45 wyprawna, tkaniny bawełniane, jedwabie – surowe oraz przetwarzane, heban, kość słoniowa oraz eunuchowie150. Zwolnione z opłat celnych było wyposażenie na podróż – tzw. instrumenta itineris, w skład których wchodziły zwierzęta pociągowe, wozy, furgony, skrzynie na bagaż itp. oraz przedmioty ad usum proprium – do użytku osobistego podczas podróży były wolne od opłat celnych151. Wszystko inne, łącznie ze zwłokami wiezionymi do pochowania w innym miejscu, podlegało ocleniu. Ponadto, funkcjonowały zwolnienia podmiotowe obejmujące osoby zasłużone dla państwa, żołnierzy, a od 100 r. n.e. także weteranów wojskowych. Dotyczyło to oczywiście tylko towarów przeznaczonych do ich osobistego użytku, nie mieli natomiast przywileju przywożenia towarów na sprzedaż. Zwolnieni od cła byli ponadto ludzie, którzy przekraczali granicę, aby uczestniczyć w igrzyskach, jeśli nieśli symbole religii, oraz udowodnili, że było to rzeczywiście ich celem152. Nie wiemy, jak był zorganizowany pobór podatków przed wprowadzeniem specjalnego urzędu procuratora – czy conductores działali samodzielnie, czy też może również organizowali się w spółki, aby rozłożyć ryzyko w razie niezebrania cła153. Ze 150 E. Gibbon, op. cit., S. Kryński (tłum.), s. 133-134. 151 Cyceron w jednym ze swoich dzieł wspomniał przy okazji opisu konfliktu optymatów z popularami o zniesieniu ceł portowych. Ponadto, obniżono także „podatek krajowy” (vectigal superest domesticum) do 5 %. Podatek ten miał być następnie zdaniem Cycerona zniesiony na jednym zebraniu wiecowym (contiuncula clamore) przy krzyku służących. (Cicero, ad Atticum, II, 16, 1 [w:] M. T. Cycero, op. cit., s. 79). 152 L. Casson, op. cit., s. 206-208; R. Duncan-Jones, Structure and scale ..., s. 197. 153 Pierwotnie poborem portoria trudnili się portitores, publicani (po grecku – telonai), a także conductores. Pobór zaczynał się od pytania o zawód albo deklarację celną, na której podróżny wpisywał wszystko, co miał ze sobą. L. Casson podaje tu przykład Apolloniusza, który zapytany, co wiezie, odpowiedział wyniośle: „czystość, sprawiedliwość, cnotę, zimną krew, dzielność, dyscyplinę”. Wszystkie słowa są rodzaju żeńskiego, zatem poborca odpowiedział: „zobaczmy listę tych niewolnic!”, a w tym momencie Apolloniusz zauważył, ze były one raczej jego paniami niż niewolnicami. Z deklaracją w ręku celnik wszystko metodycznie przeglądał. Plutarch pisze na ten temat w rozważaniach filozoficznych o wścibstwie: „Dlatego tak nie lubimy celników i złościmy się na nich (…) kiedy szukając ukrytych (rzeczy), grzebią się w cudzych pakunkach i ruchomościach; a przecież i prawo im na to pozwala”. Nawet rzeczy, które ktoś miał na sobie, były przedmiotem oględzin. Jeśli celnik odkrył przedmioty, które były inscripta, „nie zadeklarowane”, natychmiast je konfiskował. Winowajca mógł je odkupić, ale za cenę, którą celnik uważał za odpowiednią do ich wartości, i nawet jeśli ustalił umiarkowaną cenę, oznaczała ona podwojenie kosztów. Niektórych rzeczy nie można było nawet odkupić. Jeśli ktoś próbował przeprowadzić młodego niewolnika przebierając go w ubiór obywatela i przemycając go, powiedzmy, jako członka rodziny, a niewolnik ujawniał prawdę, celnik na miejscu dawał mu wolność. Jeśli podróżny mógł dowieść, że naruszenie przez niego przepisów było naprawdę tylko błędem, a nie usiłowaniem oszustwa, traktowano go wyrozumiale; udawało mu się ujść tylko z grzywną równą podwójnej normalnej opłacie celnej. Przy poborze ceł dochodziło do nadużyć, o których wspomina Tacyt. Dzierżawcy ceł pobierali niesłusznie nałożone cła oraz zawyżali ich wysokość. Walczyli z nimi różni cesarze. Mamy przekaz o działaniach prowadzonych przeciwko nadużyciom dzierżawców ceł przez Nerona. Wśród prawników powstał spór o uprawnienia celników, jeśli kobieta zamężna, której zgodnie z prawem nie wolno było dotknąć, przewoziła czterysta pereł w ukryciu i inspektor upierał się je skontrolować, a wszystko, na co ona się zgadzała, to było pozwolić mu spojrzeć, co w takiej sytuacji 46 względów czysto logicznych niektórzy autorzy stwierdzają, iż musieli być oni zorganizowani w spółki, albowiem ścisły nadzór nad conductores miał zapobiegać zdzierstwom, czyli potencjalne zyski conductores były minimalizowane. Zatem nie było racjonalnego wytłumaczenia dla zwiększonego ryzyka ponoszonego tylko przez jedną osobę154. Wysokość podatku W czasach dominatu cłami były obłożone praktycznie wszystkie przedmioty handlu155. Cła były nakładane ad valorem – od wartości przewożonych towarów156. Opłaty za większość przedmiotów nie były wysokie, tylko 1-5% wartości,157 ale cło za te właśnie rzeczy, które turyści uważali za najbardziej ponętne, jak jedwabie, perfumy, korzenie, perły i inne wysoko cenione luksusy158 importowane z Dalekiego Wschodu, wynosiło 12,5%159: C. 4, 61, 7: Imperatores Valentinianus, Valens, Gratianus . Ex praestatione vectigalium nullius omnino nomine quicquam minuatur, quin octavas more solito constitutas omne hominum genus, quod commerciis voluerit interesse, dependat, nulla super hoc militarium personarum exceptione facienda. * Valentin. Valens et Grat. aaa. ad Archelaum com. orientis. *<a 366 ? pp. Beryto IIII k. febr. post consulatum Valentiniani et Valentis aa.> C. 4, 61, 8: Imperatores Gratianus, Valentinianus, Theodosius . A legatis gentium devotarum ex his tantum speciebus, quas de locis propriis, unde conveniunt, huc deportant, octavarii vectigal accipiant : quas vero ex Romano solo, quae sunt tamen lege concessae, ad propria deferunt, has habeant a praestatione immunes ac liberas. * Grat. Valentin. et Theodos. aaa. Palladio mógł uczynić urzędnik. (L. Casson, op. cit., s. 207; A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI ..., s. 285). 154 A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI ..., s. 285. 155 E. Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. Vol. I ..., s. 111; M. R. Cagnat, Étude Historique Sur Les Impôts Indirects chez les Romains Jusqu'aux invasions des Barbares, Paris 1882, s. 1. 156 K. W. Harl, op. cit., s. 231. 157 Przykładowo w Egipcie cło na wszystkie przywożone towary wynosiło 25 %. Nie jest natomiast znane cło na towary wywożone z kraju. Podatek ten był płacony niezależnie od tego, czy dobra były transportowane lądem czy też drogą wodną. W Tebach cło eksportowe na dobra wywożone z kraju wynosiło 2 %. (J. Toutain, op. cit., s. 161). 158 Także Cyceron wspominał w jednym ze swoich dzieł o projekcie ustawy (prawo Kuriona), które miało wprowadzić jakiś nowy, dodatkowy podatek od luksusu. Prawdopodobnie nie chodziło tu jednak o portoria. (Cicero, ad Atticum VI, 1, 25 [w:] M. T. Cycero, op. cit., s. 257). 159 L. Casson, op. cit., s. 206-207; A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI ..., s. 661; E. Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. Vol. I, ..., s. 111. 49 Vectigal Kolejnym podatkiem pobieranym w okresie dominatu był vectigal175. O czym będzie mowa w dalszej części rozprawy, vectigal był pobierany przez procuratores. Do 167 r. p.n.e., tj. do zdobycia Macedonii, podatek ten był jednym z dwóch głównych (drugim był tributum), źródłem dochodów państwa. Jego opis, podobnie jak wcześniej scharakteryzowanych w niniejszej rozprawie obciążeń, należy zacząć od analizy przedmiotu opodatkowania vectigal. Opodatkowanie gruntu zawsze rodzi trudność, czy opodatkowana powinna być powierzchnia gruntu, czy też może wartość produkcji osiąganej z upraw (opodatkowanie ad valorem). Grunty prowincjonalne, po podbiciu ich przez imperium rzymskie, mogły zostać skonfiskowane i stawały się ager publicus, mogły zostać sprzedane, jako agri quaestorii, mogły być rozdane wśród obywateli rzymskich, jako agri dati adsignati, mogły być także zwrócone ich pierwotnym właścicielom, jako agri redditi, lub też mogły być właśnie wydzierżawione za czynsz płatny w naturze lub w pieniądzu – agri vectigales176. Trzeba sobie wyobrazić, iż nagle, będąc właścicielem ziemi, na którą pracowało się kilkanaście / kilkadziesiąt lat wraz z całą rodziną, z powodu najeźdźcy, człowiek staje się jedynie jej posiadaczem. Najeźdźca decyduje o 175 Vectigalia były to w okresie republiki opłaty od eksploatowania własności państwowej (ager publicus), pobierane przez publicani. Nazwa ta zachowała się w stosunku do opłat za eksploatację własności państwowych takich, jak łowiska w jeziorach lub stawach. Opłaty te pobierano od dzierżawy własności publicznej poza granicami miast (civitates), w granicach miast własność uchodziła za prywatną. W literaturze można spotkać przykład poboru tego podatku w Pompejach. Oznaczenia vectigalia używa się w źródłach w większości jednak na oznaczenie podatku gruntowego pobieranego przez miasto lub państwo. (W. Bojarski, Ius in agro vectigali, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Zeszyt 56, 1973, s. 60; W. Bojarski, Unifikacja praw dzierżaw wieczystych w prawie rzymskim, Prawo Kanoniczne 37 (1994) nr 3-4, s. 119; A. Ziółkowski, op. cit., s. 726; H. Sztajerman, op. cit., s. 91, 205; W. P. B. Shepheard, Notes on Land Taxation in England, Journal of the Society of Comparative Legislation, New Series, Vol. 11, No. 2 (1911), s. 285; G. Segrè, op. cit., s. 85 i n.; G. 4, 28: “item lege censoria data est pignoris capio publicanis uectigalium publicorum populi Romani aduersus eos, qui aliqua lege uectigalia deberent”; Ch. Sumner Lobingier, The Evolution of the Roman Law from before the Twelve Tables to the Corpus Juris, 2 wyd., 1923, s. 28; A. Pikulska Radomska, Fiscus non erubescit. O niektórych italskich podatkach rzymskiego pryncypatu, Łódź 2013, s. 17-18. D. 43, 14, 1, 7: Publicano plane, qui lacum vel stagnum conduxit, si piscari prohibeatur, utile interdictum competere sabinus consentit: et ita Labeo. Ergo et si a municipibus conductum habeat, aequissimum erit ob vectigalis favorem interdicto eum tueri.; D. 50, 16, 16: Eum qui vectigal populi Romani conductum habet, ‘publicanum’ appellamus. nam ‘publica’ appellatio in compluribus causis ad populum Romanum respicit: civitates enim privatorum loco habentur. Informacje o poborze podatków w Pompejach mamy z szesnastu tabliczek typu chirographum (CXXXVIII – CLIII), datowanych nazwiskami duumwirów pompejańskich i konsulów rzymskich, które pochodzą od Sekundusa, niewolnika kolonii, a następnie wyzwoleńca (po 53 r. n.e.). Oświadczył on, że otrzymał od Publiusza Terencjusza Primusa, działającego w imieniu Staliusza Inwentusa sumę 6000 sesterców na spłatę podatku za jakiś ager vectigalis – ziemię na warunkach dzierżawy wieczystej. Był to czynsz należny miastu, avitum et patritum, uiszczany za użytkowanie posiadłości ziemskiej, stanowiącej własność miasta. (R. Étienne, Życie codzienne w Pompejach, T. Kotula (tłum.), Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1971, s. 135). 176 W. P. B. Shepheard, op. cit., s. 285; W. Bojarski, Ius in agro … , s. 64. 50 tym, ile czynszu należy płacić mu za uprawę ziemi, która nagle przestała należeć do mnie. To musiało budzić sprzeciw ludności podbitej. Na określenie podatku gruntowego płaconego za uprawę ager publicus przez mieszkańców prowincji używa się również określenia stipendium177. Przedmiotem opodatkowania była m.in. cała własność ziemska cesarstwa, łącznie z majątkami prywatnymi monarchy. Za zobowiązania podatkowe od gruntów kupowanych od poprzedniego właściciela odpowiadał nowy właściciel178. Był to podatek pośredni. Grunty, za których użytkowanie płacono vectigal, pochodziły zazwyczaj z podbojów (ager captus ex hostibus, ager captivus), albowiem Rzymianie podbitym miastom i ludom zabierali zawsze trzecią część gruntów na własność państwa, celem pokrycia wydatków wojennych179. W miarę rozrostu powierzchni własności państwowej, wykorzystywano ją na cztery sposoby: sprzedawano, rozdzielano obywatelom rzymskim, zostawiano w posiadaniu dawnych właścicieli za opłatą czynszu (scriptura)180, albo oddawano zdobyte ziemie bogatszym obywatelom w 177 T. Kotula, Afryka Północna ..., s. 112. W okresie Justyniana ius in agro vectigali oraz ius perpetuum wpłynęły na ukształtowanie emfiteuzy. (W. Bojarski, Ius in agro … , s. 67; W. Bojarski, Unifikacja … ; s. 123). 178 E. Gibbon, op. cit., Z. Kierszys (tłum.), s. 140. Iustiniani Novellae 144. Zgodnie z tą nowelą koloni mogli ponadto dysponować posiadaną przez siebie ziemią inter vivos oraz mortis causa.: „(…)Excipimus autem a praesenti lege colonos qui Samaritarum partes sequuntur, non ipsorum gratia, sed propter condiciones praediorum quae ab iis coluntur et propter tributa et reditus qui inde fisco inferuntur, cum praesertim ex rusticitate errent. His enim permittimus heredes et legatarios scribere et ascendentes et descendentes suos et cognatos ex latere, quamvis Samaritarum errore teneantur, ut tamen agros colant, cum uberior inde proventus ad possessores praediorum et per eos ad fiscum deferatur. Sed etiam sine testamentis praedicti alter ad alterius hereditatem venient propter eandem causam: quandoquidem etsi nemo horum inveniatur, dominum praedii, in quo colonus erat qui defunctus est, quae ab hoc relicta sunt accipere volumus, et fisci locum eum obtinere, quippe qui etiam publicis tributis pro illo satisfaciat.(…)” (A. M. Rabello, op. cit., s. 739). Opuszczanie przez kolonów ziemi i pozostawanie ziemi leżącej odłogiem przez długi okres czasu mogłoby powodować konieczność obniżki podatku od majątku. Jeśli nie było żadnego spadkobiercy, posiadłości kolonów przechodziły na rzecz właścicieli ziemskich, którzy działali na rzecz fiscusa, z uwagi na fakt, że pobierali on na rzecz fiscusa podatek gruntowy płacony przez kolonów. 179 F. Terlikowski, op. cit., s. 47. 180 Płacona od każdej sztuki bydła wypasanej na gruntach publicznych. Wraz z portoria, wchodziła w zakres szerszego pojęcia podatków pośrednich – tzw. vectigalia. Była także wydzierżawiana w okresie republiki oraz pryncypatu publicanom do pobrania. Mimo, iż była wydzierżawiana oddzielnie, to często była zbierana przez te same societates, które dzierżawiły pobór innych podatków. Z Lex Thoria z ok. 111 r. p.n.e. z części De agro publico p. R. in Italia wynika zwolnienie z obowiązku płacenia scriptura, przewidzianego za wypasanie na ager compascuus. Zwolnienie to było przewidziane dla właścicieli mniejszych ilości bydła. Posiadacze większych ilości musieli płacić normalne scriptura, od każdej głowy posiadanego i wypasanego bydła. Scriptura, portoria oraz podatek pogłówny były zazwyczaj płatne w pieniądzach. Inne podatki częściej były płatne w naturze. Kolejno, Corpus Iuris Civilis zdaje się preferować płatność podatków w naturze. (M. Cary, H. Hayes Scullard, op. cit., s. 339; A. Stephenson, A History of Roman Law with a Commentary on the Institution, Little, Brown and Company, Boston 1912, s. 241; P. Erdkamp, The Grain Market ..., Cambridge 2005, s. 101; A. H. M. Jones, op. cit., s. 533; A. H. M. Jones, P. Brunt, op. cit., s. 164; A. Pikulska, Portorium in the Roman Republic …, s. 301). 51 dzierżawę za opłatą podatku (vectigal)181. W okresie pryncypatu, podatek ten pobierany był w portach, na granicach imperium, prowincji, a nawet wewnątrz prowincji, od handlu na przystani lub na artykułach, które są sprzedawane, jak również na kopalniach soli, kopalniach żelaza oraz tam, gdzie brykiet (cegły) jest produkowany182. Co do zasady wszystkie grunty na prowincjach były opodatkowane chyba, że były obdarzone przywilejem immunitas. Ponadto grunty posiadające status ager privatus ex iure peregrino były zwolnione z opodatkowania183. U Galów podatki (vectigalia) płacono za korzystanie z kopalń, majątków publicznych (plemiennych), lasów, rybnych jezior itp.184. Vectigal płacono także jako czteroprocentowy podatek od ceny kupna niewolników. Podatek ten został zniesiony przez Nerona185. Pobierano także vectigal aedilicium – były to tzw. dobrowolne prezenty na igrzyska urządzane w Rzymie186. Nakładano także vectigal foricularii ansarii promercalium na określone artykuły spożywcze sprzedawane na targach. Być może był to podatek nałożony na sprzedawane amfory z oliwą i winem oraz na zwierzęta (według ich ilości sprzedawanych). Nie posiadamy jednakże większej ilości informacji na temat tego podatku. W celu ułatwienie poboru vectigalu, utworzono rejestr gruntów - scriptoria187. W źródłach pojawia się również określenie vectigal praetorio. Zdaniem komentatorów jednak, nie ma tu mowy o żadnej legalnej daninie płaconej do skarbu państwa, lecz o sumach, jakie ofiarowywano namiestnikom prowincji po prostu tytułem okupu, aby obronić się od ucisku z ich strony188. W źródłach możemy się także spotkać z określeniem vectigal Illyricum. W przypisie tłumacz podaje, że vectigal Illyricum były to daniny pośrednie ściągane w postaci opłat cłowych przy przekroczeniu granicy tego obszaru i pewnych jego części wewnętrznych oraz w portach w wysokości 181 F. Terlikowski, op. cit., s. 47. 182 D. 50, 16, 17, 1; A. Ziółkowski, op. cit., s. 825. P. Middleton podaje, iż wysokość tego podatku od wina transportowanego z Narbo do poszczególnych części imperium. Przedmiotem opodatkowania były amfory z winem, jako podstawowa jednostka, od której płacono ten podatek. (P. Middleton, The Roman Army and Long-distance Trade [w:] P. Garnsey, C. R. Whittaker (ed.), Trade and Famine in Classical Antiquity, The Cambridge Philological Society 1983, s. 77). Wspomina przy tym o crimen vinarium, czyli próbach wymuszenia dodatkowych podatków od wina, od którego już raz zapłacony został podatek, bowiem najpierw mieszkańcy prowincji musieli dostarczyć określoną ilość wina na potrzeby armii stacjonujących w prowincjach, a dodatkowo jeszcze płacić ten nałożony na nich podatek. (P. Middleton, op. cit., s. 80). 183 J. Toutain, op. cit., s. 274. 184 Przypis 53 do de bello Galico, I, 18 [w:] G. J. Cezar, op. cit., E. Konik (tłum.), s. 21. 185 Tacitus, Annales 13, 31. 186 A. H. M. Jones, op. cit., s. 535; Cicero, Epistulae ad Quintum Fratrem 1, 1, 9. 187 A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI ..., s. 439, 887. 188 Cicero, ad Atticum V 21, 11, wyjaśnienia: M. T. Cycero, op. cit., s. 268. 54 wyzwoleńcy cesarscy z tytułem procuratora, w Azji, Lycji – Pamfilii oraz Galacji zajmował się tym urzędnik wybrany spośród ekwitów197. Nie jest pewne, czy podatek ten w prowincjach był zbierany także od gruntów należących do obywateli rzymskich. Jeśli tak, grunty te w prowincjach były przedmiotem podwójnego opodatkowania. Możliwe, że w prowincjach w stosunku do obywateli rzymskich podatek ten miał zastosowanie jedynie do rzeczy ruchomych198. Oprócz vicesima hereditatum w źródłach mamy informacje o vicesima libertatis vel manumissionum (pięcioprocentowy podatek od wyzwoleń)199. Vicesima libertatis prawdopodobnie została uchylona przez Dioklecjana200. W pobór tego podatku również zaangażowanych pośrednio lub bezpośrednio było kilka służb: procrator XX lib(ertatis), ark(arius) XX lib(ertatis), vilicus XX lib(ertatis)201. Z uwagi na fakt, iż podatek ten nie był pobierany w okresie dominatu, autor rozprawy nie przeprowadzał większych badań na jego temat. Kolonat w systemie fiskalnym dominatu Przy opisie systemu podatkowego w okresie dominatu należy poświęcić więcej miejsca na charakterystykę kolonatu oraz umiejscowieniu tej instytucji w systemie podatkowym dominatu. Wykształcenie się instytucji kolonatu w III w. n.e., spowodowane w dużej mierze kryzysem ekonomicznym, stanowiło także ukłon w 197 A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI ..., s. 248, 255. 198 F. Frost Abbott, A. Chester Johnson, op. cit., s. 126. Szerzej na temat tego podatku: A. Pikulska- Radomska, Fiscus non erubescit …, s. 60 i n. 199 Jego wprowadzenie datuje się na 357 r. p.n.e. (G. Forsythe, op. cit., s. 276). Podatek ten wynosił pierwotnie 5 %, następnie został zwiększony przez Karakallę do 10 %, a następnie znowu obniżony przez Makrinusa (217 – 218 r. n.e.) do 5 %. (F. Millar, op. cit., s. 90; A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI ..., s. 241; R. Duncan-Jones, Structure and scale ..., s. 195). Z drugiej strony jednak można zastanowić się, czy przez obłożenie tej czynności (wyzwolenia) ciężarem podatkowym, nie miało na celu właśnie zmniejszenie liczby wyzwoleń; poborem tego podatku oraz podatku od spadków trudnił się specjalnie powołany urzędnik ze stanu kwitów (A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI ..., s. 241). Niewolnicy rzymscy, którzy przez akt swego wyzwolenia otrzymywali obywatelstwo rzymskie, popierali na zgromadzeniu ludowym polityczne cele swych patronów, byli oni im przydatni także z racji świadczonych na ich rzecz usług natury ekonomicznej i osobistej. Mimo, że w roku 357 p.n.e. na akt wyzwolenia nałożony miał zostać podatek w wysokości 5% od wartości niewolnika (Liv. 7, 16, 7), to w ciągu III w. p.n.e. liczba wyzwoleńców znacznie się zwiększyła. O tym, że wyzwalanie było wówczas praktyką częstą świadczy fakt, iż do roku 209 p.n.e. wpływy państwa rzymskiego z tytułu podatku od wyzwolenia osiągnęły prawie 4000 funtów złota (Liv. 27, 10, 11 n.). (G. Alfödy, op. cit., s. 64). Zmniejszanie się znaczenia podatku od wyzwoleń zdaniem autora rozprawy mogło wynikać ze zmiany struktury społecznej Rzymu w okresie dominatu. Zmniejszało się znaczenie niewolników, gdyż nie przybywało ich liczby z uwagi chociażby na brak podbojów nowych prowincji, wzrastało zaś znaczenie kolonów, którzy z jednej strony zapewniali wpływy podatkowe z gruntów, a z drugiej strony pełnili istotną funkcję, uprawiając ziemie i zapobiegając tym samym degradacji gruntów. 200 F. Frost Abbott, A. Chester Johnson, op. cit., s. 124. 201 J. Muñiz Coello, op. cit., s. 260. 55 stronę wielkich posiadaczy ziemskich, którzy zyskali ludność przywiązaną do ich gruntów i zobowiązaną do płacenia podatków. Zdaniem A. J. B. Sirksa wykształcenie się instytucji kolonatu wiązało się również z potrzebą uproszczenia poboru podatku gruntowego i pogłównego. Miało się to wiązać również z reformami Dioklecjana. Pogląd o wykształceniu się kolonatu dopiero w czasach Dioklecjana jest podważany przez innych autorów. A. Cameron podaje, iż na długo przed Dioklecjanem prywatni dzierżawcy w Egipcie płacili należne podatki właścicielom uprawianej przez siebie ziemi jako pośrednikom i być może tę właśnie zależność Dioklecjan uczynił dziedziczną, porządkując raczej w ten sposób istniejącą sytuację niż narzucając nową202. Sytuacja dzierżawców ziemi była różna w zależności od prowincji. W Afryce powinności dzierżawców regulowała lex Manciana203. Do najważniejszych obowiązków na podstawie tej ustawy należało płacenie daniny w naturze (partes), zwykle w wysokości trzeciej części plonów (określanych mianem partes, partes agrariae lub partes colonicae), a ponadto, obowiązkowe świadczenie robocizny (operae) na rzecz conductores, którzy zarządzali m.in. w Afryce domenami cesarskimi i podlegali władzy prokuratorów204. Opłaty od kolonów za uprawiane grunty pobierali conductores. Wymiar partes był zależny od oszacowania zbiorów „na klepisku” przez samych kolonów. Oszacowanie to mogło być jednak odrzucone, niezaakceptowane przez conductores, jako niewiarygodne. Stąd też conductores przy popełnianych przez siebie nadużyciach nie musieli wcale zmieniać, powiększać partes agrariae, lecz wystarczyło jedynie odrzucenie oszacowania dokonanego przez kolonów205. Liczba dni robocizny wynosiła od czterech do sześciu. Conductores dążyli do zwiększenia świadczeń, co powodowało skargi kolonów kierowane do cesarskiej kancelarii, której interwencje były zwykle dla nich korzystne206. Koloni uciekali się często do pomocy cesarza przed nadużyciami ze strony conductores. Jak trafnie zauważa to J. Kolendo, nadmierne obciążenie kolonów wzbogacało wyłącznie conductores, nie przynosiło zaś cesarzowi żadnych bezpośrednich korzyści. Co więcej, groziło tym, iż w następnym okresie trudno będzie wydzierżawić za taką samą sumę saltus, którego mieszkańcy 202 V. Arangio-Ruiz, op. cit., s. 256; A. J. B. Sirks, The Colonate ..., s. 122; A. Cameron, op. cit., s. 59-60. 203 D. Kehoe, op. cit., s. 242. 204 Szerzej o administracji w Afryce: B. H. Warmington, The North African Provinces from Diocletian to the Vandal Conquest, Cambridge at the University Press 1954, s. 1 i n. 205 Z ok. 70 – 72 r. n.e., zmieniona następnie przez Lex Hadriana de rudibus agris. (J. Kolendo, Kolonat w Afryce ..., s. 96, 104, 142; D. Kehoe, op. cit., s. 242; P. Erdkamp, The Grain Market ..., s. 222.). Szczególnie artykuł D. Kehoe jest godny polecenia, z uwagi na dość szczegółową analizę genezy Lex Manciana, ciekawe teorie w nim postawione, a także dokonaną rekonstrukcję tekstu tej lex. 206 M. Jaczynowska, M. Pawlak, op. cit., s. 232-233; J. Kolendo, Kolonat w Afryce ..., s. 93 i n. 56 zostali zrujnowani przez zbyt wielkie świadczenia nakładane przez conductores. Stąd też, administracja cesarska często wcielała się w rolę mediatora pomiędzy conductores a kolonami207. Z ciekawostek w tej kwestii wskazać można, iż Afryka była podzielona prawdopodobnie na cztery mniejsze dystrykty, jeśli idzie o opodatkowanie, z uwagi jednak na upływ czasu, trudno jest ustalić ich granice208. Także koloni w Brytanii byli traktowani jedynie jako płatnicy podatków oraz źródło rekrutów dla armii209. Koloni nie byli samodzielnie odpowiedzialni za płatność podatków nałożonych na uprawiane przez nich grunty, ale w razie zaległości w podatkach, właściciel gruntów, który musiał zapłacić podatki za grunty uprawiane przez kolonów, mógł z tego tytułu pozbawić ich ziemi210. W przypadku, gdyby kolon uciekł, jego dotychczasowy pan nie był zobowiązany do zapłaty podatku pogłównego za kolona, a zobowiązanie to przechodziło na osobę, która przyjęła zbiega211: CTh. 5, 17, 1: Apud quemcumque* colonus iuris alieni fuerit inventus, is non solum eundem origini suae restituat, verum super eodem capitationem temporis agnoscat. 1. Ipsos etiam colonos, qui fugam meditantur, in servilem condicionem* ferro ligari conveniet, ut officia, quae liberis congruunt, merito servilis condemnationis compellantur implere. Interpretatio. Si quis alienum colonum sciens in domo sua retinuerit, ipsum prius domino restituat et tributa eius, quam diu apud eum fuerit, cogatur exsolvere: ipse vero, qui noluit esse, quod natus est, in servitium redigatur. Powyższa regulacja pochodzi z 332 r. n.e. Kolonom zabroniono opuszczania majątków ziemskich, zaś właściciele udzielający schronienia zbiegom musieli ich wydać, a ci, którym udało się sprowadzić zbiegłych kolonów z powrotem, mogli zakuć ich w kajdany, jak gdyby byli niewolnikami212. Słuszne wydaje się być wskazanie w 207 J. Kolendo, Kolonat w Afryce ..., s. 137. 208 A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI ..., s. 534. 209 B. Campbell, op. cit., s. 104. 210 Koloni mogli płacić podatki bezpośrednio do poborców podatkowych, lub też mogli płacić zryczałtowaną kwotę (tota summa), właścicielowi gruntów, który uprawiali, a ten z kolei zatrzymywał nadwyżkę ponad wymagany podatek, jako swój dochód (sui reditus). „Wolni” koloni płacili capitatio humana osobiście. Dokonywali oni także professio przy cenzusie gruntu osobiście i samodzielnie także płacili za ten grunt podatki. (A. J. B. Sirks, The Colonate ..., s. 132-133, 140-143). 211 W przypadku, gdyby osoba, która udzieliła schronienia zbiegom, nie wiedziała o tym, iż są to zbiegowie, osobami bezpośrednio zobowiązanymi do zapłaty capitatio humana byli ci koloni. (A. J. B. Sirks, The Colonate ..., s. 132, 137; C. 11, 48, 8, 1. 212 C. 11, 53, 1. Mogło się to wiązać z wyłączaniem poszczególnych warstw, np. kleru chrześcijańskiego ze służby w radach miejskich. Z powodu takich zwolnień, cięższe obowiązki spadały na pozostałych współobywateli. (A. Cameron, op. cit., s. 70. 59 wyznaczonej działki, na której wolno im było mieć własną chatę. Ich sytuacja coraz bardziej przypominała sytuację kolonów223. Rola kolonów, jako w pewnym sensie przymusowych dzierżawców ziemi, w okresie dominatu była nie do przecenienia. Dzięki nim państwo miało wpływy podatkowe określonej wysokości. Również ziemia nie traciła właściwości produkcyjnych, dzięki jej uprawom i nie pozostawaniu ugorem. Zróżnicowanie systemu poboru podatków W przedmiocie poboru poszczególnych podatków w Rzymie – zarówno w Italii, jak i na prowincji, brakowało jednolitości. Pozory centralizacji224 i ujednolicenia systemu poboru podatku sprawia istnienie kodeksów prawnych w okresie dominatu. Dioklecjan jednakże nie stworzył nowego i ujednoliconego systemu dla całego cesarstwa. Regionalne zróżnicowanie przetrwało225. Ta różnorodność podatków, a co za tym idzie także, służb je pobierających upatruje się w rosnącym konflikcie pomiędzy potrzebami publicznymi oraz generalną tendencją do uchylania się od podatków226. Na poparcie tej tezy wskazuje się przykład poboru vicesima hereditatium. Pobór tego podatku różnił się w zależności od prowincji. W części był ustanowiony specjalny urząd do poboru tego podatku, a w części z kolei pobierał go jedynie niewolnik cesarski. Podobnie było z brakiem jednolitości w poborze innych podatków227. Przykładowo, w Italii początkowo mieszkańcy byli w ogóle zwolnieni z tributum. W Egipcie podobno w ogóle najemcy - rolnicy nie płacili podatków, a byli zobowiązani do wydania 50 % swoich plonów. Na Sycylii oraz Sardynii, a także w innych miejscach bardzo 223 M. Jaczynowska, M. Pawlak, op. cit., s. 232-233. 224 K. Harper, op. cit., s. 90 – Zdaniem tego autora centralizacja mogła istnieć na poziomie jednej prowincji, co wynika np. z pochodzących z II poł. IV w. n.e. inskrypcji z Azji. Na centralizację poboru podatków oraz wydatkowania środków publicznych w Egipcie wskazuje z kolei: G. Rouillard, L'Administration Civile de L'Égypte Byzantine, Paris 1928, s. 106 i n. 225 A. Cameron, op. cit., s. 59-60. Imperium, po aneksji pewnego terytorium, rzadko narzucało swoje rozwiązania administracyjne i fiskalne. Bardziej zaś opierało się na zastanym porządku administracyjnym. Ponadto, od samego niemalże początku, w okresach republiki oraz pryncypatu niektóre prowincje miały stały wymiar obciążeń podatkowych, inne zaś zmienny. W pierwszej grupie prowincje wpłacały podatki wprost do kasy kwestora, zaś druga grupa prowincji była domeną działalności publikanów. Odnośnie tej różnorodności, w literaturze spotykamy się także z opiniami, iż poglądy o rzekomym dużym zróżnicowaniu stawek podatkowych są czasami mocno przesadzone, jak opodatkowanie podatkiem pogłównym w Egipcie, w którym generalnie była jedna stawka w wysokości 16 drachm, oraz były także osoby uprzywilejowane, obdarzone pewnymi przywilejami i zwolnieniami podatkowymi. (H. I. Bell, recenzja: Sh. L.e Roy Wallace, Taxation In Egypt from Augustus to Diocletian, Princeton 1938, [w:] The Classical Review vol. 52, Issue 5/1938, s. 190). 226 G. Gera, S. Giglio, op. cit., s. 7. 227 A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI …, s. 247 – 248. 60 powszechnym podatkiem była dziesięcina (decuma)228. W Egipcie można się spotkać z podatkami w wysokości 1/5 oraz 1/7 zbiorów. W Azji była to 1/10 zbiorów229. Ludność prowincji nie była zobowiązana do pełnienia służby wojskowej, jednakże była zamiast tego zobowiązana do wysokich świadczeń materialnych, tributa230. Sama centralizacja poboru podatków mogła się odbywać na poziomie prowincji. Między innymi zakładanie 228 S.E. Finer, op. cit., s. 560. Szerzej na temat braku jednolitości w nakładaniu dziesięciny m. in. w okresie republiki w poszczególnych prowincjach: K. Bringmann, A. Gierlińska (tłum.), Historia Republiki Rzymskiej od początków do czasów Augusta, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, s. 138 – 140. Wprawdzie okres republiki nie jest przedmiotem niniejszej rozprawy to jednak autor przedstawi najważniejsze informacje dziesięcinie. Dziesięcina została wprowadzona prawdopodobnie w okresie drugiej wojny punickiej. Zdaniem W. Ihne, nakładanie dziesięciny było wyjątkowe i traktowano to po części, jako karę na podbite ludy. Na Sycylii Rzymianie zachowali bez zmian sprawiedliwe zasady poboru dziesięciny zbożowej, które wprowadził na tej wyspie król Hieron. (Lex Hieronica szczegółowo omówiona jest w III księdze mów przeciwko Werresowi; w myśl tej ustawy dochody przedsiębiorstw podatkowych nie mogły przekroczyć ściśle ustalonej kwoty). Decuma szła częściowo na utrzymanie wojska z czasem jednak utrzymanie wojska było pokrywane z tributum. Podaje się, iż dziesięcina nie była efektywnym ani sprawiedliwym podatkiem. Otóż była ona nakładana na widoczne zbiory. Stąd też, wystarczyło schować zbiory np. u sąsiada, aby oszacowanie było mniejsze a przez to mniejszy pobór podatku. Ponadto, często zbiory mogły wystąpić zbyt wcześnie lub zbyt późno w stosunku do oszacowania i poboru przeprowadzanego przez poborców podatkowych. Cenzorowie co pięć lat wydzierżawiali pobór dziesięciny. Przy czym, każdy kolejny cenzor miał wgląd do umów dzierżawy zawartych przez swoich poprzedników. Stąd też, przy szacowaniu rocznej produkcji, posiadano w miarę dokładne wyliczenia, które pomagały w utrzymaniu interesów państwa. Łatwiej było ściągnąć podatek od hodowców bydła, którzy płacili określoną opłatę od sztuki bydła wypasanej na pastwisku należącym do państwa - pascua. Dawniej to pascua była jedynym podatkiem nakładanym przez państwo. O ile grunty rolne były wydzierżawiane, o tyle pastwiska pozostawały w rękach państwa. W dawnych czasach pastwiska były jedynymi gruntami posiadającymi status ager publicus. Zobowiązanie do płacenia pascua za wypasane bydło, wyjaśnia, dlaczego to bydło nie należało do kategorii res mancipi. Grunty uprawne oraz bydło rolne, od których nie była płacona dziesięcina, były res mancipi. Przy okazji dziesięciny warto także wspomnieć o Lex Icilia. Lex Icilia podzieliła całą ziemię należącą do państwa na Awentynie pomiędzy plebejuszy. Na podstawie assignatio triumwirowie Lex Sempronia, zwani także triumviri agris dandis assignandis, przypisywali podatki do określonych gruntów rozdzielonych pomiędzy plebejuszy. Świadczy to o tym, iż plebejusze, którzy otrzymali ziemię, nie mieli jej w pełnej własności. Autor twierdzenie to wysnuwa z podziału ziemi w starożytnym Rzymie na ager publicus oraz ager privatus, dzieląc przy tym ager privatus na ager optimo iure privatus – wolne od wszystkich podatków oraz „zwyczajne” ager privatus, do którego przypisane były pewne obowiązki. Oprócz dziesięciny dostarczanej bezpłatnie często, jak w przypadku mieszkańców Sycylii drugą 1/10 część plonów mieszkańcy musieli oddawać państwu po bardzo niskich cenach – tzw. frumentum emptum / frumentum in cellam. Odejście od poboru dziesięciny lokalnie, z każdej społeczności oddzielnie, na rzecz kontraktowania poboru tego podatku w określonej wysokości z całej prowincji, np. Azji nastąpiło stosunkowo wcześnie, gdyż już w okresie republiki. (W. Ihne, Researches into the History of the Roman Constitution with an Appendix upon the Roman Knights, London, William Pickering 1853, s. 137-138; M. Cary, H. Hayes Scullard, Dzieje Rzymu od czasów najdawniejszych do Konstantyna, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992, s. 340; S. E. Finner, op. cit., s. 82; T. Łoposzko, Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987, s. 89; J. Kolendo, Rolnictwo rzymskie, [w:] J. Wolski, T. Kotula, A. Kunisz, Starożytny Rzym we współczesnych badaniach. Państwo – Społeczeństwo – Gospodarka, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1994, s. 342; N. Rosenstein, R. Morstein – Marx, A Companion to the Roman Republic, Blackwell Publishing, Kundli 2006, s. 171; A. H. M. Jones, op. cit., s. 534; P. Erdkamp, The Grain Market in the Roman Empire. A social, political and economic study, Cambridge University Press, Cambridge 2005, s. 35. P. Erdkamp podaje także szacunkową wielkość zbiorów w poszczególnych prowincjach w swojej pracy: P. Erdkamp, op. cit., s. 46 i n.). 229 R. Duncan-Jones, Money and government in the Roman Empire, Cambridge University Press 1998, s. 47. 230 M. Jaczynowska, M. Pawlak, Starożytny Rzym, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2008, s. 89. 61 miast na prowincjach oraz tworzenie z nich ośrodków administracji fiskalnej miało na celu poprawę efektywności w poborze podatków231. W wielu podbitych społecznościach państwa lokalny system urzędniczy, organizacja skarbowa pozostały niezmienione po podbiciu przez Rzymian. Jedyną nowością wprowadzaną po podbiciu było dokonywanie oszacowania majątku, cenzusu, w celu nałożenia podatków232. Reforma w powyższym zakresie miała być wprowadzona w rzeczywistości dopiero w okresie dominatu. Urzędy miały być ujednolicane. Pewne pozory tego typu zjawiska stwarzają wydawane konstytucje cesarskie, rzekomo ujednolicające funkcjonowanie administracji w całym Imperium. Na ile jednak ta jednolitość występowała, o tym będzie mowa w dalszej treści niniejszej rozprawy. Rzeczywiście, powszechnie ugruntowana została już w piśmiennictwie teza, iż Rzymianie nie trzymali się sztywnego schematu w zakresie opodatkowania, ale w miarę możliwości utrzymywali system fiskalny, który obowiązywał przed aneksją poszczególnych terytoriów. Stąd wynikają znaczne różnice między ciężarami ponoszonymi przez ludność w poszczególnych prowincjach233. Sprawny zarząd poszczególnymi prowincjami nie był możliwy bez udziału miejscowej ludności234. To mieszkańcy poszczególnych prowincji znali uwarunkowania geograficzne i gospodarcze danego terytorium. Znali także zwyczaje ludności miejscowej, przez to też pobór podatków mógł być skuteczniejszy. Jednakże, w okresie dominatu, szczególnie w IV w. n.e., cesarze robili wszystko, aby zastąpić urzędników cesarskich członkami kurii w procesie poboru podatków. Reforma ta nie została dokonana prawdopodobnie w Afryce i Egipcie235. W konstytucji z 365 r. n.e. mamy doskonały przykład tego, na jakie przeszkody napotykali cesarze przy okazji wcielania ich zamiarów w życie. Otóż, w tym przypadku 231 J. Edmondson, Cities and Urban Life in the Western Provinces of the Roman Empire, 30 BCE – 250 CE, [w:] D. Potter (ed.), A Companion to the Roman Empire, Oxford, Blackwell 2006, s. 254. 232 A. Monson, Rule and Revenue in Egypt and Rome: Political Stability and Fiscal Institutions, Historical Social Research, 3/2007, s. 256. 233 M. Cary, H. Hayes Scullard, Dzieje Rzymu od czasów najdawniejszych do Konstantyna, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992, s. 338. 234 T. Kotula, Afryka Północna w starożytności, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1972, s. 395. 235 K. Harper, op. cit., s. 89; CTh. 12, 6, 9 – to z tej Konstytucji wynika, iż w Afryce pobór podatków w naturze został pozostawiony w gestii rad miejskich. Cesarzowie Walentynian i Walens tłumaczyli to tym faktem, iż kuriałów łatwiej jest zmusić do pokrycia niedoborów w pobieranych podatkach. Z kolei z konstytucji: CTh. 12, 1, 97 z 383 r. n.e. wynika, iż zakazane było pobieranie podatków w Egipcie przez dekurionów. 64 ekspedycjami karnymi lub odwetowymi, które wysyłano w następstwie napadów lub innych nieprzyjaznych poczynań np. ludów północnych248. Prowincje „nierentowne” również pełniły bardzo ważną rolę w rzymskiej ekonomii. Otóż, z uwagi na stacjonowanie w nich zwiększonej ilości wojsk, prowincje te stanowiły rynki zbytu dla towarów wyprodukowanych w „spokojniejszych” prowincjach, w których nadwyżki tych towarów występowały249. Podkreślić należy, iż to właśnie prowincje były przez długi czas głównym źródłem bogactwa państwa rzymskiego oraz poszczególnych przedstawicieli warstw wyższych. Gdy zaczęły odprowadzać coraz mniejsze podatki oraz, gdy zaczęły w nich narastać nastroje separatystyczne, państwo rzymskie zaczęło chylić się ku upadkowi. Świadczyło to również o słabnącej sile uprzednio sprawnie działającej administracji podatkowej. Spotyka się również opinie, że w ostateczności, utrata państewkowej niepodległości okazywała się w ostatecznym wyniku wielką łaską losu dla obywateli municypiów. Z jednej strony zatrzymywali oni swój lokalny samorząd, a z drugiej strony, stawali się współrządcami rozrastającego się państwa250. Prowincje już rozwinięte cywilizacyjnie, jak Egipt, czy Grecja, zmieniały tylko władcę, nie traciły natomiast nic ze swojego dorobku cywilizacyjnego. Grecja nigdy nie uległa zromanizowaniu, a egipski ustrój administracyjny i skarbowy został rozszerzonych za czasów Dioklecjana na cały rzymski świat251. Rzymianie nie zawsze byli najeźdźcami zdobywającymi nowe terytoria. Zdarzało się, że zwracano się do nich z prośbą o interwencję, gdyż widziano w nich godnego zaufania rozjemcę. Dopiero po spełnieniu swojej misji, do której bywali zaproszeni, nie wycofywali się, jak to było w przypadkach Karii, czy całej Azji Mniejszej, a pozostawali na tych terytoriach. Ich rola ewoluowała kolejno od rozjemcy do politycznego i ekonomicznego zwierzchnika252. Dochody z prowincji oraz dochody z wojen spływały bardzo nieregularnie. Niekiedy były to dochody ogromne, niekiedy zaś w ogóle znikały. Wtedy, starożytny Rzym zależny przede wszystkim od swoich prowincji, dotykał kryzys gospodarczy i nawet najbogatsi mieli problemy z wypłacalnością253. 248 J. Wielowiejski, op. cit., s. 185. 249 R. Duncan-Jones, Structure and scale ..., s. 42. 250 Taką opinię przedstawia S. Łoś odnośnie wcześniejszego okresu państwowości rzymskiej, jednakże zdaniem autora rozprawy konkluzja ta pozostaje aktualna również w okresie dominatu. S. Łoś, Rzym na rozdrożu. Studium monograficzne o Katonie Starszym, Czytelnik, Warszawa 1960, s. 19. 251 S. Łoś, op. cit., s. 240. 252 G. Kotłowski, Początki władzy rzymskiej w Karii, [w:] R. Sajkowski (red.), Studia z dziejów Starożytnego Rzymu, Olsztyn 2007, s. 28 – 29. 253 S. Łoś, op. cit., s. 144. 65 Nadużycia w poborze podatków W starożytności wypracowano model cech oczekiwanych od pracowników administracji. Dobry urzędnik winien, zdaniem Marka Aureliusza, charakteryzować się następującymi cechami: 1. dobrym charakterem (niewinnością) – innocentia, 2. sumiennością – diligentia, 3. doświadczeniem – experientia254. Powyższy przekaz pochodzi z okresu pryncypatu, pozostawał jednak aktualny również w okresie dominatu, podobnie jak pozostaje aktualny w czasach współczesnych. Niestety, nie wszyscy urzędnicy stosowali się do powyższych zasad. Większość dopuszczała się nadużyć i zdzierstw wobec podatników. Nadużycia były powszechne przy opodatkowaniu w starożytnym Rzymie255. Skargi na zbytnią gorliwość wszędobylskich funkcjonariuszy fiskalnych są szczególnie częste w Kodeksie Teodozjusza256. Przyczyn karygodnych zachowań ze strony urzędników może być wiele. Część na pewno wynikała z charakteru ludzkiego. Nadużycia być może były także spowodowane zmianami w sposobie awansu do najwyższych stopni w karierze urzędniczej. Otóż, urzędy w Rzymie były sprawowane przez różnych ludzi – zarówno biednych, jak i bogatych. Część osób robiła kariery na kredyt, inni – byli to np. bogacze i ich synowie, którzy dorobili się majątków w czasie proskrypcji, które miały miejsce we wcześniejszych okresach257. Administracja finansowa w starożytnym Rzymie nie funkcjonowała w próżni, ale w wyraźnych ramach prawnych, które zostały na nią nałożone. Przykłady takich ograniczeń znajdziemy w Kodeksie Justyniańskim. Otóż, nawet zgodne z prawem działania służb finansowych mogły być uznane za zabronione z tego powodu, iż nie były wykonywane we właściwym czasie: C. 10, 1, 6 Imperator Constantinus: Iustas etiam et quae locum habent fisci actiones praecipimus concremari ob hoc solum, quod suis temporibus prolatae non sunt. iam calumniae privatorum eo saltem arceantur exemplo, quo iustas fisci lites silere praecipimus. * constant. a. ad provinciales. * <a 319 d.Iii k.Iun.Constantino a.V et licinio c.Conss.> 254 A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI ..., s. 260. 255 B. Campbell, op. cit., s. 91. 256 P. Heather, op. cit., s. 288. 257 A. Ziółkowski, op. cit., s. 761. 66 Powyższa konstytucja nakazuje wprost spalenie dokumentów, z których wynikały zobowiązania podatkowe, jeśli dokumenty te nie zostały wykorzystane we właściwym czasie. Czyli zawarty tu jest zakaz wykorzystywania takich dokumentów. Fragment można powiązać z zakazem tego samego cesarza zawartym w poniższej regulacji: C. 7, 37, 1 Imperator Constantinus: Notum est a fisco quaestionem post quadriennium continuum super bonis vacantibus inchoandam non esse. additum etiam est et eos, qui nostra largitate nituntur, nulla inquietudine lacessendos nec his a fisco nostro controversiam commovendam, qui quoquo modo aut titulo easdem res possederint. * const. a. ad orfitum. * <> W powyższym fragmencie mowa jest o zakazie podejmowania działań przez fiskusa (jego urzędników) wobec rzeczy, które nie miały właściciela, a które były w czyimś posiadaniu przez 40 lat258. Kolejną ważną regulację znajdujemy w Kodeksie Teodozjańskim: CTh. 10, 1, 3: Iustas etiam et quae locum habent fisci actiones praecipimus concremari ob hoc solum, quod suis temporibus prolatae non sunt. Iam calumniae privatorum eo saltem arceantur exemplo, quo iustas fisci lites silere praecipimus. Dat. III kal. iun. Constantino a. V et Licinio c. conss. (319 mai. 30). Zgodnie z powyższą konstytucją nawet najbardziej uzasadnione sprawy dotyczące fiscus nie mogły być wnoszone po czasie przewidzianym na ich wniesienie. Mamy tutaj przykład kolejnej regulacji Konstantyna z początku IV w. n.e., przynoszącej ulgę podatnikom. Poszczególni cesarze mieli świadomość ciężaru podatków przytłaczających społeczeństwo, pobieranych przez nadużywających swych uprawnień urzędników259. Docierały do nich skargi na urzędników z prowincji, których dotarcie chcieli zablokować zarówno curiales jak i defensores. Chęć ukrycia informacji o nadużyciach przed cesarzem mogła wynikać ze strachu przed cesarzem oraz, przed zarzutami za niską skuteczność walki z nadużyciami ze strony defensores. Cesarze starali się walczyć z korupcją, niesprawiedliwością i nadużyciami urzędników. Środkiem zaradczym na to miało być wysyłanie do prowincji specjalnych urzędników oraz komisji, z nadzwyczajnymi uprawnieniami, których zadaniem było przywrócenie praworządności 258 Fragment ten należy porównać z konstytucjami zawartymi w C. 7, 38, w którym jest mowa o nakazie zwrotu i naprawienia szkody w stosunku do rzeczy – niewolników, czy ziemi, uzyskanych bezprawnie. 259 Novellae Divi Maioriani 4: “(…)Nobis rem publicam moderantibus volumus emendari, quod iam dudum ad decolorandam urbis venerabilis faciem detestabamur admitti. (…)”. 69 ich na te grunty. Być może jednak, grunty te włączano do podstawy opodatkowania a cesarze tylko przyznali ulgę w zapłacie podatków z tych gruntów. W tym miejscu można przytoczyć za R. Taubenschlagiem przestępstwa podatkowe, zgodnie z zaproponowaną przez niego klasyfikacją: 1. fałszerstwa stawek oraz fałszowanie rejestrów wpływów; 2. nie przekazywanie zebranych podatków – zatrzymywanie ich dla siebie. Kolejno możliwe były delikty: podatników, urzędników skarbowych, poborców podatkowych, innych osób uczestniczących w poborze podatków273. O nadużyciach popełnianych przez poszczególne urzędy oraz o karach za to grożących, a także środkach zaradczych przedsiębranych przez cesarzy w celu zapobiegnięcia nadużyciom będzie mowa w dalszej części rozprawy przy opisie poszczególnych służb. Organizacja skarbu państwa Dochody, których pobieraniem trudniły się służby przedstawione w niniejszej rozprawie, trafiały do aerarium bądź fiscus. Aerarium i fiscus stanowiły przykład starożytnego rozróżnienia na skarb państwa, przeznaczony do zaspokajania potrzeb państwa oraz skarb władcy, przeznaczony do zaspokajania potrzeb cesarza. Wpływy aerarium były lepiej znane w okresie dominatu jako tituli largitionales, z uwagi na fakt, iż zarządzał nimi comes sacrarum largitionum. Składały się z regularnych obciążeń nałożonych na nieruchomości należące do państwa, inne regularne oraz nieregularne obciążenia, oraz, opodatkowanie pośrednie (vectigalia). Pewne tituli były przeznaczone na potrzeby wojenne: tirones (obowiązek dostarczenia rekrutów), equi (obowiązek dostarczenia koni) oraz vestis (obowiązek dostarczenia ubrań), wszystkie były nakładane na podstawie posiadanych nieruchomości. Canon equorum był pierwszym coemptio (przymusowa sprzedaż za określoną cenę), a następnie podatkiem płatnym in natura, od 367 r. został zaś przekształcony w płatność pieniężną. Przy tetrarchii, obowiązek dostarczenia rekrutów został przekształcony w obowiązek płacenia regularnego podatku w złocie (aurum tironicum), później używanym do opłacania najemników barbarzyńskich274. 273 R. Taubenschlag, The Law of Greco-Roman Egypt in the Light of the Papyri 332 B. C. - 640 A. D., Warszawa 1955, s. 464 – 469. 274 Podatek ten wykształcił się w epoce późnego pryncypatu a rozwinął i stał się popularny w dominacie, gdyż społeczeństwu rzymskiemu odeszła ochota do pełnienia służby wojskowej. M. Jaczynowska podaje jednak, iż podatek ten został wprowadzony dopiero przez Dioklecjana przy okazji reformy wojskowej. Właściciele ziemscy byli zobowiązani do dostarczenia pracujących na ich ziemiach kolonów, jako 70 W okresach wojen nakładano dodatkowe podatki. Canon vestis był płacony, teoretycznie dobrowolnie, przez miasta i senatorów. Innymi dochodami aerarium były nakładane kary pieniężne oraz zdobycze wojenne z podboju nowych terytoriów275. Tylko w teorii gromadzono wszystkie dochody państwa w aerarium i pokrywano z nich wydatki276. W praktyce bowiem w każdej prowincji była kasa przychodów – fiscus, z którego pokrywano wydatki związane z zarządem prowincją. Do rekrutów (O tym m.in. CTh. 7, 13, 7). Dlatego przekupowali oni agentów poborowych, by zamienić pobór na podatek rekrucki (aurum tironcinum). Poborowi uciekali się ponadto do przekupstwa, samookaleczania i dezercji. Jedynie w krytycznych dla państwa momentach rygorystycznie domagano się dostarczenia rekruta. Z czasem, płacenie aurum tironicum stało się regularnym, kolejnym obowiązkiem, nałożonym na miasta. Miały one albo dostarczyć rekrutów w odpowiedniej ilości, albo zapłacić „złoto rekrutacyjne” (aurum tironicum). W V w. n.e. sytuacja państwa była na tyle poważna, że nawet użytkownicy gruntów cesarskich musieli płacić ten podatek, albo dostarczyć rekrutów. Jego wielkość obliczano proporcjonalnie do wielkości posiadanych gruntów (CTh. 7, 13, 7). Zdaniem A. Świętonia, możliwość płacenia aurum tironicum była przywilejem, tak była traktowana, albowiem, była rozwiązaniem korzystniejszym niż temonarium. W IV w. n.e. spotykamy się z podatkiem praebitio tironum, wprowadzonym prawdopodobnie przez Dioklecjana. Zdaniem J. Wiewiorowskiego, aurum tironicum pobierano dopiero od 370 r., zgodnie z konstytucją Walentyniana i Walensa (CTh. 7, 13, 2). Wynosił on najpierw 25, a następnie 30 solidów. Służba wojskowa, oprócz osób pożytecznych dla państwa, była zakazana przestępcom, niewolnikom, kolonom i kuriałom. Wykształcenie się tego podatku jest krytycznie oceniane przez historyków. Uznaje się bowiem, iż aurum tironicum, płacone w wielkości 25 solidów zamiast jednego rekruta, który miał być dostarczony, przyczyniło się do spadku morale, spadku ducha walki, oraz osłabienia przywiązania do ojczyzny, której już nie było obowiązku bronić. Płacenie aurum tironicum pozwalało z jednej strony na werbunek barbarzyńców do obrony granic, z drugiej jednak strony to powodowało silną barbaryzację armii oraz korpusu oficerskiego. Doprowadzało to z czasem do ostrych konfliktów pomiędzy wojskiem (barbarzyńskim) a ludnością cywilną. Ponadto, poprzez armię barbarzyńcy zdobywali także coraz większe wpływy na dworze cesarskim. (CTh. 7, 13, 4- 5 – o spadku morale na przykładzie obcinaniu sobie części kończyn przez osoby, które nie chciały służyć w wojsku; A. Ziółkowski, op. cit., s. 888; J. Kalendo, Rzym i Barbarzyńcy Europy Środkowej i Wschodniej, Meander 7-8/1987, s. 397; M. Jaczynowska, M. Pawlak, op. cit., s. 323; F. Millar, The Roman Empire and its Neighbours ..., s. 99; S. Dill, op. cit., s. 235; A. Świętoń, Przymus służby wojskowej w późnym cesarstwie rzymskim, Studia Prawnoustrojowe 7/2007, s. 127; CTh. 7, 13, 13 – właśnie o możliwości płacenia przez senatorów 25 solidów zamiast dostarczania jednego rekruta, to senatorowie decydowali samodzielnie, czy wolą zapłacić, czy też dostarczyć rekrutów; A. K. Bowman, P. Garnsey, A. Cameron (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XII: ... s. 290; J. Wiewiorowski, Organizacja Cesarstwa Rzymskiego…, s. 248; J. Kolendo, Kontakty Rzymu z barbarzyńcami Europy Środkowej i Wschodniej, [w:] J. Wolski, T. Kotula, A. Kunisz, Starożytny Rzym we współczesnych badaniach. Państwo – Społeczeństwo – Gospodarka, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1994, s. 229; Obszerną monografię na temat służby barbarzyńców w armii rzymskiej przygotował M. Wilczyński: M. Wilczyński, Germanie w służbie zachodniorzymskiej w V w. n.e. Studium historyczno-prospograficzne, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001; Ammianus Marcellinus 19, 11, 7 – fragment z Marcelina, w którym wspomina on o możliwości zapłaty złota przez provinciales zamiast dostarczenia rekrutów; Ammianus Marcellinus 31, 4, 4 – także w tym fragmencie jest mowa o pro militari supplemento quod provinciatim annuum pendebatur, thesauris accederet auri cumulus magnus i o rekrutowaniu żołnierzy z najdalszych krańców Imperium oraz z zagranicy). 275 A.J.B. Sirks, recenzja książki R. Delmaire, Largesses sacrées et res privata. L’aerarium impérial et son administration du IVe au VI siècle. [Collection de l’École française de Rome, 121]. Palais Farnèse, Roma 1989, XVIII + 759 s., [w:] Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis nr 60, 1992 r., s. 478-484. 276 Bardzo dobre, warte uwagi i polecenia zestawienie przykładowych dochodów i wydatków z aerarium w okresie pryncypatu, w formie tabeli oraz z podaniem źródeł, przedstawił R. Duncan-Jones: R. Duncan- Jones, Money and government ..., s. 17 – 18. Zdaniem F. Millar jednakże mimo, iż znane są mniej więcej dokładnie wpływy do aerarium, to nie wiemy prawie nic na temat technicznych środków transportu wpływów do aerarium. (F. Millar, The Roman Empire and its Neighbours ..., s. 69). 71 aerarium odsyłano nadwyżkę dochodów nad wydatkami277. Nie mamy jednak dokładnych danych na temat tego, ile podatków, ile efektów produkcji rolniczej było konsumowanych w prowincjach, a ile nadwyżki było odsyłanej do Rzymu278. Rozdział na aerarium i fiscus nie jest spotykany obecnie. Nie mamy dwóch skarbów państwa279, a w ustawie budżetowej dochody i wydatki przedstawiane są dla jednego tylko miejsca ich przeznaczenia (dochody) i wydatki (pochodzenia), stąd też warto także wspomnieć o relacjach pomiędzy aerarium i fiscus. Skarbce te były teoretycznie niezależne, aczkolwiek zdarzały się także okresy, jak w czasach Tyberiusza, kiedy miał on nieograniczoną władzę zarówno nad skarbcem senatorskim (aerarium), jak i skarbcem cesarskim (fiscus), stąd też w tamtym czasie nie miało znaczenia, do którego skarbca trafiały poszczególne dochody280. Informacje o aerarium i fiscus podawane w źródłach, muszą być badane z wyjątkową ostrożnością. Otóż, istniała niestety częsta praktyka wśród kompilatorów zamieniania słów z aerarium na fiscus281. W okresie dominatu aerarium czasami oznaczało to samo co sacrae largitiones282. Jednakże, przede wszystkim utożsamiano aerarium z res privata – aerarium principis, aerarium privatum jako przeciwieństwo aerarium publicum283. R. Delmaire przedstawia w tym zakresie dokładne badania na temat mylnego oznaczania w źródłach fiscus, aerarium, res privata oraz sacrae largitiones. Oprócz ogólnego aerarium i fiscus istniały także wyspecjalizowane skarbce, jak zarządzane przez 277 C. 12. 37, 18; A. Ziółkowski, op. cit., s. 825. R. Duncan-Jones pisze, iż z przyczyn ekonomicznych, aby zapobiec utracie pieniędzy w trakcie transportu, starano się z Rzymu do prowincji oraz z prowincji do Rzymu przesyłać tak mało środków, jak tylko było to możliwe. Zatem, pieniądze z aerarium do prowincji trafiały jedynie, gdy dochody prowincji były niższe od ich wydatków oraz, na odwrót – wpływy z prowincji były przekazywane jedynie, gdy przewyższały wysokość zapotrzebowania prowincji na środki pieniężne. (R. Duncan-Jones, Money and government ..., s. 177). 278 R. Bagnall, Response to Elio Lo Cascio Urbanization as a Proxy of Demographic and Economic Growth [w:] A. Bowman, A. Wilson (ed.), Quantifying in the Roman Economy, Oxford 2009, s. 109. 279 Jednego skarbu państwa też nie mamy. Jest to pojęcie abstrakcyjne. Jeden jest budżet, natomiast fizycznie skarb składa się z kilkuset rachunków bankowych, na który wpływają określone dochody, przede wszystkim podatkowe, zbierane regionalnie przez miasta, urzędy skarbowe i izby celne oraz, centralnie. 280 S. Hammer w przypisie do Tacitus, Annales 6, 2 (Tacyt, Wybór pism, S. Hammer (przekł.), Zakład im. Ossolińskich, Wrocław 1956, s. 127). 281 G. Segrè. Sulle istituzioni alimentarie imperiali. Nota ad una monografia del Brinz, BIDR 2/1889, s. 88-89. 282 R. Delmaire, op. cit., s. 7; CTh. 1, 5, 13; CTh. 11, 18, 1 – w konstytucji Honoriusza i Teodozjusza z 409 r. n.e. mowa jest o zwolnieniu najważniejszych urzędników państwowych z obowiązku dostarczania rekrutów – praebitio tironum; Nov. Val. 7, 2 – privatae rei causis vel sacri aerarii. 283 R. Delmaire, op. cit., s. 8; Na temat comes aerarii privati: CTh. 11, 18, 1; C. 11, 71, 5 W C. 11, 71, 5 mowa jest o instytucji perpetuum, o oddawaniu prywatnych ziem w perpetuum oraz o konsekwencjach z tego wynikających, m.in. zakazie przenoszenia perpetuum już raz przyznanego, o uprawnieniach comes aerarii privati. 74 obdarowujący ojciec był dłużnikiem295. Także sprzedaż gruntu poniżej jego rynkowej wartości, na którym była ustanowiona hipoteka zabezpieczająca wierzytelność przysługującą fiscusowi, mogła być anulowana przez procurator296. W szerszym rozrachunku, miało miejsce zwiększanie przychodów fiscusa kosztem aerarium. Z czasem nastąpiła absorpcja aerarium przez fiscus mimo, że formalnie rozróżnienie finansów cesarza i ludu istniało do końca epoki297. Budżet Przy opisie podatków i służb skarbowych, należy wspomnieć o budżecie, który te podatki tworzyły. Nie ma na temat jego wysokości zbyt wielu informacji298. Podatki w naturze, przeliczane na pieniądze przekraczały zapewne 12,5 miliona solidów i mógł być nie mniejszy niż 50 mln solidów. Wartość ta mogła być jednak dużo niższa, obliczając, że cały podatek, pod panowaniem dynastii macedońskiej, w czasach, gdy zachodnia część imperium była stracona, nie osiągał sumy 8 milionów solidów. Wartość pieniądza była oczywiście dużo wyższa niż dzisiaj, prawdopodobnie pięciokrotnie wyższa. Wysokość budżetu jest także szacowana na podstawie średnich kosztów utrzymania jednego legionu, w przeliczeniu liczby legionów w danym okresie, które to liczby są zazwyczaj znane oraz przyjęciu założenia, że koszty armii stanowiły ok. 60 % kosztów całego budżetu299. Budżet cesarski w poszczególnych okresach rozwoju państwa rzymskiego, przede wszystkim w okresie pryncypatu udało się równoważyć. Częściowo dzięki dewaluacji pieniądza, przez obniżenie ilości srebra w denarze, pozwalającą uzyskać dodatkową ilość kruszcu, która umożliwiała władzy cesarskiej dalsze działania. Takie działania były powtarzane wielokrotnie300. Dewaluacja pieniądza była jednym z trzech szybkich sposobów na zdobycie dodatkowych środków, oprócz rekwizycji oraz zwiększania obciążeń podatkowych. Każdy z nich, stosowany nieostrożnie, mógł 295 C. 10, 1, 1: Imperatores Severus, Antoninus: Si prius, quam fisci rationibus pater vester obligaretur, perfectam praediorum donationem fecisse fuerit probatus, quod citra fraudem creditorum gestum est, non rescinditur. * Sev. et Ant. aa. Attico et Severo. *<a xxx > 296 C. 10, 1, 3: Imperator Gordianus: Si minori pretio, quam res est, aperta fraude emptoris vel gratia quae obligata sunt a fisco venierunt, aditus procurator meus debitam quantitatem inferenti restitui ea praedia iubebit. * Gord. a. Atticae. *<a xxx >. 297 A. Ziółkowski, op. cit., s. 826. 298 O wysokości budżetu ateńskiego przed wojnami peloponeskimi oraz w Egipcie i Syrii po panowaniu Aleksandra Wielkiego: J. Toutain, The Economic Life of the Ancient World, M.R. Dobie (tłum.), Routledge, London and New York 1996, s. 91. 299 S. E. Finer, op. cit., s. 559. 300 B. Salway, op. cit., s. 131-132. 75 kosztować cesarza życie301. W III w. n.e., zdaniem R. Suskiego dewaluacja nie była spowodowana brakiem kruszcu, mimo, że w Dacji nie wydobywano już kruszcu (a w ostateczności Dację utracono na rzecz barbarzyńców). Pojawiły się jednakże, oprócz istniejących kopalni złota w Azji oraz na Bałkanach, kopalnie złota w Hiszpanii. Kolejno, nastąpiła zwiększona emisja monet w czasach Galiena, Klaudiusza II oraz Aureliana I. Za deprecjacją pieniądza nastąpiła hiperinflacja. Przełożyło się to w ostateczności na utratę zaufania do pieniądza302. Zmiany w administracji skarbowej w III - V w. n.e. Przegląd reform podatkowych W rozprawie na temat jednego okresu w historii danego państwa nie sposób pominąć poprzednie okresy rozwoju państwa, które wpłynęły na ukształtowanie się konkretnych służb. Warto też dokonać przeglądu najważniejszych reform z zakresu skarbowości i podatków, żeby zrozumieć chronologię wydarzeń, a także przyczyny zmian w zakresie skarbowości. Otóż, w okresie republiki oraz pryncypatu pobór podatków spoczywał w rękach wywodzących się z ekwitów publicani303. Poza dzierżawą podatków z prowincji, jako bankierzy kontrolowali oni finanse, handel i rzemiosło. Ekwici przez cały okres republiki walczyli o utrzymanie prawa do zbierania podatków przez publikanów, szczególnie w prowincji Azja, gdzie mieli monopol na ich dzierżawę. Łączyli się także w wielkie spółki kupieckie, których przedmiotem działalności był handel morski oraz na wielką skalę transakcje finansowe304. Dzierżawienie podatków czasami jest postrzegane jako przykład lenistwa administracji centralnej w poborze podatków305. 301 Zwiększanie obciążeń kosztowało życie np. Maksymina Traka (R. Suski, Konsolidacja Cesarstwa Rzymskiego za panowania cesarza Aureliana 270 – 275, Avalon, Kraków 2008, s. 331). 302 R. Suski, op. cit., s. 331, 345, 350. 303 Istnienie spółek publikanów jest źródłowo poświadczone już od połowy III w. p.n.e. (T. Łoposzko, Historia społeczna …, s. 86; M. Jaczynowska, M. Pawlak, op. cit., s. 89; A. Goldsworthy, Cezar. Życie giganta, Wydawnictwo Amber, Warszawa 2007, s. 29). W okresie republiki, oprócz dwóch najważniejszych podatków (tributum oraz vectigal), mniejszą rolę odgrywały cła portowe (portoria), czynsze dzierżawne z kopalń (metalla), jezior rybnych i żup solnych (salinae), myta opłacane na gościńcach, kanałach, rzekach i mostach. Dochody te wydzierżawiano do ściągania publikanom. (F. Terlikowski, Życie publiczne, prywatne i umysłowe Starożytnych Rzymian, Księgarnia Naukowa, Polskie Towarzystwo Pedagogiczne, Lwów 1925, s. 48; A. K. Bowman, P. Garnsey, D. Rathbone (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XI ..., s. 282). Należy wspomnieć także, iż nawet w krajach anglosaskich w ostatnim okresie odrodziła się koncepcja prywatnych poborców podatkowych, których model funkcjonowania jest wzorowany na publicani: R. Kenny, Dealing with Contingent Fee Contract Auditors, Corporate Business Taxation Monthly 1 (1999), s. 2. 304 G.J. Bradley [w:] E. Bispham (red.), op. cit., s. 95. 305 A. H. M. Jones, P. Brunt, op. cit., s. 153. 76 Większe zmiany w administracji finansowej imperium rzymskiego były kolejno przeprowadzane przez Oktawiana Augusta, który utworzył nowe funkcje i urzędy, ustanowione w ścisłym porządku w kolejności obowiązującej w karierze (cursus honorum) senatorskiej czy ekwickiej. Niższy personel w tych dziedzinach administracji składał się z cesarskich niewolników i wyzwoleńców306. Od czasów Augusta w okresie pryncypatu udało się zrównoważyć budżet, zrównując wpływy z wydatkami. W literaturze wskazuje się, iż system podatkowy zreformowany przez Augusta, upadł w III w. n.e. w wyniku wielkiej inflacji307. Kolejno Klaudiusz stworzył ściślejszą organizację władz centralnych w formie jakby działów kancelarii cesarskiej (odpowiadających w zakresie kompetencji naszym ministerstwom) – od spraw finansowych (a rationibus), od rozstrzygania podań (a libellis), korespondencji urzędowej (ab epistulis) itd. Hadrian również rozbudował administrację skarbowości starając się o powierzenie jej ludziom fachowym. On także nadał bardziej spoistą organizację doradczemu consilium cesarskiemu, obsadzając je także fachowcami – przede wszystkim prawnikami. Wzmocnienie centralnych organów administracji ogromnie usprawniło działanie całego aparatu państwowego opierającego się nadal, jeśli idzie o zarząd spraw na terenie prowincji, na dawniej już funkcjonujących namiestnikach prowincji (legaci cesarscy, prokuratorzy i w Egipcie – prefekci)308. Kolejno, Domicjan dokonał reformy systemu podatkowego, w której system poboru podatków został przejęty od spółek publikanów309. Przejęcie przez lokalne społeczności, przez ordo decurionum poboru podatków na prowincji oraz stopniowe zmniejszanie roli publicani w systemie fiskalnym miało służyć wzmocnieniu autorytetu cesarza310. Aczkolwiek, już wcześniej 306 Kasjusz Dion Kokcejan, I. Bieżuńska-Małowist, W. Madyda (przekł.), Historia Rzymska. T. I, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1967, s. IX; P. Cerami, Il controllo finanziario ..., s. 796-797. 307 A. H. M. Jones, P. Brunt, op. cit., s. 168. 308 Kasjusz Dion Kokcejan, Historia Rzymska. T. I, ..., s. X. 309 M. Jaczynowska, M. Pawlak, op. cit., s. 213. 310 A. Monson, op. cit., s. 256. Odbieranie publikanom poboru podatków wiązało się zapewne z szeregiem nadużyć, jakich się dopuszczali. Z uwagi na realia świata starożytnego nie było możliwości skutecznego zapanowania nad tymi nadużyciami. Z powodu ździerstw wybuchały np. rewolty w Hiszpanii. Taka rewolta wybuchła także ok. 82 r. p.n.e. Ostatecznie, dzięki działaniom Q. Sertoriusa, pretora w Hiszpanii, polegających na zmniejszeniu obciążeń fiskalnych w tej prowincji, została ona zażegnana. Sytuacja uległa pogorszeniu po reformie trybunałów de repetundis w 70 r. p.n.e., kiedy publicani uzyskali przewagę w trybunałach sądzących sprawy o zdzierstwa. Uprzednio namiestnicy prowincji mogli powstrzymywać spółki publikanów przed ździerstwami na prowincjach. Jednakże przyznanie ekwitom rzeczywistej kontroli nad trybunałami de repetundis dało publikanom możliwość bezkarnego oskarżania uczciwych i niewygodnych dla nich namiestników przed trybunałem ekwickim. Zmiany w administracji finansowej oraz w odbieraniu ekwitom ich uprawnień w poborze podatków, a co za tym idzie, w zmniejszaniu się roli politycznej ekwitów, mogły wynikać także ze specyfiki tej warstwy społecznej. Była to warstwa politycznie niepewna. Gdy byli oni w konflikcie z senatem – zagrażali stabilności rzeczypospolitej, w sojuszu – kontynuowali nadużycia w Italii i w prowincjach, blokowali 79 dominatu miał następować proces unifikacji kontroli finansowej. W takich przypadkach również rzadki jest opór ludności322. Dioklecjan uporządkował pobór podatków323. W literaturze wskazuje się, iż reformy te nastąpiły z motywów politycznych, ekonomicznych, socjalnych, finansowych, militarnych324. Przyczyn zmian upatruje się również w pustym skarbie oraz w pilnych, zwiększonych potrzebach finansowych państwa325. Osiągnięciem Dioklecjana była m.in. zmiana poboru nieregularnych danin w regularne podatki326. Zniesiono ponadto urząd frumentarii, których zadaniem było zbieranie i dostarczanie należnych armii danin w naturze (tzw. annona militaria). Oprócz tej funkcji pełnili oni rolę kurierów, tajnych zwiadowców i cesarskich agentów. Ich funkcje przejęli częściowo agentes in rebus327. Agentes in rebus, curiosi, sprawowali ponadto kontrolę w imieniu cesarza nad urzędnikami skarbowymi. Donosili oni cesarzowi o wykrywanych nieprawidłowościach, porównuje się ich także do współczesnych inspektorów podatkowych i audytorów. Pobierali oni także opłaty od kontrolowanych środków transportu i kontrasygnowanych dokumentów. W 359 r. n.e. ustalono wysokość tej opłaty na 1 solidus od każdego pojazdu328. Nadużycia curiosi doprowadziły do ruiny wielu mieszkańców prowincji, dlatego nakazano susceptores informowanie o każdym curiosi, być może w celu ukarania ich, można też przypuszać, iż w ten sposób podjęto próbę likwidacji tej służby329. 322 L. F. Fargher, R. E. Blanton, op. cit., s. 874-875; P. Cerami, Il controllo finanziario ..., s. 799. 323 Część z urzędów, których wykształcenie się przypisuje się Dioklecjanowi, mogło pojawić się jeszcze przed jego panowaniem. Ostateczne ukształtowanie państwowości nastąpiło dopiero za Konstantyna. (J. Burckhardt, Czasy Konstantyna Wielkiego, P. Hertz (tłum.), Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992, s. 50). Autor przeprowadza w tym miejscu krytykę Laktancjusza. Otóż, Dioklecjan został oskarżony o gromadzenie niezmierzonych skarbów. Jednakże autor ten podchodzi krytycznie do tego oskarżenia, uważając, iż wydatki z odzyskaniem i odbudową zrujnowanego cesarstwa były zbyt ogromne, aby w kasie pozostawała jeszcze jakaś większa kwota. Sytuacja została przedstawiona przez Laktancujsza w następujący sposób: „Każdy z czterech panujących utrzymywał przy sobie więcej żołnierzy niż ich w ogóle mieli poprzedni cesarze. Podatki wzrosły niesłychanie; liczba tych, co je pobierali, o tyle przewyższała liczbę tych, co je płacili, że chłopi opuszczali swoje grunta, toteż obszary uprawne zarastały lasem. Aby wszystkich napełnić strachem, podzielono prowincje na części i każdą krainę, każde miasto oddano na pastwę chmary urzędników, poborców podatkowych, zastępców prefektów i innych, z czego niewiele było pożytku dla wspólnego dobra, lecz tylko wyroki sądowe, banicje, wyzysk bez miary i granic z towarzyszącą im nieznośną przemocą itd.” (Lactantius, De mortibus persecutorum 7). 324 P. Cerami, Il controllo finanziario ..., s. 799. 325 G. Rouillard, op. cit., s. 5. 326 A. H. M. Jones, P. Brunt, op. cit., s. 168. 327 Sextus Aurelius Victor, Liber de caesaribus 39, 44 – 45. 328 J. - J. Clamageran, op. cit., s. 112; Ch. Kelly, Rulling the Later Roman Empire, The Belknap Press of Harvard University Press 2004, s. 206; A. Pikulska-Robaszkiewicz, Funkcjonariusze służb specjalnych w późnym Cesarstwie - “agentes in rebus”, Prawo Kanoniczne 37 (1994) nr 3-4, s. 151. 329 CTh. 12, 10, 1 z 373 r. n.e. – curiosi zwani są w tej regulacji praefectianes. 80 Wskazać należy, iż przez cały III w. n.e. w społeczeństwie rzymskim narastała świadomość konieczności przemian, także w systemie podatkowym. Jeszcze przed panowaniem Dioklecjana, po śmierci Galiena, w latach 268 – 284 nastąpiła reorganizacja systemu podatkowego. W wyniku nasilania się gospodarki naturalnej, w dobie kryzysu ekonomicznego, aby usprawnić zaopatrzenie i utrzymanie armii koncentrowanej na granicach państwa, tributum soli oraz tributum capitis zaczęto pobierać w naturze, produktach ziemi. W III w. nastąpiło również wprowadzenie nowego podatku – annona militaria. Od epoki późnego cesarstwa na oznaczenie podatku pogłównego i gruntowego zaczęto uzywać ogólnego określenia annona. Płacono go zarówno w naturze jak i w świadczeniach pieniężnych, zwłaszcza od czasu reform monetarnych Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego330. Zebrana annona była rozdysponowywana wśród mieszkańców w różnej formie. Przykładowo w zakresie Konstantynopola zarządzono, aby jego mieszkańcy zamiast zboża dostawali gotowy chleb. Miało to zapobiec odsprzedaży zboża331. Prawo do annona miało podążać za domem. Jeśli ktoś sprzedał dom, nie był uprawniony do annona332. Zakazana była sprzedaż racji żywnościowych otrzymywanych w ramach annona333. Także osoby nowe w Rzymie były uprawnione do racji żywnościowych, jeśli wybudowałyby dom w ciągu 6 miesięcy334. Reformy administracyjne, także w zakresie służb fiskalnych kontynuował Konstantyn335. W przekonaniu autora rozprawy Konstantyn jest niedoceniany w zakresie reformy podatkowej, którą wprowadził. Przekształcił on dotychczasową administrację w biurokratyczny system z ustalonymi zasadami powoływania urzędników, przebiegiem ich kariery oraz regułami odchodzenia z urzędu personelu pomocniczego, pomagającego wyższym urzędnikom336. Wprowadził on m.in. centralne odpowiedniki urzędników diecezjalnych. Priorytetem w IV i V w. było postawienie na nogi finansów państwowych. Wskazuje się w źródłach, iż Konstantyn w sferze prawa był rewolucjonistą (novator), burzącym dawne prawodawstwo i tradycję odziedziczoną z przeszłości337. 330 T. Kotula, Kryzys III wieku w zachodnich prowincjach cesarstwa rzymskiego, Wrocław 1992, s. 63-64. 331 CTh. 14, 6, 2 z 416 r. n.e. 332 CTh. 14, 17, 1 z 364 r. n.e. 333 CTh. 14, 17, 7 z 372 r. n.e. 334 CTh. 14, 17, 13 z 396 r. n.e. 335 A. J. B. Sirks, recenzja książki R. Delmaire, Largesses sacrées et res privata ..., s. 478-484. 336 M. Jaczynowska, M. Pawlak, op. cit., s. 323. 337 Amm. Marcellinus, 21, 10, 8. 81 Reforma systemu podatkowego w dominacie opierała się na origo, jako narzędziu do stworzenia podmiejskich społeczności podatkowych. Członkowie tych społeczności mogli być przypisani do konkretnego minus, lub też być ujętymi w cenzusie lub rejestrze podatkowym do płacenia określonych danin na rzecz państwa. Jednostka hipotetycznie mogła zmienić swoje origo, nie jest jednak jasne, w jaki sposób338. Zmiany w administracji dokonane w końcówce III w. i na początku IV w. n.e. mogły nie być spowodowane autorskimi pomysłami Dioklecjana czy Konstantyna. Otóż, w czasach starożytnej globalizacji świata, dokonywanej pod panowaniem imperium rzymskiego, rzymski ustrój administracyjny przejął wiele elementów z ustrojów podbitych narodów. Spotyka się wręcz stanowisko w doktrynie, iż to egipski ustrój administracyjny i skarbowy został rozszerzony za czasów Dioklecjana na cały rzymski świat339. Także zdaniem R. Duncan-Jonesa, analizując system podatkowy imperium rzymskiego, siłą rzeczy musimy skupić się na Egipcie, gdyż informacje jedynie o podatkach w tej prowincji przetrwały w szerszym zakresie340. Z drugiej strony, M. Sartre zauważa, iż niewskazana i błędna byłaby jakakolwiek ekstrapolacja i ocena całości dochodów z prowincji jedynie na przykładzie Egiptu. Państwo rzymskie nie dążyło bowiem w kwestii podatków do jednolitości341. Część badaczy twierdzi również, iż reformy Dioklecjana i Konstantyna nie były z góry zaplanowane i uporządkowane. Cesarze nie mieli dokładnego planu, jakie zmiany należy wprowadzić oraz, jakie urzędy i o jakich kompetencjach należy stworzyć342. Czasy Dioklecjana i Konstantyna, winny być ujęte łącznie, jako wyznacznik trwającego pół wieku procesu odzyskiwania sił i konsolidacji po pięćdziesięcioletniej „epoce anarchii”. Poprawa sytuacji państwa w IV w., wbrew temu, co podkreślano dotychczas, była efektem nie tyle działań samego Dioklecjana i Konstantyna, jako jednostek zdolnych ustabilizować sytuację, ile raczej połączenia i zbiegu czynników, z 338 C. Grey, op. cit., s. 174; CTh. 7, 21, 3; CTh. 5, 16, 34: “…verum quotiens alicui colonorum agrum privati patrimonii nostri placuerit venundari, non unus tantum, qui forte consortibus suis gravis ac molestus existat, sed alii quoque duo vel plures ex simili origine ac iure venientes in supra dicta emptione socientur.” W konstytucji Justyniana z 531 r. n.e. jest mowa o możliwości zasiedzenia wolności, z powodu długiego z niej korzystania, gdy syn kolona przez 30 lat cieszył się życiem wśród wolnych ludzi, a właścicielowi ziemskiemu wystarczała praca ojca i nie domagał się on powrotu syna do pracy na ziemi uprawianej przez ojca. (C. 11, 48, 22). 339 S. Łoś, op. cit., s. 240. 340 R. Duncan-Jones, Money and government ..., s. 47. 341 M. Sartre, op. cit., s. 88. 342 J. Wiewiorowski, “Comes Hispaniarum” w czasach cesarza Konstantyna Wielkiego, Zeszyty Prawnicze 6/1, 2006, s. 276. 84 Konstantynopolu i Antiochii349. Anastazjusza oskarża się także w źródłach, iż z oszczędnego, zmienił się wręcz we władcę skąpego. Nakładał na ludność bardzo wysokie podatki i w skarbcu miał gromadzić dużą ilość środków350. Anastazjusz uregulował zarobki poszczególnych urzędników. Ponadto, wprowadził jednolitą wysokość cła dla takich samych towarów na całym terytorium. Zminimalizował również wydatki351. Zastąpił również annonę płatną w naturze płatnościami pieniężnymi. Anastazjusz w kwestii podatków, wprowadził także przymusowy skup nadwyżek produktów żywnościowych po cenach wyznaczonych przez państwo352. Zmniejszył także capitatio humana et animalium o 25 % - podatek płacony przez właścicieli gruntów i dzierżawców, którego wysokość była obliczana na podstawie liczby osób pracujących w gospodarstwie i posiadanych zwierząt hodowlanych353. W krótkim przeglądzie reform skarbowych – służb oraz podatków, należy wskazać także na reformy Justyniana. Justynian we wczesnych latach panowania przeprowadził reformy administracyjne zmierzające do zmniejszenia kosztów administracji i zniesienia konfliktu kompetencji, zwłaszcza w jurysdykcji. Reformy te były głównie dziełem prefekta praetorio per Orientem w latach 531-541 Jana z Kappadocji354. Justynian prowadził rozważną politykę finansową. W noweli 144 przewidział np. pewne przywileje podatkowe dla kolonów. Otóż, mogli oni dysponować posiadaną przez siebie ziemią inter vivos oraz mortis causa355. W czasach Justyniana państwo miało rzekomo ściągać od 1/4 do 1/3 plonów z imperium356. W literaturze przedmiotu pojawiają się także surowsze, bardziej krytyczne oceny wobec polityki ekonomicznej prowadzonej przez Justyniana. Miał on roztrwonić zgromadzone przez jego poprzedników środki na zbyt ambitne wojny, haniebne traktaty oraz niepotrzebne budowle357. Obraz ten może być o tyle przesadzony, iż Justyniana obwiniano za praktycznie wszystko, za błędy jego oficerów, za niepokój panujący w państwie, a także za plagi, trzęsienia ziemi, które miały być skutkiem złego charakteru Justyniana. 349 G. Gera, S. Giglio, op. cit., s. 20; M. Jaczynowska, M. Pawlak, op. cit., s. 419. 350 Procopius, Anecdotes 19. 351 K. Twardowska, Rzymski wschód w latach 395 – 518 ..., s. 125. 352 Rozwiązanie znane z czasów współczesnych, a stosowane już w starożytności. 353 K. Twardowska, Rzymski wschód w latach 395 – 518 ..., s. 125. 354 A. Ziółkowski, op. cit., s. 893. 355 A. M. Rabello, The Samaritans in Justinian’s Corpus Iuris Civilis, Isr. L. Rev 31 (1997), s. 739. Opuszczanie przez kolonów ziemi i pozostawanie ziemi leżącej odłogiem przez długi okres czasu mogłoby powodować konieczność obniżki podatku od majątku. Jeśli nie było żadnego spadkobiercy, posiadłości kolonów przechodziły na rzecz właścicieli ziemskich, którzy działali na rzecz fiscusa, z uwagi na fakt, że pobierali on na rzecz fiscusa podatek gruntowy płacony przez kolonów. 356 M. I. Finley, The Ancient Economy, University of California Press, London 1999, s. 90. 357 E. Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. Vol. III ..., s. 43. 85 Justynian miał oszczędzać, czy też w przekazie historyków – być skąpym wobec wszystkich – zarówno wobec obywateli, jak i wobec żołnierzy, weteranów, zmniejszając ich wynagrodzenia. Justynian miał także tym się wyróżniać od swoich poprzedników, iż praktycznie w ogóle nie przyznawał zwolnień podatkowych oraz nie umarzał zaległości podatkowych. Na dowód swej „łaski” miał zwalniać z podatków terytoria, które utracił na rzecz wrogów w trakcie wojen. Za czasów Justyniana miały także święcić triumfy tak negatywne zjawiska, jak powszechna korupcja oraz handel urzędami i przywilejami358. W zakresie samej administracji skarbowej należy wskazać, iż z uwagi na fakt, iż realną przeciwwagę lokalnych właścicieli ziemskich stanowił Kościół, to powstał projekt konstytucji z 530 r., która stawiała w praktyce biskupów na czele administracji miast. Mimo, że nie wcielono tej konstytucji w życie, biskupi i duchowni zaczęli faktycznie mieć znaczący wpływ na obsadzanie urzędów miejskich359. Szczegółowe przykłady regulacji poszczególnych cesarzy, wybrane na potrzeby niniejszej rozprawy zostaną podane przy opisie poszczególnych służb. Communis opinio na temat administracji fiskalnej w dominacie W literaturze wskazuje się, iż w dominacie mamy do czynienia z przerostem liczby urzędów fiskalnych nad rzeczywistymi potrzebami360. Nastąpiła intensywna rozbudowa aparatu biurokratycznego w systemie administracji prowincjonalnej361. Jak to opisują barwnie źródła, plaga urzędników nawiedziła cesarstwo na długo przed panowaniem Dioklecjana. Z uwagi na potrzeby pieniężne państwa, zrujnowali oni wiele zamożnych osób. Dodatkowo, w wyniku reformy administracyjnej Dioklecjana, ilość ich jeszcze się zwiększyła, w wyniku podziału państwa na sto jeden prowincji oraz dwanaście diecezji362. Urzędy zajmujące się skarbowością i finansami były obsadzone w sumie przez kilkaset osób w kilkunastu urzędach. Ich organizacja była tak 358 Ibidem, s. 43 – 46. 359 A. Ziółkowski, op. cit., s. 940. 360 Z drugiej strony, nie jest pozbawiona słuszności teza, iż mimo, iż mieliśmy do czynienia z rzeczywiście rozbudowanym aparatem biurokratycznym, to nie wszystkie urzędy występowały we wszystkich prowincjach. Często mamy różne nazwy tych samych stanowisk, które inaczej się nazywały w różnych częściach imperium. 361 Przyczyną tego zjawiska mogło być wspomniane już wcześniej odbieranie zadań w zakresie poboru podatków kuriałom i przekazywanie ich nowo powoływanym urzędnikom, np. susceptores. 362 Lactantius, De mortibus persecutorum 7; J. Burckhardt, op. cit., s. 51; A. Lisiecki, Konstantyn Wielki, Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1913, s. 31; T. Kotula, Afryka Północna w Starożytności …, s. 390. 86 obmyślona, aby można było łatwo kontrolować ich działalność363. W IV w. n.e. ogólna liczba urzędników zdaniem niektórych badaczy urosła aż do 40.000364. Na przykład ministerstwo odpowiedzialne za largitiones było podzielone na osiemnaście podgrup, a te z kolei na siedem klas, w zależności od rangi i płacy365. Personel biura samego prokonsula Afryki liczył 400, a wikariusza diecezji 300 urzędników. Łączyło się to z ogólnymi reformami administracyjnymi w państwie o absolutnej władzy cesarskiej, ściśle scentralizowanym i opartym na hierarchicznej siatce urzędniczej prefektur i diecezji, oraz ze wzmożoną kontrolą ludności prowincji przywiązanej do funkcji i zawodów. Jednocześnie wszakże w owym biurokratyczno-policyjnym systemie zaznaczała się potrzeba kontroli samego aparatu urzędniczego, nadmiernie rozbudowanego i skorumpowanego. Cesarze śledzili ze szczególną podejrzliwością poczynania namiestników prowincji, tępiąc wszelkie przejawy ich samodzielności366. Z uwagi na fakt, iż urzędnicy zbyt chętnie powiększali swoje szeregi, często dochodziło do odprawiania do rodzinnych krajów bezużytecznych nadwyżek w ludziach, którzy zbyt chętnie porzucali uczciwą pracę i pchali się do przynoszących wysokie zyski urzędów finansowych367. Sam rozrost administracji fiskalnej nie musi być zjawiskiem negatywnym, jeśli wiąże się z tym większa efektywność w poborze podatków i ostateczny wzrost dochodów państwa, nawet po odjęciu kosztów w postaci wynagrodzeń zwiększonej liczby urzędników. Trzeba pamiętać także, iż czynności wykonywane obecnie przez jednego urzędniku, dzięki posiadanym nowoczesnym narzędziom, kiedyś mogły zajmować pracę kilku czy kilkunastu urzędnikom. Podanie samej liczby urzędników oczywiście działa na wyobraźnię, jednakże trzeba pamiętać o ogromnej powierzchni starożytnego Rzymu, ilości prowincji, miast, wsi, koniecznych 363 E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. Tom II ..., s. 136. 364 S.E. Finer, op. cit., s. 578; A. Cameron, op. cit., s. 128 – 129. 365 A. Cameron, op. cit., s. 128–129. 366 T. Kotula, Afryka Północna w Starożytności ..., s. 390. S.E. Finer nie wypowiada się zbyt pochlebnie o poziomie urzędników w późnym Imperium Rzymskim. Otóż, prawo wydane w Mediolanie docierało do Rzymu po 12 a nawet po 42 dniach. Żegluga nie funkcjonowała w zimie, stąd też prawa wydane jesienią docierały do Afryki dopiero wiosną. Zarówno sprawy cywilne, jak i sprawy karne ciągnęły się latami. (S.E. Finer, op. cit., s. 586). 367 E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, Tom II ..., s. 136; Rzymianie mieli do czynienia z „inflacją godności”. Rangi i tytuły przeżywały inflację – każdy pragnął mieć rangę honoratus (członka wyższych ordines, na które społeczeństwo rzymskie było podzielone od czasów republiki). Cesarze nadawali tytuł ekwity lub senatora, z czym wiązało się zwolnienie z powinności kurialnych, chociaż jednocześnie usiłowali zwiększyć obciążenia fiskalne miast, w których ludzie ci żyli. Godność i tytuły pociągały za sobą także takie przywileje jak ochrona w sądach, zatem dążenie do poprawy statusu społecznego podkopywało zarazem wysiłki rządu na rzecz egzekwowania prawa, skłaniając cesarzy do coraz efektowniejszych popisów w dziedzinie legislacyjnego krasomówstwa i nieustannego zaostrzania kar za błahe przewinienia. Istniało jedno prawo dla bogatych i możnych, inne zaś dla biedoty. (A. Cameron, op. cit., s. 123 – 125). 89 ustabilizować urzędy i zapewnić ich kontynuację wśród zmieniających się dynastii372. Szacuje się, że na początku pryncypatu było ok. 200 – 300 urzędników ludu rzymskiego i cesarskich, senatorów i ekwitów pomagających princepsowi w rządzeniu imperium. W okresie dominatu zdaniem autora rozprawy było już kilka tysięcy urzędników, co potwierdzają ograniczenia w zatrudnianiu w poszczególnych urzędach wskazane przykładowo wcześniej w CTh. 6, 5, 15 czy CTh. 6, 5, 16. Senatowi odebrano możliwość decydowania o opodatkowaniu już od czasów Augusta373. Było to efektem zacieśniania polityki, na którą senat mógł się nie zgodzić. Kolejno też, łatwiej konstytucję wydaje jedna osoba, niż gdyby miał nad nią pracować senat. Właściwy obraz administracji rzymskiej oraz weryfikacja opinii na temat służb skarbowych w okresie dominatu nastąpi przy opisie poszczególnych służb w dalszej części rozprawy. Egipt jako wzorzec rozwiązań podatkowych We wcześniejszej części rozprawy zostało wskazane, iż system opodatkowania dominatu był w dużej mierze zaadaptowany na wzorcach egipskich. W tym miejscu zostaną zatem przedstawione rozwiązania stosowane w Egipcie. W IV w. n.e. Egipt stanowił autonomiczną diecezję, ze stojącym na jej czele prefektem Augustalis. Od 13. edyktu Justyniana (z lat 538 – 539) Egipt podlegał bezpośrednio praefectus praetorio Orientis i został podzielony na siedem prowincji (Aegyptus na dwie prowincje ze stojącym na ich czele dux et Augustalis, podobnie jak Thebais, Augustamnica na dwie prowincje także podlegające dux, oraz Arcadia podlegająca comes)374. Najważniejszym urzędnikiem w administracji skarbowej był dux375. Ponadto, funkcjonowały następujące urzędy skarbowe: praktores (πράκτορες άργυρικών) – ściągający podatki bezpośrednie; apaitetai – egzekwujący zaległości; epiteretai – pobierający niektóre opłaty handlowe i komunalne; sitologoi – ściągający podatki w naturze oraz odpowiedzialni za ich wysyłkę do Aleksandrii;376 dekaprotoi – liturgowie 372 A. Wallace-Hadrill, Roman Empire: The Paradox of Power, BBC History 2011, artykuł dostępny on- line: http://www.bbc.co.uk/history/ancient/romans/empire_01.shtml (dostęp: 1.02.2012 r.). 373 B. G. Niebuhr, L. Schmitz (ed.), Lectures on the History of Rome from the Earliest Times to the Fall of the Western Empire. Vol. III, London 1849, s. 124. 374 V. Arangio-Ruiz, Rivista di Papirologia Giuridica per l’anno 1909, BIDR 22/1910, s. 237. 375 G. Rouillard, op. cit., s. 36. Być może był to odpowiednik praefectus praetorio. Na pewno było to dwa różne urzędy, każdy z nich jednak mógł być obdarzony podobnymi uprawnieniami. 376 A. C. Johnson, L. C. West, op. cit., s. 219; M. Sartre, op. cit., s. 459; S. LeRoy Wallace, op. cit., s. 22, 27; R. Taubenschlag, Customary law and custom in the papyri, The Journal of Juristic Papyrology 1, 1946, s. 48. Urząd sitologoi został w III w. n.e. zastąpiony przez dekaprotoi. ( J.D. Thomas, The Introduction of Dekaprotoi and Comarchs, ZPE Band 19/1975, s. 110). W literaturze można znaleźć 90 odpowiedzialni za administrację fiskalną i pobór podatków na obszarze całej toparchii;377 κωμογραμματεύς - comogrammateus – urzędnicy wiejscy, przywódcy wioski, służący Rzymowi w sprawach fiskalnych. Ten ostatni urzędnik uczestniczył również w procedurze dzierżawy gruntów państwowych, informował o takich gruntach do dzierżawy, a także był odpowiedzialny za pobór podatków, nadzór nad monopolami państwowymi oraz najem gruntów państwowych. Ponadto, urzędnikami fiskalnymi byli także φυλακίται oraz άρχιφυλακίται378. Comogrammateus sporządzał prawdopodobnie szczegółowe listy podatkowe dla regionu, którym zarządzał. Następnie przekazywał te listy do strategos oraz basilico-gramateus. Czyli sporządzali oni raporty katastralne, weryfikowane przez podległych eklogistai. Następnie eklogistai ustalał wysokość podatku do zebrania z poszególnych regionów i z całego nomu379. Comogrammateus również dopuszczali się nadużyć, zarządzając np. pobór podatków z ziem, które nie były w ich właściwości. W takich sytuacjach mieszkańcy pisali do skargi do ripariusa na działalność comogrammateus a riparius z kolei wzywał geodetów – όριοδείκτης do rozstrzygnięcia, które ziemie były we właściwości danego comogrammetus380. Przechodząc krótko do dekaprotoi, urząd ten został ustanowiony w I poł. III w. n.e., część autorów twierdzi, że mogło to być w latach 226/227 r. n.e. a część, iż było to pomiędzy 236/7 i 247 r. n.e. Urząd ten zastąpił sitologoi w poborze podatków w naturze. Dekaprotoi oznacza dokładnie „pierwszych dziesięciu”. Mieli oni zagwarantować właściwą ilość zbieranych podatków381. opracowania dokumentów źródłowych – dokumentów przygotowywanych przez sitologoi: J. Day, C. W. Keyes, op. cit., s. 27-28). Odnośnie praktora wskazuje się, że nie występował ten urząd w źródłach po III w. (A. C. Johnson, L. C. West, op. cit., s. 329). R. Taubenschlag podaje, iż praktor sporządzał miesięczne raporty (zestawienia). Nie wiemy jednak, czy chodzi tu o zestawienia podatków zebranych, czy do zebrania, a może jednych i drugich. (R. Taubenschlag, The Law of Greco-Roman Egypt in the Light of the Papyri 332 B. C. - 640 A. D., Warszawa 1955, s. 94). 377 M. Sartre, op. cit., s. 460; C. Adams, Transition and Change in Diocletian’s Egypt: Province and Empire in the Late Third Century [w:] S. Swain, M. Edwards (ed.), Approaching Late Antiquity. The Transformation from Early to Late Empire, Oxford 2006, s. 108. 378 M. Sartre, op. cit., s. 482; J.D. Thomas, op. cit., s. 114; J. Day, C. W. Keyes, op. cit., s. 216; V. Arangio-Ruiz, op. cit., s. 235. 379 S. LeRoy Wallace, op. cit., s. 33. 380 H. Kupiszewski, Surveyorship in the law of Greco-Roman Egypt, The Journal of Juristic Papyrology 6/1952, s. 262-263. 381 F. Millar, L'Impero romano e I popoli limitrofi. Il mondo mediterraneo nell'antichità IV, Milano 1968, s. 105; J.D. Thomas, op. cit., s. 111-112. Autor ten przedstawia spis źródeł, w których występują dekaprotoi uzasadniając swoją teorię odnośnie okresu wprowadzenia dekaprotoi. 91 Comarchowie nakładali podatki na mieszkańców wiosek według własnego upodobania, z pełną dowolnością382. Jest to urząd, który występuje w źródłach od III w. p.n.e. aż do VI w. n.e. Jednakże przez jakieś 200 lat był on w zawieszeniu. Został on ponownie wprowadzony na początku III w. n.e. pod nazwą κωμογρα (μματέως) choć nazwą występującą w źródłach jest także κωμαρ 383. Ponowne wprowadzenie urzędu comarcha wiąże się w literaturze z jednoczesnym zanikiem urzędu comogrammateusa (κωμογραμματεΰς)384. Kolejno, ponowne wprowadzenie urzędu dekaprotoi oraz commarch w III w. n.e. oraz zastąpienie przez te urzędy odpowiednio sitologoi oraz comogrammateus wiązało się z szeroką reformą systemu podatkowego i administracyjnego w Egipcie w III w. n.e.385. Warto mieć na względzie, iż tak jak obecnie czy to dyrektor izby skarbowej czy to naczelnik urzędu skarbowego, każdy z tych urzędów miał duże grono urzędów pomocniczych do wsparcia wypełniania swoich obowiązków. Przykładowo sitologoi byli wspomagani przez γραμματείς (sekretarzy) oraz βοηθοί (asystentów)386. W Egipcie, podobnie jak w innych częściach imperium, jeszcze na długo przed Dioklecjanem, następował stopniowy wzrost zarówno obowiązków jak i struktury administracji cesarskiej. Naturalną konsekwencją tego był wzrost liczby urzędników oraz większa ich specjalizacja. Egipt tym się różnił od innych prowincji, iż jego administracja była bardziej skomplikowana oraz bardziej rozwinięta w porównaniu z innymi prowincjami. W III w. n.e. wzrost liczby urzędników dalej postępował387. Po przejęciu władzy w Egipcie miało miejsce oszacowanie zbiorów oraz ustalenie podatków nakładanych na poszczególne społeczności w zależności od żyzności ziemi, siły wylewu Nilu oraz długości wegetacji roślin. Następnie poborcy podatkowi przygotowywali rachunek wręczany dla każdego z rolników, mówiący o tym, ile zboża musi dostarczyć państwu w danym roku, jako zapłatę podatku od zbiorów. Taki system nie sprzyjał unowocześnianiu produkcji w Egipcie, z uwagi na fakt, iż wraz ze wzrostem zbiorów zazwyczaj były nakładane większe podatki388. 382 A. C. Johnson, L. C. West, op. cit., s. 265; A. K. Bowman, P. Garnsey, A. Cameron (ed.), The Cambridge Ancient History. Vol. XII ..., s. 284; P. Cair. Isid. 71.8 z 314 r. n.e., dostępne pod adresem: http://ipap.csad.ox.ac.uk/4DLink4/4DACTION/IPAPwebquery?vPub=P.Cair.Isid.&vVol=&vNum=71 (ostatnie wejście: 30.05.2017 r.). 383 J.D. Thomas, op. cit., s. 113. Ibidem, s. 114. 385 Ibidem, s. 119. 386 S. LeRoy Wallace, op. cit., s. 36. 387 J. F. Gilliam, Egyptian “Duces” under Gordian, Chronique D'Égypte Tomme XXXVI, No. 71/1961, s. 391. 388 A. Monson, op. cit., s. 260; R. Duncan-Jones, Money and government ..., s. 47. 94 System ksiąg gruntowych oraz rejestru katastralnego na potrzeby nakładanych podatków został rozszerzony przez Dioklecjana na całe imperium398. Czyli mamy tu przykład rozszerzenia rozwiązania egipskiego na pozostałe części imperium rzymskiego. Kataster gruntowy, na potrzeby fiskalne, istniał w urzędzie κωμογραμματεύς. Najważniejsze w katastrze było oczywiście nazwisko osoby odpowiedzialnej za zapłatę podatków z gruntu. Jednym z urzędów, zajmujących się nakładaniem podatków był urząd β. έγκτήσεωυ. Jednakże jego funkcje nie są do końca znane. System ten mógł ulec zmianie wraz z reformami Dioklecjana. Nie ma jednak na ten fakt potwierdzenia w źródłach399. Przegląd rejestru własności następował co roku odnośnie rzeczy ruchomych. Odnośnie nieruchomości właściciel był zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia o każdorazowej zmianie, która miałaby wpływ na wymiar podatku. Tylko w wyjątkowych okolicznościach była zarządzana kontrola generalna posiadanych nieruchomości (άπογραφή)400. Oprócz podatku gruntowego od zboża, od produkcji wina i oliwy, płacono także podatek pogłówny oraz od wykonywanego zawodu. Ich łączna wysokość wynosiła od 8 do 44 drachm / głowę, w zależności od tego, czy podatek płacony był przez ludność miejską, czy wiejską, uprzywilejowaną, czy nieuprzywilejowaną. Płacono także podatki od sprzedaży oraz cła. Podatek w wysokości 10 % płacono od sprzedaży gruntów, domostw oraz niewolników401. Płacono także cło w wysokości 25% na dobra importowane i eksportowane z Egiptu, stąd też te same towary, jedynie przewożone „tranzytem” często były opodatkowane dwukrotnie – przy wjeździe oraz przy wyjeździe z Egiptu402. Podatek gruntowy od produkcji zbóż zapewniał ok. 54% całych dochodów prowincji, podatek od sprzedaży gruntów – 1,8 %, podatek od zbiorów winogron i 398 R. De Ruggiero, Libri fondiari e ordinamento ..., s. 274–275. 399 R. De Ruggiero, Libri fondiari e ordinamento ..., s. 305-308. 400 R. De Ruggiero, Le prime illustrazioni ..., s. 65. 401 R. Duncan-Jones, Money and government ..., s. 51-52. 402 R. Duncan-Jones, Money and government ..., s. 52. Podatek od sprzedaży w ogóle w wysokości 1% oraz od sprzedaży niewolników w wysokości 4 % został wprowadzony przez Augusta. Podatek od sprzedaży niewolników był pobierany przez lanistae. Podatek od sprzedaży został zmniejszony przez Tyberiusza o połowę, a następnie przez Gajusza całkowicie zaprzestano jego poboru w Italii. Podatek od sprzedaży niewolników prawdopodobnie także nie był pobierany po I w .n.e. (F. Millar, The Roman Empire and its Neighbours ..., s. 90; D. G. Kyle, Spectacles of death in Ancient Rome, Taylor & Francis e-Library 2001, s. 95; R. Duncan-Jones, Structure and scale ..., s. 197). Z drugiej strony spotykamy się także ze zdaniem, iż nie nastąpiło jako takie zaniechanie poboru podatków od niewolników, a „urzędowo” zmniejszono ceny niewolników, przez co także wpływy podatkowe z tego tytułu zmalały. (D. G. Kyle, op. cit., s. 120). 95 oliwek – 6,5 %403, podatek pogłówny oraz od wykonywanego zawodu (aporikon) – 7,7 %, ponadto, pozostałe podatki, jak cła, zapewniały ok. 30 % wpływów do budżetu. W Egipcie możemy się spotkać z instytucją mezzadria – najemca gruntu płacił jego właścicielowi zamiast stałego ustalonego czynszu połowę rzeczywistych zbiorów. Z uwagi na niestabilność zbiorów, system ten nie był zbytnio popularny. Cykl podatkowy w Egipcie wynosił 14 lat, podczas, gdy w całym imperium normą był cykl 15 letni. Rzadko kiedy lustrum przeprowadzano co 5 lat404. Informacje o rodzajach podatków płatnych w Egipcie można znaleźć przykładowo w spisach przygotowywanych przez sitologoi405. Podsumowując system podatkowy starożytnego Egiptu stwierdzić należy, iż urzędnicy skarbowi w Egipcie mieli niemalże identyczne funkcje jak ich odpowiednicy w innych częściach imperium. Główne funkcje administracji skarbowej zarówno w starożytności jak i w czasach współczesnych są identyczne. Może tylko w starożytności nie było problemów z karuzelami vatowskimi czy przestępcami wyłudzającymi zwrot podatku. W okresie dominatu rozwiązania egipskie były rozszerzane na pozostałe części imperium. Być może to także z Egiptu cesarze zaczerpnęli inspiracje, aby zmieniać charakter prestiżowy urzędów na ściśle techniczny. Zmiany w zakresie opodatkowania w poszczególnych prowincjach Na terenach utraconych przez państwo rzymskie, często starano się zachować oparty na rzymskim system podatkowy. Utrzymanie rzymskiego prawa i systemu podatkowego wymagało wiedzy i doświadczenia rzymskich urzędników. W tym celu władcy barbarzyńscy, jak Euryk w Galii starali się przeciągnąć na swoją stronę oraz skłonić do pozostania jak największą liczbę członków rzymskiej warstwy posiadającej i urzędniczej, aby przekształcić nowe zdobycze terytorialne w sprawnie funkcjonujące państwo406. Z drugiej strony barbarzyńcy osiedlający się na normalnych terytoriach rzymskich, w granicach imperium, płacili normalne podatki gruntowe za przejęte od 403 Były to apomoira, eparourion, paragoge elaias, naubion (enaphesion) oraz oktadrachmos sponde Dionysou. Podatki te były płatne w roku, za który zostały naliczone, w przeciwieństwie do geometria płatnej w kolejnym roku (J. Day, C. W. Keyes, Tax Documents from Theadelphia, Columbia University Press, New York 1956, s. 25-26). Dalej autor ten podaje wysokość tych podatków na podstawie P. Columbia I Verso 6 (J. Day, C. W. Keyes, op. cit., s. 244). 404 R. Duncan-Jones, Money and government ..., s. 53-63. 405 J. Day, C. W. Keyes, op. cit., s. 27, przedstawiający porównanie P. Columbia I Verso IA oraz BGU, IX, 1894. 406 P. Heather, op. cit., s. 485-486. 96 Rzymian grunty407. Część z nich otrzymywała specjalny status – laeti, zgodnie z którym mogli legalnie osiedlać się na gruntach imperium w zamian za płacenie podatków oraz służbę wojskową w razie potrzeby408. Cesarze chcieli zmienić złych barbarzyńców w pokojowo nastawionych gospodarzy oraz podatników rzymskich409. Brytania zaprzestała płacić podatki w pieniądzu do imperium rzymskiemu ok. 410 r. n.e. – albo za sprawą Sasów (ludów pochodzenia germańskiego), albo miejscowej samoobrony410. Zgodnie z tym autor nie przedstawi systemu fiskalnego z tej prowincji w okresie dominatu. W latach 40. V w. n.e. także do Afryki przybyli Wandalowie. Po roku 442 wiele dochodów z północnej Afryki, głównego płatnika netto do zachodniego skarbca przepadło bezpowrotnie. Pozostałe dochody zmniejszyły się o 7/8. W latach czterdziestych V w. n.e. nastąpiła całkowita utrata prowincji Afryki. Początkowo jedynie płacono coraz to większy haracz na rzecz Hunów. Następnie zaś, Hunowie całkowicie przejęli kontrolę nad tą prowincją. Stało się to w 447 r. n.e. Było to poprzedzone trzęsieniem ziemi, które nawiedziło Konstantynopol w styczniu tego roku. Ostatecznie, nastąpiło to po klęsce pod Chersonezem (Sewastopol). W wyniku tej porażki podpisano traktat pokojowy, na mocy którego m.in. Rzymianie mieli płacić Hunom daninę (haracz) w wysokości 2.100 funtów złota rocznie. Zmusiło to Rzymian m.in. do zniesienia ulg podatkowych411. Także z Hiszpanii w latach 439-441 przestały wpływać do Rzymu wpływy dochodów z podatków. Wprawdzie Aecjusz starał się odwrócić niekorzystne skutki działań Swebów, ale z konieczności pozostawienia części wojsk w odwodzie dla obrony cesarstwa przed Atyllą, Swebowie przejęli panowanie nad większością półwyspu Iberyjskiego412. 407 R. W. Mathisen, Peregrini, Barbari and Cives Romani: Concepts of Citizenship and the Legal Identity of Barbarians in the Later Roman Empire, American Historical Review Nr 4(111)/2006, s. 1024; Amm. Marc., Res gestae 20, 4, 1 – mowa jest tu o Konstancjuszu, który zmusił barbarzyńców w Galii do płacenia podatków; 28, 5, 15 – w tym miejscu zaś mowa jest o Teodozjuszu, który zmusił Burgundczyków do płatności podatków; 31, 9, 4 – tu jest mowa z kolei o podbiciu części Gotów za czasów Gracjana. 408 R. W. Mathisen, Peregrini, Barbari …, s. 1025; Na temat laeti: Amm.Marcellinus Res gestae 20, 4, 1; 20, 8, 13; CTh. 7, 20, 10 z 369 r. n.e. mówiąca m.in. o praepositus laeti i sposobie utraty przez nich przywilejów, CTh. 7, 20, 12 z 400 r. n.e. mówiąca o tym m.in., iż laeti mogli służyć w legionach, uzyskiwać status weteranów, a co się z tym wiążę, także określone korzyści i zwolnienia, CTh. 13, 11, 10 z 399 r. n.e. mówiąca o tym, iż laeti osiedlając się terytorium imperium otrzymywali grunty do uprawy, część z nich uprawiała jednak grunty o większej powierzchni od tej, o którą wnioskowali i którą otrzymali. W tym celu cesarze wysyłali inspector idoneus do sprawdzenia wielkości gruntów uprawianych przez laeti; Novella Severi 2, 1 z 465 r. n.e. 409 R. W. Mathisen, Peregrini, Barbari ..., s. 1027; CTh. 13, 11, 10. 410 P. Heather, op. cit., s. 288. Jeszcze przez jakiś czas spływały natomiast stamtąd podatki w naturze. (P. Heather, op. cit., s. 401). 411 P. Heather, op. cit., s. 360-364. 412 P. Heather, op. cit., s. 400-401; P. Heather opiera z konieczności, z braku innych źródeł, informacje przez siebie podawane na Kronice Hidacjusza.