Pobierz Socjologia naukowa i potoczna: Podstawowe pojęcia i teorie i więcej Notatki w PDF z Administracja biznesu tylko na Docsity!
1. Socjologia naukowa a socjologia potoczna. Wiedza o życiu społecznym może być potoczna i naukowa. Stąd też podział socjologii na potoczną i naukową. Socjologia naukowa opiera się na systematycznych badaniach, na posługiwaniu się ustalonym aparatem pojęciowym, na sprawdzaniu hipotez i twierdzeń. Zaś socjologia potoczna oparta jest na zdrowym rozsądku, na uogólnianiu codziennych doświadczeń, często w sposób emocjonalny, niesystematyczny i niezweryfikowany. Charakterystyki socjologii potocznej dokonali Wiliam Isaac Thomas i Florian Znaniecki. Wskazali oni na trzy jej błędy:
- pierwszym błędem jest mylne jej założenie, że znamy rzeczywistość, ponieważ w niej żyjemy i na tej podstawie życiowej znajomości możemy przyjąć jako pewne nasze wiadomości o stosunkach społecznych.
- drugim błędem socjologii potocznej jest stosowanie niewłaściwej metody. 2. Przedmiot i zastosowanie praktyczne socjologii. Przedmiotem jej badań są zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi, struktury tych zbiorowości, zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia w nich zachodzące. Zadaniem tych działów socjologii jest systematyczny opis poszczególnych dziedzin i wyjaśnianie zachodzących w nich zjawisk. Socjologia ogólna na podstawie materiałów, uogólnień, prawidłowości ustalonych w badaniach szczegółowych, tworzy teorie obejmujące zespoły zjawisk występujące w społeczeństwach. Jej zadaniem jest także ustalanie pojęć. Zastosowania wiedzy socjologicznej do regulowania stosunków międzyludzkich w przemyśle, do określania decyzji wyborczych obywateli, decyzji konsumentów na rynku, w badaniach opinii publicznej, badaniach zachowania się tłumów, morale armii, w reklamie itp. zyskały miano inżynierii społecznej bądź socjotechniki przez analogię do praktycznych zastosowań wiedzy technicznej. Użytek czyniony z socjologii zawiera w sobie pewną dwuznaczność. Z jednej strony prowadzi do ulepszeń i racjonalizacji życia społecznego. Z drugiej strony usługi socjologów przyczyniają się do usprawiedliwienia technik rządzenia społeczeństwami, manipulacji postawami ludzkimi, zwiększenia wydajności na rzecz prywatnych zysków. Socjologia jako nauka praktyczna, wyjaśnia fakty społeczne. Ujmują to jej funkcje: -poznawcza – badanie i dostarczanie wiedzy o rzeczywistości społecznej, -humanistyczna – oddziaływanie na świadomość ludzi wiedzy o zbiorowościach, zjawiskach i procesach społecznych, -socjotechniczna – wykorzystanie wiedzy, teorii i pojęć socjologicznych w praktycznym działaniu. 3. Podstawowe stanowiska teoretyczne. Nazwa nauki socjologia została wprowadzona przez przedstawiciela francuskiej myśli oświeceniowej Augusta Comte’a. Nazwa pierwotnie przez niego używana to fizyka społeczna. Używając nazwy fizyka społeczna Comte chciał podkreślić, że nauka o społeczeństwie bada podstawowe zasady funkcjonowania świata społecznego. Wierzył, że poznając te zasady można je wykorzystać do polepszenia warunków życia człowieka. Comte jednakże terminu socjologia używał zamiennie z terminami filozofia społeczna , filozofia polityczna_._ Według Comte’a socjologia jest nauką pozytywną, ponieważ przezwycięża pozostałości myślenia teologicznego i metafizycznego oraz gromadzi empirycznie sprawdzalną wiedzę i odkrywa prawa pozwalające przewidywać dalszy przebieg procesów badanych i praktycznie oddziaływać na rzeczywistość. Comte wskazał również na metody badań socjologii. Wkład Comte’a w rozwój socjologii polegał przede wszystkim na zdecydowanych działaniach ku temu, żeby socjologia została uznana za pełnoprawną dziedzinę badań naukowych. Herbert Spencer – podstawowy problem, jaki stawiał do rozwiązania socjologii, to: Co sprawia, że społeczeństwo nie rozpada się, w miarę jak staje się coraz większe, bardziej złożone, zróżnicowane, wyspecjalizowane i podzielone? Emile Durkheim poszukując odpowiedzi na pytanie dotyczące spójności społeczeństwa stwierdził, że szczególnie ważną podstawę integracji społeczeństwa stanowią systemy symboli kulturowych, tj. wartości, przekonań, dogmatów religijnych, ideologii itp., tworzące zbiorową świadomość społeczeństwa. Nastawił się na badanie zjawisk w skali mikro i doszedł do wniosku, że spoiwo utrzymujące społeczeństwo w całości jest wytworem konkretnych interakcji jednostek. Tym samy otworzył nowy kierunek w socjologii – badań skierowanych na jednostki. Badaniami struktur i procesów społecznych po to, by ulepszyć społeczeństwo zajmował się Karol Marks. Nie wierzył, że socjologia może odkrywać odwieczne prawa, takie
jak odkrywają nauki przyrodnicze. Natomiast Karol Marks uważał, że podstawowe prawa historii można odnaleźć w strukturze ekonomicznej społeczeństwa. Zainspirował on powstanie teorii socjologicznej znanej jako teoria konfliktu lub socjologia konfliktu. Maks Weber uważał, że analiza socjologiczna powinna być obiektywna i neutralna w sprawach moralnych. Celem socjologii opisywanie i próba zrozumienia, w jaki sposób i dlaczego powstają wzory społeczne oraz jak one funkcjonują. Teorie: A/ teoria struktur społecznych – ustala zależności funkcyjne między zjawiskami społecznymi /statyka społeczna/, B/ teoria zmiany – formułuje prawa zmian kierunkowych i następstwa zdarzeń /dynamika społeczna/, C/ teoria zachowania się jednostek – ustala prawa ludzkich reakcji na bodźce z zewnątrz, D/ teoria zachowania się zbiorowości – bada reakcje mas ludzkich na fakty społeczne, ekonomiczne i polityczne.
4. Proces socjalizacji. Socjalizacja a wychowanie. Socjalizacja jest procesem ciągłym, zachodzącym przez całe życie. Procesem socjalizacji zwie się proces, który wprowadza jednostkę w życie społeczne, uczy ją zachowania i porozumiewania się wg ustalonych wzorów. Efektem procesu socjalizacji są określone cechy osobowości, postawy, poglądy, respekt dla norm i wartości powszechnie akceptowanych. Człowiek jest istotą społeczną, ukształtowaną przez kulturę w procesie socjalizacji. W procesie tym człowiek uczy się panowania nad popędami i potrzebami, a także zaspokajania ich w sposób przyjęty w danym społeczeństwie. Socjalizacja ma również ogromne znaczenie w kształtowaniu systemu wartości do tego, aby osiągać pewne dobra, uczucia czy cechy. Wszystkie społeczeństwa muszą sobie radzić z problemami socjalizacji w kolejnych fazach cyklu życia. Społeczeństwa przewidują odmienne aranżacje socjalizacji w poszczególnych fazach życiowych. Chociaż różnie mogą definiować dzieciństwo, zaczynają proces socjalizacji tak szybko, jak to tylko możliwe. Socjalizacja jest w pierwszych latach bardzo intensywna i zaskakuje, że rezultaty są tak szybko osiągane. Przykładowo odpowiedź na zachowania innych ludzi i wywoływanie reakcji jest osiągana bardzo wcześnie. Socjalizacja w cyklu życia: wczesne dzieciństwo, średni wiek dziecięcy, późne dzieciństwo, wiek dojrzewania, wczesny etap dorosłości – młodość, wiek dojrzały, wiek podeszły, starość. Wychowanie jest to pojęcie węższe niż socjalizacja. Procesu socjalizacji nie należy utożsamiać z wychowywaniem. Wychowanie polega na wdrażaniu do określonego postępowania poprzez wskazanie jednostce wzorów, jak należy postępować w sposób właściwy, łącząc to z nakłanianiem do akceptowania wartości, którym realizowanie tych wzorów ma służyć. Dokonuje się tego przez perswazję, chwalenie, ganienie, nagradzanie, karanie. Wychowanego traktuje się jako osobę, a nie jako przedmiot do obrobienia w określony sposób. Wychowanie to działanie jawne, celowe w stosunkach asymetrycznych. Wychowywanie jako proces oddziaływania instytucji wychowawczych, składa się z 10 zjawisk: globalizacja, etatyzacja, nacjonalizacja, kolektywizacja, polityzacja, biurokratyzacja i profesjonalizacja, socjalizacja, inkulturacja i personalizacja, wychowanie i jurydyfikacja, kształcenie i humanizacja, hominizacja.
5.Społeczny wymiar ludzkiej osobowości. Nazwa osobowość pochodzi od słowa osoba, po łacinie persona. Bywa ona używana w czterech znaczeniach: a) do określenia wyglądu zewnętrznego; b) do określenia roli granej w życiu codziennym; c) do określenia cech moralnych osoby; d) do określenia tego, co stanowi o wartości człowieka i jego zdolności działania. Rola społeczna to względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru. Role społeczne różnią się precyzją, z jaką zostały określone. Np. w roli sąsiada kryje się dość luźny wzorzec, natomiast z rolą studenta, lekarza czy prezydenta wiążą się wyraźnie już ustalone normy, postawy, zachowania. Role społeczne są bardziej lub mniej sformalizowane. Z każdą wiążą się określone prawa i obowiązki. Rola dostarcza wzorca, zgodnie, z którym jednostka ma działać w konkretnej sytuacji. Jednostka grająca różne role społeczne dostosowuje się nie tylko do oczekiwań bliskiego kręgu osób, lecz także do oczekiwań kierowanych do niego przez społeczeństwo w ogóle. Np. roli mężczyzny jednostka uczy się przyswajając te właściwości, które stanowią o męskiej tożsamości, jak współzawodnictwo, dominacja,
Potrzeba to subiektywne odczucie braku, niezaspokojenia lub pożądania określonych rzeczy lub warunków, które są niezbędne do utrzymania się przy życiu, umożliwienia rozwoju, realizowania ról społecznych itp. Potrzeby zaspokajane są poprzez zachowania. Zachowania człowieka zmierzające do zaspokojenia potrzeb często napotykają na różne trudności. Jeśli są to trudności krótkotrwałe, człowiek znosi je dość łatwo. Jeśli jednak osiągnięcie celu staje się trudne w dłuższym okresie czasu, dochodzi wtedy do rozdrażnienia, przedłużonego stanu napięcia itp. Stany takie przyjęto określać mianem frustracji. Stany frustracji są szczególnie niekorzystne, gdy powtarzają się. Prowadzą wtedy do obniżania się aspiracji, braku wiary w powodzenie działań itp. Następstwa stanów frustracyjnych, w przypadku osób z objawami zdezintegrowania osobowości, ulegają zwykle kumulacji. Frustracje rodzą takie zachowania jak: agresja, kompensacja, racjonalizacja, represja, marzenie na jawie, ucieczka, stany apatii i zniechęcenia. Zachowanie to wypadkowa postaw i sytuacji. Można powiedzieć, że zachowanie jest zawsze zależne od sytuacji. Często zachowania są niezgodne z postawami. Wg polskiego psychologa Tadeusza Tomaszewskiego na zachowanie człowieka oddziałują także zadania wynikające z uczestnictwa człowieka w różnych organizacjach.
9. Formy kontroli społecznej. Kontrola społeczna – system miar i wag, sugestii, sposobów przekonywania, nakazów i zakazów, system perswazji, a także nacisku, sankcji, do przymusu fizycznego włącznie, system sposobów wyrażania uznania, wyróżniania i nagród, dzięki któremu, grupa doprowadza do zachowania swoich członków do zgodności z przyjętymi wzorcami działania. W zespole środków kontroli społecznej wyróżnia się dwa rodzaje mechanizmów. Kontrola społeczna – mechanizmy:
- psychospołeczne – internalizacja norm i wartości, która powoduje, że jednostka odczuwa posłuszeństwo wobec nich jako przymus wewnętrzny,
- materialno–społeczne – wyrażające się poprzez oddziaływania jednostek, zbiorowości i instytucji. Mają charakter przymusu zewnętrznego. Na pograniczu między mechanizmami psychospołecznymi i materialno-społecznymi występuje:
- Zwyczaj – ustalony sposób zachowania się w określonych sytuacjach, który nie budzi sprzeciwu i nie spotyka się z negatywnymi reakcjami otoczenia,
- Obyczaj – ustalony sposób postępowania, z którym grupa wiąże pewne oceny moralne i którego naruszenie wywołuje sankcje negatywne. Opiera się na normach i wartościach przyjętych przez jednostki i na nacisku otoczenia. 10. Sankcje społeczne i ich rodzaje. Z systemem kontroli społecznej związany jest system sankcji, czyli reakcji grupy na zachowania członków w sytuacjach społecznie ważnych. W języku potocznym sankcja utożsamiana jest z karą. Socjologowie rozróżniają sankcje:
- negatywne - /np. drwiący uśmiech, unikanie z kimś spotkania, ocena niedostateczna, zwolnienie z pracy, potrącenie wynagrodzenia/,
- pozytywne - /np. awans w pracy, przyjazne powitanie, stypendium naukowe/, Oprócz w/w sankcje dzieli się na: ze względu na stopień uregulowania przepisami – formalne i nieformalne oraz ze względu na charakter /treść/ – prawne, etyczne, satyryczne i religijne. 11. Konflikt norm, dewiacja, anomia. Konflikt norm prowadzi do konfliktów i zaburzeń społecznych na skalę globalną. Wynika on z niezgodności pojawiających się wśród norm, np. zróżnicowana ocena społeczna osobników podległych jednej normie (np. śpiew na ulicy), niezgodność dwu norm (prostytucja i kościół), konflikt norm grup mniejszościowych i przeważającej części społeczeństwa. Przyczyną jest zwykle pojawienie się nowych wzorów niezgodnych z dotychczasowymi. Dewiacje to odchylenia od obowiązujących norm w skali masowej, które są nieuniknionym kosztem szybkich przemian społecznych. Powstają one na skutek zmiany środowiska społecznego i urbanizacji, gdyż w ten sposób zmienia się wizerunek świata, giną normy tradycyjne i kształtują się nowe normy pozostające w kolizji z tradycją. Niezależnie od dewiacji jednostka ma skłonność do łamania norm. Dewiację można opisywać w kategoriach pozytywno-prawnych. Wtedy jest to zwyczajne przestępstwo. Wtedy
łatwo ocenić, co jest dewiacją a co nie. Emile Durkheim przez anomię rozumiał taką sytuację społeczną, w której jednostki w masowej skali zatracają zdolność odróżnienia dobra od zła, co jest świadectwem głębokiego kryzysu społecznego. Przyczyną anomii może być także rewolucja, wojna domowa, kryzys gospodarczy itp. Anomia jest cechą struktury społecznej, która manifestuje się w zachowaniu jednostki. Wg Durkheima, anomia jest stanem względnego zaniku norm w społeczeństwie bądź rozpowszechnienia się licznych norm konkurencyjnych formułujących sprzeczne oczekiwania wobec jednostki, wskutek czego postępuje ona tak, jak gdyby żadne nakazy nie obowiązywały; nowoczesne społeczeństwo z jego różnorodnością i pluralizmem może stanowić przykład tej ewentualności. Współcześnie anomia to stan względnego zaniku norm w społeczeństwie, bądź rozpowszechniania się licznych norm konkurencyjnych - jednostka ostatecznie zachowuje się tak, jakby żadne normy nie obowiązywały. Z perspektywy psychologicznej jest to zagubienie i wykorzenienie jednostki wywołane przez społeczeństwo.
12. Ewolucja kontroli społecznej. W toku rozwoju społecznego od najdawniejszych czasów poczynając można zaobserwować wyraźną, choć powolną, tendencję ku zawężaniu obszaru kontroli nad zachowaniem jednostki i ograniczaniu roli przymusu. Można powiedzieć, że ewolucja społeczna polega na poszerzaniu sfery wolności jednostki wobec nakazów płynących ze społeczeństwa. Ewolucja w kierunku zmniejszenia kontroli w społeczeństwie ma rozmaite przyczyny. Dyktują ją społeczeństwa znajdujące się w toku przyspieszonego rozwoju, który wymusza eliminację norm stanowiących przeszkody rozwojowe. W ewolucji kontroli społecznej ważną rolę odgrywa stopniowe przejmowanie funkcji obyczaju prze prawo. Ludzie kierują się w coraz większej mierze przepisami prawa, a w coraz mniejszej nakazami obyczaju, a do pewnego stopnia także religii i moralności. Obyczaj informuje jednostkę, jak powinna postąpić, prawo natomiast z zasady zawiera wyłącznie zakazy, tzn. informacje o tym, czego jednostce czynić nie wolno. Różnica ta stanowi w istocie zmianę regulacji pozytywnej na regulację negatywną. Obyczaje regulują działania jednostek nawet w sprawach nieistotnych dla stabilności społecznego ładu, o tyle prawo wkracza wyłącznie w dziedziny związane z porządkiem i stwarza pole swobodnej realizacji interesów niesprzecznych z regułami prawa, jakkolwiek popadających w kolizję z obyczajem. Najbardziej oryginalne przeciwstawienie tego rodzaju stworzył Ferdinand Toennies w swej typologii więzi społecznej opartej na tradycji i na racjonalnych celach. Wg niego kontrola w ramach wspólnoty sprawowana jest zwyczaj i tradycję, a członkowie wspólnoty kierują się w swym postępowaniu wiarą z nich wynikającą. W nowoczesnym zrzeszeniu czynnikiem kontroli jest sformalizowane prawo i opinia publiczna. Cechą charakterystyczną ewolucji w zakresie kontroli społecznej jest postępująca tolerancja dla odmienności i inności, a tym samym mniejsza waga zawartości i integracji wewnętrznej społeczeństwa. 13. Pojęcie kultury w socjologii. Znany polski socjolog kultury Bronisław Malinowski terminem kultura obejmuje zarówno odziedziczone ludzkie wytwory materialne, jak również dobra, procesy techniczne, idee, nawyki i wartości. Podobnie istotę kultury przedstawia Jan Szczepański: kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom. Wg Malinowskiego i Szczepańskiego – kultura składa się z komponentów: - kultury materialnej – dotykalne, konkretne wytwory społeczeństwa: odkrycia archeologiczne, zachowane wytwory przeszłych pokoleń, wytwory współczesne, - kultury niematerialnej – wynik dążeń do ideałów piękna, dobra, prawdy, sprawiedliwości, zespoły idei, wyobrażeń, dzieł sztuki, symboli, obyczajów. 14. Kategorie kultury. Każdemu rodzajowi wartości odpowiada kategoria kultury – kultura bytu, kultura społeczna i kultura symboliczna. Kultura bytu obejmuje tę sferę ludzkich działań, które zwrócone są ku sferze przedmiotów materialnych, naturalnych bądź wytworzonych przez człowieka. Kultura społeczna (socjetalna) obejmuje pewien porządek stosunków pomiędzy ludźmi, partnerami interakcji. Kultura symboliczna stanowi szczególna kategorię kultury. Obejmuje ona religię, wiedzę, naukę i zabawę. Wśród niej są trzy typy kultury: ludowa, popularna i elitarna. Kultura ludowa przekazywana poprzez bezpośrednie interakcje i nieformalne kontakty
- jej odbiorcami są najczęściej ludzie młodzi, dlatego młodość i sukces to wartości szczególnie rozpowszechniane przez nią. 18. Istota i elementy więzi społecznej. Więź społeczna – to ogół stosunków, połączeń i zależności łączących ludzi w trwałe zbiorowości. W większych zespołach ludzkich więź społeczna powstaje na gruncie związków naturalnych, stanowionych i dobrowolnych. Pod wpływem różnych zdarzeń więź zmienia swój charakter. Elementami więzi społecznej jest:
- styczność przestrzenna – akt spostrzeżenia innego osobnika lub uświadomienia sobie jego istnienia w przestrzeni, w której przebiega działalność człowieka. Jest podstawą więzi ekologicznej,
- styczność psychiczna – wzajemne zainteresowanie oparte na spostrzeżeniu cech wyglądu zewnętrznego, cech umysłowych i charakteru innych osób. Może być bezpośrednia lub pośrednia,
- styczności społeczne – to układy złożone z trzech elementów:
- przynajmniej z 2 osób,
- pewnej wartości, która jest przedmiotem tej styczności,
- czynności dotyczących tej wartości. Kryteria klasyfikacji styczności społecznych:
- czas i częstotliwość występowania czynności (styczności przelotne i trwałe),
- forma przestrzenna styczności (pośrednie i bezpośrednie),
- rodzaj przedmiotu styczności (osobiste i rzeczowe),
- stopień uregulowania czynności przepisami (prywatne i publiczne). 19. Zbiór – grupa – zbiorowość społeczna. A/ zbiór –ogół ludzi posiadających jakąś wspólną cechę, wyróżnioną przez obserwatora zewnętrznego bez względu na to, czy ludzi ci uświadamiają sobie posiadanie tej cechy. B/ grupa – rodzaj zbiorowości, który wyraźnie absorbuje swoich członków oraz wyraźnie określa ich zachowania. Będzie to: rodzina, załoga zakładu pracy, zbiorowość szkolna. C/ zbiorowość społeczna – dowolne skupienia ludzi, w których wytworzyła się i utrzymuje, chociaż przez krótki czas więź społeczna. Będą to: zbiorowość sąsiedzka, zbiorowość małego miasteczka, grupy zabawowe, zbiorowości zakładów. 20. Rodzaje zbiorowości. Tłum i jego rodzaje. Rodzaje zbiorowości:
- grupa społeczna – rodzaj zbiorowości, który wyraźnie absorbuje swoich członków oraz wyraźnie określa ich zachowania,
- kręgi społeczne – zespoły osób spotykające się stale i utrzymujące stałe styczności osobiste,
- społeczność lub wspólnota – zbiorowość terytorialna, w której członkowie mogą zaspokajać swoje podstawowe potrzeby,
- zbiorowość etniczna – podstawą wyodrębnienia jest wspólnota językowa, gwara i rasa,
- zbiorowość, która wyróżnia podobieństwo zachowań np. Zbiegowisko, publiczność, audytorium, tłum,
- klasy społeczne. Tłumem jest masa ludzi doraźnie skupionych w określonej sytuacji społecznej, którzy aktywizują się szybko i wyłaniają przywódcę lub kilku przywódców. Styczności w tłumie przekształcają się we wzajemne oddziaływania, o silnym ładunku emocjonalnym. Najważniejsze rodzaje tłumów:
- agresywny – atakuje jednostkę, zbiorowość lub instytucję społeczną,
- uciekający, ogarnięty paniką – tworzy się w czasie katastrof lub wojen,
- nabywający, rabujący, grabiący – powstaje w czasach głodu, klęsk żywiołowych, bądź w okresie zamieszek ulicznych i ogólnej dezorganizacji,
- demonstrujący – tworzy się zazwyczaj wskutek działań podejmowanych przez organizatorów, którzy inicjują spotkania, rozlepiają plakaty, kolportują ulotki, nadają komunikaty przez radio.
21. Grupa społeczna – jej cechy. Grupą społeczną jest pewna ilość osób, co najmniej trzy, powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności. Poczucie przynależności do grupy oraz przekonanie o jej odrębności od innych grup są podstawą kształtowania się grupy w sensie socjologicznym. Skład grupy jest określony i wiadomo, kto do niej należy. Grupa określa wzór fizyczny, moralny i funkcje członków. Do jej elementów składowych można zaliczyć: członkowie grupy; przedmioty materialne, wartości kulturowe, symbole; zadania; wzory zachowań i stosunków; system środków i instytucji regulujących oddziaływania i stosunki wewnątrz grupy oraz oddziaływania z innymi grupami. Z rolą pełnioną w każdej grupie wiążą się prawa i obowiązki. Można mówić o rodzajach przynależności do grupy: obiektywnej i subiektywnej oraz realnej i ideologicznej. Następny element składowy grupy społecznej to materialne podstawy istnienia grupy – ośrodki skupienia. Należą do nich terytorium, lokale, siedziby władz, symbole, idee. Sens istnienia grupy podkreślają jej zadania. 22. Rodzaje grup społecznych. Grupy społeczne klasyfikowane są wg różnych kryteriów. Można spotkać się z wyróżnieniem grup kilku- i wieloosobowych. Z punktu widzenia socjologii znaczący jest podział grup ze względu na ich budowę, a przede wszystkim ze względu na ich funkcjonowanie. Przyjmuje się podział grup wg następujących kryteriów: A) typ więzi łączącej członków grupy: - pierwotne i wtóre – w pierwotnych więź oparta na stycznościach osobistych np. rodzina, wtórne to zespoły realizujące pewne cele, - formalne i nieformalne – nieformalne powstają samorzutnie i opierają się na stosunkach przyjacielskich, towarzyskich, rodzinnych; formalne powoływane przez szersze zbiorowości w celu realizacji określonych zadań, B) wielkość grupy:
- małe – grupy nieliczne, znaczenie ma możliwość wychodzenia w bezpośrednie styczności,
- duże – obejmują wielu członków, brak możliwości wchodzenia w bezpośrednie styczności, C) charakter członkostwa w grupie:
- grupy dobrowolne i automatyczne,
- grupy ekskluzywne i inkluzywne – ekskluzywne (zamknięte), w których członkostwo powstaje po spełnieniu wielu warunków; inkluzywne, których członkiem może stać się bez konieczności pokonywania większych barier, D) typ solidarności członków grupy:
- grupy wewnętrzne i zewnętrzne – wewnętrzne, z którymi członkowie solidaryzują się; zewnętrzne, grupy obce, które jednostka widzi często przez pryzmat swoich korzyści. Klasyfikując grupy społeczne, należy wyróżnić także grupy odniesienia i grupy celowe. Odniesienia to ta, z którą jednostka lub zbiorowość porównuje własną sytuację. Celowa to taka, która powstała dla realizacji wyraźnie określonego jednego celu, względnie jednej grupy celów. 23. Kultura organizacyjna – geneza, definicja, zakres zainteresowań. Geneza. Pojęcie kultury organizacyjnej wprowadził do literatury naukowej A.M. Pettigrew. Próbując wyjaśnić określone zjawiska w organizacji, odwoływano się do kultury. Przyjmowano, że tworzy ona swoją specyficzną kulturę, którą wyróżniają takie elementy jak: symbole, mity, rytuały, wartości i normy. Użyteczność tego pojęcia pojawiła się w wyniku zaostrzenia się konkurencji w wielu branżach i związanych z tym wymagań klientów oraz tempo reagowania na zmiany w otoczeniu. Ogólne definicje:
- Kultura organizacyjna to przestrzeń, w której działające jednostki dzięki przyjętym regułom komunikują się ze sobą i realizują zadania, w taki sposób, by dawały poczucie tożsamości.
- Kultura organizacji oznacza system wspólnych znaczeń uznawanych przez członków, odróżniający daną organizację od innych. System ten jest zbiorem podstawowych cech, które organizacja uznaje za wartościowe. Zakres zainteresowań:
- podstawowe założenia, stanowiące rdzeń kultury, dające podstawę do jej innych komponentów, odpowiadające na problemy istoty egzystencji, natury ludzkiej, rzeczywistości prawdy,
27. Rodzina jako grupa społeczna. Potocznie określa się ją jako parę małżeńską posiadającą dzieci. Jednocześnie zdefiniowanie rodziny nastręcza wiele trudności. Najczęściej rodzinę definiuje się jako małą grupę, pierwotną i nieformalną, w której występują małżonkowie i dzieci. Rodzina bywa traktowana jako podstawowa grupa społeczna. Charles H. Cooley określił ją jako grupę pierwotną, mającą fundamentalne znaczenie w procesie socjalizacji. Podstawą więzi społecznej w rodzinie są stosunki między małżonkami oraz między rodzicami i dziećmi. Stosunki te mają charakter bezpośredni. Rodzice pełnią określone role i zajmują określone pozycje w strukturze wewnętrznej rodziny. Wg Szczepańskiego struktura rodziny oraz jej wewnętrzna organizacja zależą od wielu czynników. Struktura rodziny może zależeć od typu małżeństwa. 28. Funkcje socjalizacyjne rodziny. Rodzina pełni wiele ważnych funkcji:
- utrzymywanie ciągłości biologicznej społeczeństwa, w tym kształtowanie postaw dotyczących zakładania rodziny, nawyków pielęgnacji, potrzeb,
- przekazywanie dzieciom dziedzictwa kulturowego szerszych grup: języka, obyczajów, wzorów zachowań,
- nadawanie pozycji społecznej swoim dzieciom w wyniku przekazywania dziedzictwa kulturowego oraz kształtowania potrzeb i postaw,
- zaspokajanie potrzeb emocjonalnych, w tym potrzeby bezpieczeństwa społecznego, przynależności, miłości i uznania,
- sprawowanie kontroli nad zachowaniami swoich członków poprzez stosowanie sankcji i kształtowanie norm i wartości. 29. Klasyfikacje małżeństwa i rodziny. Typy małżeństw:
- małżeństwa monogamiczne – związek jednego mężczyzny i jednej kobiety,
- małżeństwa poligamiczne – związek jednego mężczyzny z kilkoma kobietami, lub związek jednej kobiety z kilkoma mężczyznami. Ze względu na hierarchię prestiżu i władzę w rodzinie wyróżniamy typy małżeństw:
- patriarchalny,
- matriarchalny,
- egalitarny. Typy struktur rodziny są zmienne w czasie. Zależą od epoki historycznej, od wyznawanej religii, od ustawodawstwa i poziomu rozwoju cywilizacyjnego. W zależności od liczby dzieci Stanisław Kowalski wyróżnił kilka typów rodzin: a) rodziny nieliczne (1-2dzieci) – niesprzyjające uspołecznieniu dziecka z powodu braku rodzeństwa lub ubóstwa kontaktów rówieśniczych, b) rodziny średnioliczne (3-4dzieci) – o optymalnym dla procesu uspołecznienia układzie styczności między rodzeństwem oraz rodzicami i dziećmi, c) rodziny bardzo liczne (ponad 4dzieci) – o raczej niekorzystnym dla procesu socjalizacji układzie stosunków, zbyt złożonym, trudnym do wychowawczego opanowania. Ze względu na rodzaj więzi społecznej: a) rodziny normalne – oparte na więzi biologicznej między rodzicami i wszystkimi dziećmi, odznaczające się dobrą atmosferą współżycia, b) rodziny rozbite – wskutek trwałej nieobecności jednego z rodziców, z dalszym zróżnicowaniem, związane z problemami wychowawczymi, c) rodziny zreorganizowane – przez zawarcie po ich rozbiciu drugiego lub następnego małżeństwa, problem „ojczyma” i „macochy”, d) rodzina zdemoralizowana – pozostająca w kolizji z prawem, moralnością i zasadami współżycia społecznego,
e) rodzina zastępcza – oparta na więzi współżycia i funkcji opiekuńczo-wychowawczej w stosunku do dzieci. Ze względu na postawy rodziców wobec wartości Zaborowski wyróżnia: a) rodziny kultywujące wartości materialne i konsumpcyjne, b) rodziny kultywujące wartości duchowe, c) rodziny kultywujące równocześnie wartości materialne i duchowe. Teresa Kukułowicz podejmując problem sytuacji wychowawczej w rodzinie charakterystycznej dla obecnej transformacji ustrojowej: a) rodziny bezrobotnych, b) rodziny z czasową nieobecnością rodzica lub rodziców, c) rodziny dotknięte ubóstwem.
30. Przeobrażenia współczesnej rodziny. Współczesna rodzina różni się pod wieloma względami od rodzin sprzed kilkudziesięciu lat. Dokonuje się w niej wiele zmian. Już w drugiej połowie lat 60-tych Roman Miller pisał o takich przeobrażeniach rodziny, jak:
- przejście od życia w społeczności lokalnej do wielkomiejskiego stylu życia,
- zmiana organizacji życia prywatnego rodziny np. zmiana sposobu wychowywania dzieci,
- zmiana liczebności członków w rodzinie np. typowa dwupokoleniowa rodzina,
- wzrost liczby małżeństw, w których oboje rodzice pracują,
- zanikanie rodziny patriarchalnej (nie tylko mężczyzna ma decydujący głos w rodzinie). W wyniku tych przeobrażeń ukształtował się egalitarny model rodziny, w której prawa małżonków są równe. Zdaniem Zbigniewa Tyszki we współczesnej rodzinie można zaobserwować takie zjawiska i procesy:
- znaczny wzrost liczby kobiet pracujących,
- egalitaryzacja w małżeństwie i rodzinie,
- gwałtowny wzrost liczby rozwodów,
- mniejsza spójność i dezintegracja znacznej części rodzin,
- relatywne zmniejszenie wartości posiadania dzieci. Jedną z konsekwencji przemian zachodzących we współczesnej rodzinie jest rozluźnienie się więzi emocjonalnej między rodzicami i dziećmi. Z jednej strony obserwuje się wzrost troski rodziców o zabezpieczenie materialnego bytu dzieci, a z drugiej zmniejsza się ich zainteresowanie sferą potrzeb i doznań psychicznych dziecka. Mimo silnego zaangażowania uczuciowego rodziców ich zainteresowanie problemami dzieci zmalało, a kontakty uległy pewnego rodzaju sformalizowaniu. 31. Stratyfikacja społeczna (warstwy społeczne). Pojęcie stratyfikacja społeczna, oznacza wyróżnienie w każdym społeczeństwie poziomów pozostających ze sobą w relacjach nadrzędności i podporządkowania. Społeczeństwo składa się tym samym z warstw, wśród których jedne stoją wyżej, inne niżej. Najważniejszym typem stratyfikacji we współczesnym społeczeństwie jest układ klasowy. Trzon struktury społecznej stanowi struktura klasowa. Przez warstwy społeczne rozumie się grupy zróżnicowane pod względem pozycji społecznej. Warstwy społeczne to podstawowe zbiorowości. Przyjmuje się, że struktura klasowa w zasadzie nie ma charakteru hierarchicznego, to jednak stratyfikacja jest jej konsekwencją. Dlatego też we współczesnej literaturze nie rozgranicza się wyraźnie klas i warstw społecznych. Przykładem takiego podejścia jest koncepcja ujmująca klasy społeczne jako warstwy społeczne różniące się między sobą głównie stylem życia i prestiżem społecznym. 32. Współczesne koncepcje klasy i klasy średniej. Pierwszą pełną teorię klas społecznych przedstawił Karol Marks. Wg niego klasy są tworem historycznym i powstają wraz z własnością prywatną środków produkcji. Powszechnie w literaturze prezentowana jest również teoria klas władzy (in. elit politycznych). W myśl tej teorii każde społeczeństwo dzieli się na dwie klasy: klasę rządzącą (tzw. elitę) i masy rządzone. Znana jest także koncepcja wiążąca pojęcie klasy z kategorią społeczno-zawodową. Do klasy tej zalicza grupy ludzi o przeciwstawnych nawet interesach ekonomicznych, lecz o pewnych wspólnych cechach np. klasa rolnicza łącząca właścicieli ziemskich, dzierżawców i chłopów. We współczesnych społeczeństwach zhierarchizowanych dostrzega się klasowe zróżnicowanie. Istnieją
- uzgodnienie – strony spotykają się w celu znalezienia najlepszego rozwiązania,
- konfrontacja – strony bezpośrednio przedstawiają swoje poglądy na temat konfliktu i proponują rozwiązania,
- metoda stosowania celów nadrzędnych np. zamiast kłócić się o podział skąpego funduszu można podjąć wspólne działania w celu jego zwiększenia. 36. Problematyka zmian i rozwoju społecznego. Zmiany społeczne są przedmiotem badań różnych dyscyplin naukowych. Socjologia w ramach teorii rozwoju społecznego i teorii zmiany zajmuje się interpretacją natury zmian społecznych, ich opisem i analizą. Zajmują się także historia i filozofia. Badanie zmian społecznych możliwe jest zarówno jako analiza czynników sprzyjających integracji społecznej, jaki i czynników powodujących dezintegrację społeczną. Zmiana jest traktowana jako wypadkowa wielu różnych procesów. W ich wyniku ludzie zmieniają się indywidualnie i zbiorowo. Prowadzą one do zmian osobowości jednostek, ich zachowań oraz do kształtowania się nowych relacji między jednostkami bądź do nowych rozwiązań organizacyjnych. Można wyróżnić trzy typy zmian:
- regresywna – polega na cofnięciu się systemu,
- adaptacyjna – polega na dodaniu nowych rozwiązań do istniejących lub zastąpieniu niektórych dawnych nowymi,
- innowacyjna – sięga podstaw systemu i prowadzi do jego przekształcenia. Do źródeł zewnętrznych zalicza się te, które powstają poza organizacją, więc są od niej niezależne. 37. Czynniki rozwoju społecznego. Ruchy społeczne. Wszystkie społeczności ulegają rozwojowi społecznemu, który to proces przebiegał od początku cywilizacji i przebiega nadal. Z chwilą dynamicznego rozwoju postępu technicznego, socjologowie coraz śmielej i częściej podejmowali próby wyjaśnienia zjawiska rozwoju społecznego. Powstało wiele teorii rozwoju technicznego: cykliczne, dychotomiczne, linearne. Obecne nowe teorie są formułowane w oparciu o świeże fakty i badania przeprowadzane nad poszczególnymi typami społeczeństw z uwzględnieniem najnowocześniejszych zdobyczy techniki i nauki. Rozwój społeczny każdej społeczności jest indywidualny, każda społeczność posiada swoje indywidualne cechy. Ruch społeczny to działania zbiorowe mające na celu wywołanie jakichś zmian społecznych lub przejawiających się w przeżywaniu, demonstrowaniu alternatywnych wartości. Dotyczą one reali konkretnego społeczeństwa jako całości lub jego struktur. Socjologowie badając naturę ruchów społecznych analizują je z uwzględnieniem wielu czynników, takich jak: kultura, struktura, konflikt, zmiana. Ruchy społeczne wyróżniają dwie właściwości:
- ukierunkowane na szczególny cel, jakim jest zrealizowanie jakiegoś rodzaju zmiany społecznej,
- przebiegają w ramach niezinstytucjonalizowanych i niesformowanych. W oparciu o różne kryteria (cele, formy organizacyjne, baza społeczna ruchu, metody jego działania) wyróżnia się m.in. następujące typy ruchów:
- ruchy rewolucyjne, reformatorskie, kontestacyjne,
- ruchy ekonomiczne, polityczne, narodowo-wyzwoleńcze, religijne,
- ruchy klasowe: chłopskie, robotnicze, burżuazyjne,
- ruchy obywatelskie: konsumenckie, młodzieżowe, zawodowe, lokalne. 38. Socjotechnika. Modele i strategie socjotechniki. Przez socjotechnikę ogólnie rozumie się jako praktyczne wykorzystanie wiedzy socjologicznej. Platonowi przypisuje się szczególnie rozległe horyzonty socjologiczne. W jego dziele Państwo określone są warunki integracji i równowagi społecznej. Sformułowane warunki idealnego społeczeństwa oparte zostały na realistycznych obserwacjach i są splecione z diagnozami. Są to przykłady reguł socjotechnicznych. W największym stopniu współczesna socjotechnika sięga myśli pozytywistycznej. Ważną jej cechą charakterystyczną była praktyczna orientacja. Nauka według pozytywistów miała umożliwiać poznawanie i przewidywanie rzeczywistości. Najpełniejszą definicję proponuje Marek Mlicki – przez socjotechnikę (in. inżynierię społeczną) rozumie się zespół dyrektyw dotyczących dokonywania racjonalnych przemian życia społecznego. Dyrektywy te, zw. dyrektywami socjotechnicznymi, określają jak przy pomocy odpowiednich
środków dokonywać celowych przemian społecznych, opierając się przy tym na ocenach i wartościach społecznych. Od badań zależą rozmiary i jakość informacji, a w konsekwencji wartość reguł socjotechnicznych, dobór odpowiednich środków działania i skuteczność oddziaływania. Podstawowym elementem postępowania socjotechnicznego jest przeprowadzenie badań zmierzających do poznania rzeczywistości społecznej. W zależności od tego, jak ujmujemy społeczeństwo, dobierać będziemy różne sposoby oddziaływania na nie. Przyjmowany model teoretyczny narzuca określony charakter dyrektyw socjotechnicznych. Model pasywistyczny i autonomistyczny wymagają dwóch odmiennych strategii socjotechnicznych. Pierwsza to socjotechnika manipulacyjna, a druga to socjotechnika emancypacyjna. Manipulacyjna – stosowana gdy społeczeństwo widziane jest jako zrównoważony system złożony z biernych, adaptacyjnie zorientowanych jednostek (model systemowo-funkcjonalny. Narzuca założone z góry rozwiązania ustrojowe. Emancypacyjna – stosowana gdy społeczeństwo widziane jest jako nieustannie zmienny proces, uruchamiany i podtrzymywany przez aktywne i twórcze jednostki (procesowo–podmiotowy). Przede wszystkim to pobudzanie i pełniejsze wyzwalanie rozbudzonej podmiotowości.
39. Metoda badań terenowych oraz odpowiadające jej techniki badań. Metoda badań terenowych – jej cechą charakterystyczną jest podejście polegające na traktowaniu układu społecznego jako pewnej całości i sprowadza się zwykle do zanalizowania układu relacji między częściami tej całości, zasad jej funkcjonowania i dynamiki. Jest ona wykorzystywana jako metoda badania w zbiorowościach zwartych przestrzennie, np. społeczności zakładu pracy, grup terytorialnych, rodziny. Jedną z istotnych cech tych badań jest konieczność utrzymywania przez badającego osobistych związków z daną zbiorowością. Istotą badań terenowych jest uchwycenie dokładnego obrazu badanych procesów występujących w wybranej pojedynczej społeczności bądź pojedynczej grupy. Metoda badań terenowych obejmuje: a) badania typu etnologicznego – badacz obserwuje życie codzienne, obserwuje i ewidencjonuje zjawiska, szuka wzajemnych powiązań między nimi i uwarunkowań. Szuka przyczyn i źródeł zmian zachodzących w zbiorowościach. W centrum jego zainteresowań znajduje się charakter obserwowanych zjawisk i procesów, ich powiązania. Pomija się natomiast zagadnienia ilościowego ich występowania, b) badania typu socjologicznego – podobne do poprzednich. W tym przypadku badacz ponadto zbiera dokumenty i materiały dostarczające danych ilościowych, pozwalających pełniej poznać obserwowane zjawiska. Wykorzystuje więc także materiały typu: sprawozdania, księgi meldunkowe, zestawienia statystyczne itp. Obserwacje poparte zostają faktami i liczbami, c) badania typu socjopsychologicznego – nastawione są głównie na poznawanie stanu świadomości obserwowanej zbiorowości (postawy, opinie, poglądy). Badacz prowadzi obserwacje i gromadzi materiały o charakterze ilościowym i jakościowym, głównie drogą wywiadów. W metodzie badań terenowych stosowane są najczęściej dwie techniki badawcze: - obserwacja (uczestnicząca i nieuczestnicząca). Obserwacja jako metoda badawcza powinna charakteryzować się następującymi cechami: celowością, planowością, aktywnością i systematycznością,
- wywiad (indywidualny, zbiorowy, jawny i ukryty, skategoryzowany i nieskategoryzowany). 40. Eksperyment społeczny oraz bariery jego stosowania. Jest to metoda pozornie podobna do obserwacji, ale wywoływana sztucznie. Eksperyment społeczny/naukowy polega na badaniu określonego zjawiska w celowo stworzonych warunkach, dających się z reguły odtwarzać. Pozwala on na: )a prawie całkowite kontrolowanie i kształtowanie uwarunkowań danego zjawiska lub procesu, )b sprawdzanie hipotez w sytuacjach ekstremalnych (najbardziej istotnych). Bariery, które napotyka badanie eksperymentalne w naukach społecznych:
- moralne – czy eksperyment jest w ogóle moralny? Czy ludzi wolno poddawać próbom? Na ile są one szkodliwe? Można spotkać się z poglądami, że powinno się wykorzystywać tylko eksperymenty naturalne
- metodologiczne – 1. Na ile zmiany w postawach czy zachowaniach są wynikiem wprowadzanych bodźców, a na ile czynników gospodarczych, kulturalnych bądź psychologicznych? Badacz często nie zna tych czynników lub zakłada, że nie mają one większego znaczenia, 2. Sam eksperyment może rzutować na autentyczność zachowań, postaw czy poglądów, niezależnie od rodzaju wprowadzanych bodźców.
