SOCJOLOGIA WYCHOWANIA W SYSTEMIE NAUKI O ..., Notatki z Socjologia

Pobierz SOCJOLOGIA WYCHOWANIA W SYSTEMIE NAUKI O ... i więcej Notatki w PDF z Socjologia tylko na Docsity! R U C H PRAWNICZY, E K O N O M I C Z N Y I SOCJOLOGICZNY R o k X L I X — zeszyt 1 — 1987 JAN WŁODAREK SOCJOLOGIA WYCHOWANIA W SYSTEMIE NAUKI O SPOŁECZEŃSTWIE I Dosyć powszechne współcześnie narzekanie samych socjologów na kry­ zys socjologii (czy w socjologii) ma niewątpliwie mniej lub bardziej uza­ sadnione przyczyny. Jedną z nich, choć może mniej znaczącą, jest chaos pojęciowy wokół rozmaitych kwestii i zagadnień o podstawowym nieraz znaczeniu. Dotyczy on między innymi zagadnienia systematyki w socjo­ logii, zwłaszcza dzielenia się socjologii na dziedziny podrzędne, nazywa­ ne subdyscyplinami, socjologiami szczegółowymi itp. Przy t y m już te nazwy bywają używane w rozmaitym znaczeniu co do ich zakresu i wza­ jemnych odniesień. Nie chodzi tu, rzecz jasna, o same tylko nazwy, ale o kryjące się za nimi stanowiska wobec bardziej zasadniczych proble­ mów dotyczących wzajemnych relacji i związków zależności między so­ cjologią ogólną a socjologią szczegółową, między teorią a empirią, mię­ dzy poszczególnymi dziedzinami socjologii szczegółowej itp. Chaos w t y m zakresie przejawia się niekiedy szczególnie ostro w przypadku nowo kreowanych tzw. subdyscyplin socjologii, zwłaszcza gdy tworzone są one niejako in advance1. Nie są wszakże wolne od niego również „stare" dziedziny socjologii, do których należy niewątpliwie socjologia wycho­ wania. Socjologia wychowania wydaje się być szczególnie interesującym przypadkiem w analizie wspomnianych wyżej relacji dotyczących struk­ tury socjologii jako nauki. Dziedzina ta ma w polskiej socjologii bogate tradycje, a także unikalną historię swojego rozwoju. Rozwijała się ona, jak wiadomo, niezwykle pomyślnie w okresie międzywojennym i w pierw­ szych latach powojennych. Później natomiast przez długi czas była jakby na marginesie „głównego n u r t u " badań socjologii w Polsce. Z kolei jed­ nak, poczynając mniej więcej od połowy lat sześćdziesiątych można zau- 1 Analizę tego zjawiska zawiera recenzja M. Roguszki z książki L. Janiszew­ skiego i A. Sosnowskiego, Socjologia morska; zob. Studia Socjologiczne 1986, nr 1, s. 319 - 325. 19 Ruch P r a w n i c z y 1/1987 290 Jan Włodarek ważyć renesans zainteresowania socjologią wychowania 2 . Wówczas do ponownego wzrostu zainteresowania się tą dziedziną socjologii przyczy­ nili się również w dużym stopniu pedagodzy, którzy, z jednej strony, za­ częli przejawiać coraz większe zapotrzebowanie na wyniki badań socjo­ logicznych nad wychowaniem; z drugiej zaś, rozwijając własne empi­ ryczne badania pedagogiczne, zaczęli kwalifikować niektóre spośród nich jako przynależne do socjologii. Mając na względzie powyższe uwagi podejmuję w niniejszym artykule próbę analizy zagadnienia dotyczącego miejsca socjologii wychowania w strukturze socjologii jako nauki. W analizie tej odwołuję się prze­ de wszystkim do genezy i historii rozwoju socjologii wychowania, a także do współczesnej praktyki badawczej w tej dziedzinie. Wprawdzie S. No­ wak ostatnio podkreślał z naciskiem, że: „Źródeł tego zamętu pojęcio­ wego szukać należy w historii naszej dyscypliny, a przede wszystkim w okolicznościach i sposobie, w jaki nazwa »socjologia« wprowadzona zo­ stała do nauki" 3, niemniej jednak wydaje się, że znajomość historii so­ cjologii może przyczyniać się z kolei do przeciwdziałania temu zamętowi. Socjologiczna problematyka wychowania zawarta jest w mniejszym lub większym zakresie w dziełach wszystkich niemal klasyków socjologii od Comte'a, Marksa i Spencera poczynając, jednakże wydzielenie tej prob­ lematyki z ogólnych rozważań o społeczeństwie i uformowanie jej w spe­ cjalną dziedzinę badań socjologicznych dokonało się w długim i złożonym procesie 4. Jest on ściśle związany z historią rozwoju socjologii w ogóle. Wraz z kończeniem się na przełomie XIX i XX wieku okresu tworze­ nia wielkich systemów spekulacyjnych o społeczeństwie i zapoczątkowa­ niem rozwoju badań empirycznych nad różnymi dziedzinami życia spo­ łecznego, zaczęły kształtować się i stopniowo wyodrębniać różne dziedziny i subdyscypliny socjologii. W poszukiwaniach rodowodu dla wielu tych dziedzin wskazuje się na wyróżnione przez Durkheima w L' Année So­ ciologique działy socjologii jako początek ich samostanowienia 5 . Jakkol- 2 Zob.: J. Włodarek, Socjologia wychowania w Polsce Ludowej, Studia Socjo­ logiczne 1985, nr 3 - 4. 3 S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, s. 10-11 4 Analizę tego procesu zawierają prace: S. Kowalski, Udział socjologii w ba­ daniach procesów wychowawczych, w: Nauki przyrodnicze i społeczne współdzia­ łające z pedagogiką, pod red. B. Suchodolskiego, Warszawa 1966; tegoż, Socjologia wychowania w zarysie, Warszawa 1974; Th. Geiger, Erziehung als Gegenstand der Soziologie, Die Erziehung 1930, R. 5; C. Weiss, Erziehung, w: Handbuch der So­ ziologie, pod red. W. Ziegenfussa, Stuttgart 1956. 5 Zob.: A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981, s. 12. II Socjologia wychowania 293 amerykańskiej socjologii pedagogicznej, jak i pewnego chaosu na styku niemieckiej socjologii w różnych jej odmianach z pedagogiką społeczną, stały się wyzwaniem dla socjologii teoretycznej. Odpowiedź na to wyz­ wanie przynoszą prace Floriana Znanieckiego, Theodora Geigera, Aloysa Fischera, Paula Fauconneta, które (z wyjątkiem pracy ostatniego z wy­ mienionych autorów, ale też mniej znaczącej z punktu widzenia omawia­ nego tu zagadnienia) były publikowane w tym samym niemal czasie, na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych 15. Wszyscy ci autorzy, jakkolwiek wychodząc z różnych orientacji teo­ retycznych socjologii (Znaniecki, Geiger, Fauconnet) i pedagogiki (Fi­ scher), wyróżniają i przeciwstawiają sobie mniej lub bardziej wyraźnie trzy odrębne dziedziny: dwie należące do socjologii, mianowicie socjologię Wychowania i socjologię pedagogiczną, oraz pedagogikę socjologiczną bądź społeczną należącą do pedagogiki. Socjologia wychowania w tym zestawieniu określona została jako teo- retyczno-empiryczna dziedzina badań socjologicznych nad wychowaniem. Najbardziej bodaj radykalnym i konsekwentnym we wspomnianych pró­ bach wydzielenia i określenia socjologii wychowania w tym kierunku był Znaniecki. Jest on też niewątpliwie twórcą pierwszego w świecie teore­ tycznego systemu socjologii wychowania 16. Co więcej, jego program ba­ dawczy w tym zakresie znalazł w Polsce okresu międzywojennego sprzy­ jające warunki do realizacji i rozwoju w badaniach monograficznych. Nie miał niestety takiego szczęścia Geiger, którego równie interesujący pro­ gram badawczy w zakresie socjologii wychowania nie mógł być realizo­ wany w reżimie nadchodzącego wówczas hitleryzmu w Niemczech. W świetle powyższych danych uzasadnione wydaje się uznanie prze­ łomu lat dwudziestych i trzydziestych jako okresu kończącego proces for­ mowania się i wyodrębnienia socjologii wychowania jako dziedziny so­ cjologii szczegółowej. 15 F. Znaniecki, Socjologia wychowania, t. I. Wychowujące społeczeństwo, War­ szawa 1928, t. II. Urabianie osoby wychowanka, Warszawa 1930; Th. Geiger, Er- ziehung als Gegenstand; A. Fischer, Pädagogische Soziologie oraz Sociologische Pädagogik, w: Handwörterbuch der Soziologie, pod red. A. Vierkandta, Stuttgart 1931; P. Fauconnet, w: E. Durkheim, Éducation et sociologie. 16 Zob.: S. Kowalski, Znanieckiego socjologia wychowania, w: Florian Zna­ niecki i jego rola w socjologii, pod red. A. Kwileckiego, Poznań 1975, s. 143 i n. Natomiast sam Znaniecki w artykule The Scientific Function of Sociology of Edu­ cation, Educational Theory 1951, nr 2, s. 71, pisząc, iż podjęte zostały już w prze­ szłości pewne próby tworzenia systematycznej teorii socjologicznej wychowania jako części socjologii ogólnej na podstawie dostępnych materiałów historycznych, etnologicznych i obecnych, dodaje w przypisie: „Apparently the first such attempt was the present author's Sociology of Education (in Polish) [...]. The first systematic textbook for graduate students, Society and Education (also in Polish) was publis­ hed two years ago by Josephe Chałasiński, Professor at the University of Łódź, who has done considerable original research in this field". 294 Jan Włodarek III Wyodrębnienie socjologii wychowania jako szczegółowej dziedziny ba­ dawczej socjologii znajduje uzasadnienie ze względu na: 1) dający się wyodrębnić logicznie i empirycznie jej przedmiot badań, 2) rozwijanie badań empirycznych ukierunkowanych specjalnie na ten przedmiot, 3) tworzenie socjologicznej teorii wychowania w oparciu o te badania. Mam tu na myśli odrębność socjologii wychowania od innych dziedzin socjolo­ gii szczegółowej (rodziny, miasta, przemysłu itp.), a także od innych nauk o wychowaniu (pedagogiki, psychologii wychowawczej, historii wychowa­ nia i in.). Jest to oczywiście w każdym przypadku odrębność względna. Mimo wyodrębnienia socjologii wychowania jako dziedziny badawczej, zachowuje ona bezwzględnie ścisły związek z socjologią ogólną. Socjolo­ giczna teoria wychowania jest po prostu częścią składową teorii o spo­ łeczeństwie jako całości 1 7 . Takie też było stanowisko twórców tej dzie­ dziny socjologii. Stanowiska tego nie zmienia fakt, że współcześnie ba­ dania z zakresu socjologii wychowania koncentrują się przede wszystkim wokół wychowania zinstytucjonalizowanego czy wychowania formalnego — szkoły, systemu szkolnego i kształcenia, selekcji szkolnych, nauczycie­ la itp. Należy tu przypomnieć, że jeden z pionierów i twórców polskiej socjologii wychowania, J a n St. Bystroń, chociaż skupiał się w swoich ba­ daniach na problematyce szkoły, wyraźnie podkreślał ścisły związek mię­ dzy socjologią wychowania i socjologią ogólną, taką oczywiście, jak on ją rozumiał 1 8 . Również tzw. „nowa" socjologia wychowania, która pojawiła się w Anglii w latach siedemdziesiątych pozostaje socjologią o tyle, o ile jest teorią socjologiczną, a nie tylko programem ideologiczno-politycznym jako narzędziem krytyki społecznej i podstawą opozycji wobec tzw. t ra­ dycyjnej socjologii wychowania 1 9. Odpowiednio do istniejących współcześnie i rozwijanych wielkich so­ cjologicznych systemów teoretycznych — marksistowskiego, s truktural- no-funkcjonalnego, tzw. socjologii humanistycznej w różnych jej odmia­ nach (interakcjonizmu, fenomenologii, etnometodologii itp.) i innych — możemy mówić, jak się wydaje, o odnośnych socjologiach ogólnych i so­ cjologiach wychowania 2 0. Rozróżnienie wielu socjologii ogólnych i socjo- 17 Zob.: S. Kozyr-Kowalski, Weberowska socjologia religii a teoria społeczeń­ stwa jako całości, w: M. Weber, Szkice z socjologii religii, Warszawa 1984. 18 J. Bystroń, Szkoła i społeczeństwo, Warszawa—Lwów 1930, s. II - III. 19 „Nowa" socjologia wychowania mieści się po części w nurcie tzw. socjologii radykalnej. Reprezentowana jest ona w takich pracach, jak np.: Knowledge and Control: New Directions for the Sociology of Education, pod red. M. F. D. Youn- ga, London l971; M. Sarup, Marxism and Education, London 1978. O nurcie rady­ kalnym w socjologii pisze J. Mucha, Radykalizm w socjologii XX wieku, Studia Socjologiczne 1983, nr 1. 20 W takim znaczeniu można rozumieć określenie A. Meiera (NRD) w odnie­ sieniu do jego pracy Sociologie des Bildungswesens, Berlin 1974 (przekład polski: Socjologia wychowania 295 logii szczegółowych nie jest wszakże kontradyktoryjne z tradycyjnym po­ działem socjologii na jedną socjologię ogólną i szczegółową co do rozu­ mienia nauki socjologii jako całości. Socjologia jest bowiem systemem, czyli pewną całością wiedzy naukowej o społeczeństwie, pojętym rów­ nież jako całość. Na tę całość socjologii jako nauki składają się m. i n . wspomniane systemy teoretyczne współczesnej socjologii, które pozostają ze sobą w związkach konkurencyjności, komplementarności itp. Niekiedy jednak mówi się w związku z t y m o wielu socjologiach jako wielu nau­ kach, czy o danym systemie teoretycznym socjologii jako wyłącznie nau­ kowym, czy nawet o poszczególnych subdyscyplinach socjologii jako nau­ kach autonomicznych 2 1 . O ile jednakże uzasadnione może być rozumie­ nie systemów teoretycznych jako różnych socjologii, o tyle nie ma chyba podstaw do traktowania dziedzin socjologii szczegółowej jako nauk au­ tonomicznych. Socjologia wychowania jest w każdym razie częścią skła­ dową socjologii ogólnej w każdym jej rozumieniu. Socjologię wychowania łączy z socjologią ogólną wspólne pole badań, jakim jest całe społeczeństwo. Wychowanie jest bowiem zjawiskiem spo­ łecznym, które przenika przez wszystkie s t ruktury i procesy społeczne i w nich wszystkich jest uwikłane. Socjologia ogólna jako określony sy­ stem wiedzy naukowej dostarcza socjologii wychowania ogólne teorie i twierdzenia dla badań nad wychowaniem. Stąd też stan i rozwój so­ cjologii wychowania w danym kraju zależy w głównej mierze od stanu, poziomu i rozwoju w nim socjologii ogólnej. Socjologia wychowania z ko­ lei, podobnie jak i inne dziedziny socjologii szczegółowej, na podstawie badań empirycznych dokonuje weryfikacji ogólnych teorii w zakresie badanych przez nią zjawisk i jednocześnie wnosi własne uogólnienia i teo­ rie do socjologii ogólnej. IV Pierwszym i podstawowym zadaniem socjologii wychowania jako dzie­ dziny teoretyczno-empirycznej jest rozwijanie socjologicznej teorii wy­ chowania. Rozwój ten mogą zapewnić jej przede wszystkim empiryczne badania nad wychowaniem jako rzeczywistością społeczną, prowadzone wszakże w ścisłym związku z teorią społeczeństwa jako całości. Socjologia Wychowania jako nauka teoretyczna bada rzeczywistość wychowawczą Socjologia wychowania, Warszawa 1982), że reprezentuje ona nową, marksistowsko- -leninowską socjologię kształcenia i wychowania. Zob. komentarz S. Kowalskiego w przedmowie do wydania polskiego. 21 Z tego punktu widzenia zainteresowanie wzbudza raczej treść nazwy „Ko­ mitet Nauk Socjologicznych PAN". Nazwa ta wydaje się jednak być wytworem języka biurokratycznego epoki, w której powstała, a nie wyrazem koncepcji wie­ lości nauk socjologii. 298 Jan Włodarek niem wyników już osiągniętych przez socjologię ogólną, bądź też, osiąg­ nięte przez nią na własną rękę, w innych badaniach socjologicznych znaj­ dą swe potwierdzenie" 2 4. Niebywały rozwój w ostatnim okresie empirycznych badań nad wy­ chowaniem, zarówno teoretycznych, jak i socjograficznych, przynosi dal­ sze problemy. Łatwo mianowicie zauważyć, że podobnie jak w całej dzi­ siaj socjologii, w ślad za badaniami nad rozmaitymi wycinkami rzeczywi­ stości społecznej (w tym przypadku wychowawczej) pojawia się tenden­ cja do kreowania nowych, rzekomo samodzielnych dziedzin socjologii. I tak, mówi się o socjologii oświaty, socjologii szkoły, socjologii kształ­ cenia, socjologii młodzieży itp. Zjawisko to znajduje niewątpliwie uzasad­ nienie w postępującej specjalizacji badań naukowych, nie uzasadnia jed­ nakże powoływania do życia w każdym przypadku odrębnej dziedziny socjologii, niezależnie bądź niezależnej od istniejącej już socjologii wy­ chowania. Można wszakże mieć nadzieję, że obecne różnicowanie się dzie­ dzin socjologicznych badań nad wychowaniem przyniesie w końcu nową jakościowo syntezę socjologicznej teorii wychowania. Na koniec chciałbym wspomnieć o pozanaukowej funkcji socjologii wychowania, mianowicie funkcji ideologicznej pełnionej przez nią tak, jak ją pełni socjologia w ogóle. Z drugiej jednak strony, co jest już sła­ biej wyrażane i podkreślane, socjologia wychowania ze względu na swój przedmiot badań o wybitnie ideologicznym charakterze zależy od panu­ jącej ideologii i polityki. Zależność ta odnosi się w szczególności do wa­ runków sprzyjających bądź utrudniających rozwój tej dziedziny socjo­ logii. W okresie np. tyle silnej, co i naiwnej wiary w możliwość szybkie­ go wychowania „nowego człowieka socjalizmu", badania z zakresu socjo­ logii wychowania były zbędne, a nawet niepożądane, ponieważ mogłyby podważać zasady tej wiary. v Poczynione w t y m artykule uwagi dotyczące miejsca socjologii wy­ chowania w strukturze socjologii jako nauki stanowią jedynie szkic do dalszych studiów i bardziej pogłębionej analizy tego złożonego zagadnie­ nia. W zasadzie każdy z poruszonych tu problemów wymagałby rozwi­ nięcia i dalszej analizy w świetle konkretnych badań i publikowanych 24 F. Znaniecki, Socjologia wychowania, t. II, Warszawa 1973, s. 8. Wprawdzie Znaniecki mówi o działach w znaczeniu czterech układów jego systemu socjologii, można jednak wypowiedź tę odnieść również do dziedzin socjologii szczegółowej. Zagadnienie związku socjologii wychowania z innymi dziedzinami socjologii, w szczególności z socjologią rodziny, podjęte zostało w artykule S. Kowalskiego, Rodzina jako przedmiot socjologii wychowania, w: Metodologiczne problemy badań nad rodziną, pod red. Z. Tyszki, Poznań 1980. Socjologia wychowania 299 prac kwalifikowanych jako przynależne do socjologii wychowania. Pod­ jęcie prac w t y m kierunku wydaje się być zadaniem dosyć ważnym, po­ nieważ nie trudno jest stwierdzić dużą niekiedy dowolność w kwalifiko­ waniu owych badań i publikacji, traktowaniu socjologii wychowania jako dziedziny bliżej nie określonego pogranicza socjologii i pedagogiki, nau­ czaniu socjologii wychowania w szkołach wyższych itp. W niniejszym szkicu starałem się przede wszystkim zwrócić uwagę, głównie na podstawie historii rozwoju socjologii wychowania i poglądów pionierów i twórców tej dziedziny, że socjologia wychowania jest dzie­ dziną socjologii i to w dodatku niezwykle mocno powiązaną z socjologią ogólną, czy wręcz — jak mówił Znaniecki — jest częścią socjologii ogól­ nej. Dlatego też uprawianie tej dziedziny na odpowiednim poziomie nau­ kowym możliwe jest tylko na gruncie socjologicznego systemu wiedzy i w odwołaniu się do aktualnego poziomu rozwoju teorii socjologicznych. SOCIOLOGY OF EDUCATION IN THE STRUCTURE OF SOCIOLOGY S u m m a r y The article deals with the issue of the place of sociology of education in the structure of sociology. The analysis is centered first of all on the relations bet­ ween the sociology of education and general sociology and between the sociology of education and the branches of so-called particular sociology. Basing on the analysis of origin and history of development of the sociology of education and on the analysis of views and standpoints of the founders of that branch (F. Zna­ niecki, T. Geiger and others) as well as on the basis of the research practice, the author reveals a close relationship between the sociology of education as a sociological theory of education and general sociology, or better: general socio­ logies corresponding to great theoretical systems of modern socjology: Marxist, structural-functional, so-called humanistic sociology, etc. On the other hand, the author distinguishes between the sociology of education and so-called educational sociology as well as various types of social pedagogics, considering them to be normatively and practically oriented sociological or pedagogical studies. The so­ ciology of education develops the empirical studies of education on the basis of sociological theory, especially the sociological theory of education. Besides, the development of these studies is the condition of the development of the theory of education. In the studies of education the sociology of education uses the results of all other branches of sociology as well as of other educational sciences.