Pobierz Socjologia wychowania Wykład i więcej Notatki w PDF z Socjologia edukacji tylko na Docsity! MSPP - Socjologia wychowania - WYKŁAD - Anna Wiłkomirska Semestr zimowy 2014/2015 07.10.2014 r. PODSTAWY POJĘCIOWE I RAMY ANALIZ Początki socjologii: Socjologia (jako dyscyplina naukowa) – debiut ok. poł. XIX w. • 1838 – August Comte (pozytywista, ewolucjonista, teoretyk nauki) łączy dwa pojęcia łac. socjus (społeczeństwo) i gr. logos (wiedza) Socjologia = wiedza o społeczeństwie • Herbert Spencer – jako pierwszy używa tego terminu w jednym z pionierskich naukowych dzieł tej dyscypliny - Zasady socjologii (wielotomowe dzieło 1876-1896) Początki akademickie: • Stany Zjednoczone – 1892 r. – socjologia debiutuje jako dyscyplina akademicka– wydział socjologii powołany został na Uniwersytecie w Chicago • Europa – 1895 r. – powstaje katedra socjologiczna na uniwersytecie w Bordeaux (Francja) jej kierownictwem zajmuje się E. Durkheim • Wykłady z socjologii edukacji – prezentował podejście funkcjonalne • 1919 r. – powstaje katedra socjologii w Warszawie – Max Weber • POLSKA – 1920 r. – Katedra socjologii na Uniwersytecie w Poznaniu obejmuje Florian Znaniecki (twórca Socjologii wychowania) • Jemu zawdzięczamy rozwój socjologii w Polsce. Stworzył socjologię jako samodzielny kierunek studiów na Wydziale Humanistycznym był twórcą polskiego Instytutu Socjologicznego Socjologia jako nauka: • Socjologia poszukuje praw zjawisk zachodzących między ludźmi, zajmuje się badaniem struktur, czyli wzajemnego przyporządkowania sobie ludzi w zbiorowościach. (Jan Szczepański) • Socjologia to nauka o grupach społecznych (Ludwik Gumplowicz) • Socjologia to nauka o stale powtarzających się formach życia społecznego (Georg Simmel) • Socjologia to zazwyczaj spoglądanie na ludzkie czynności, jak na fragmenty większych całości. Owymi całościami są nieprzypadkowe grupy ludzi, które są powiązane siecią wzajemnych zależności” (Zygmunt Bauman) Precyzyjne zdefiniowanie socjologii jako nauki jest trudne ze względu na wielość występujących obok siebie lub konkurujących ze sobą tradycji i szkół teoretycznych oraz empirycznych. Przedmiot badań socjologicznych – SPOŁECZEŃSTWO • SPOŁECZEŃSTWO – swoisty rodzaj rzeczywistości, która manifestuje się w najrozmaitszy sposób w zbiorowości najrozmaitszej skali (P. Sztompka) – od grupy przyjaciół do organizacji światowych • 7 perspektyw (aspektów) opisu społeczeństwa: • Demograficzny – społeczeństwo to populacja, zbiór jednostek, • Grupowy – społeczeństwo to „coś więcej” niż zbiór jednostek, • Systemowy – społeczeństwo konstruują pozycje, statusy i odpowiadające im role, • Strukturalny – społeczeństwo to względnie trwała sieć relacji jednostek, grup, • Aktywistyczny (interakcjonistyczny) – społeczeństwo to konglomerat powiązanych działań jednostek, • Kulturalistyczny – społeczeństwo konstruują podzielane przez zbiorowość wartości, symbole, znaczenia, zasady regulujące działania ludzi • Zdarzeniowy (polowy) – społeczeństwo to zmienne pole zdarzeń społecznych, społeczeństwo bez przerwy na nowo „staje się” (zmienność, wielość) Opisy wybranych grup społecznych Aspekty / grupy Populacja Grupa System Struktura Grupa studentów Liczba studentów, Rozkład płci Uniwersytet Szkolnictwo wyższe Typy szkół wyższych, Tytuły zawodowe, naukowe Edukacja Uczniowie i nauczyciele Klasa, szkoła Oświata Poziomy kształcenia Aspekty / grupy Działania Kultura Pole zdarzeń Grupa studentów Uczenie się, pisanie prac dyplomowych Regulamin studiów, obyczaje studenckie Proces boloński ECTS Edukacja Uczenie się – nauczanie Dyscyplina Stopnie Zmiany przedmiotów i programów Edukacja… – edukacja, oświata, kształcenie, socjalizacja, wychowanie – to terminy, którymi często posługują się nauki społeczne (humanistyczne) takie jak pedagogika, psychologia lub socjologia. Są to pojęcia WIELOZNACZNE i bardzo różnie definiowane. Różnorodne podejścia sprawiły, że sformułowanych zostało wiele definicji kultury zarówno podobnych do siebie jak i rozbieżnych, nawet wzajemnie sprzecznych (ponad 200) Ralph Linton: Istotą wszelkiej definicji kultury jest bowiem to, że wybiera pewne aspekty całego pojęcia oznaczanego owym terminem i kładzie nacisk na nie kosztem innych aspektów. (…) Istnieje wiele możliwości definiowania kultury, a każda jest użyteczna w powiązaniu z dociekaniami określonego rodzaju. Ruth Benedict: Kultura jest to złożona całość zawierająca nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa. Bronisław Malinowski: Kultura jest integralną całością składającą się z narzędzi i dóbr konsumpcyjnych, twórczych zasad różnych grup społecznych, ludzkich idei i umiejętności, wierzeń i obyczajów Podział kultury na 6 typów (Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn – Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions) 1. opisowo-wyliczający (nominalistyczny, def. Etnologicznych) np. klasyczna, ciągle wykorzystywana def. Edwarda Tylora: "Kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa." (Kultura = cywilizacja). Podobnie def. Antropologów R. Benedict i B. Malinowskiego. 2. historyczny – tradycja jako mechanizm przekazywania dziedzictwa kulturowego. Stefan Czarnowski: Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń (...) Jest nią całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie. 3. normatywny – kultura wymaga podporządkowania się zachowań ludzkich normom, wzorom, wartościom i modelom. Alfred Kroeber i Talcott Parsons: Kultura to przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkt zachowania. 4. psychologiczny – akcentowane są psychologiczne mechanizmy kształtowania się kultury (mechanizmy uczenia się, kształtowania nawyków kulturowych, internalizacji norm i wartości obowiązujących w zbiorowości). Formowanie osobowości przez wpływy kultury. Stanisław Ossowski: Kultura jest pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od całego systemu stosunków międzyludzkich. 5. strukturalny - koncentracja na strukturze kultury, (kategorie, elementy struktury: materialne, społeczne, ideologiczne, psychiczne) 6. genetyczny – wyjaśnianie pochodzenia kultury Rodzaje definicji kultury wg Roberta Bierstedta (1963, The Social Order): • Kultura to wszystko, co ludzie czynią, myślą i posiadają jako członkowie społeczności. Czyli 3 kategorie kultury: • Kultura jako wzorzec normatywny (Znaniecki, Parsons) to co ludzie czynią • Kultura jako zbiór znaczeń, symboli, – to co ludzie myślą (świadomość społeczna) • Kultura materialna – to co ludzie posiadają, jako członkowie społeczeństwa Normy i wartości kulturowe • Elementy konstytuujące działanie jednostek i struktur społecznych: środek – cel, podlegają regulacji przez kulturę, poprzez reguły kulturowe (atomy systemu aksjo- normatywnego, Sztompka) • Wartości kulturowe – reguły, których przedmiotem są cele (oczywiście wartości bywają rozumiane inaczej) • Normy kulturowe – reguły, których przedmiotem są środki, metody • Możemy wyróżnić kilka rodzajów reguł: • Imperatywy kulturowe – kategoryczne żądania (nakazy, zakazy) – reakcja społeczna – określone sankcje (prawo) • Przyzwolenia – dopuszczanie pewnych celów lub metod (konkubinat, palarnia) • Preferencje – lepiej by było gdyby… (segregowanie śmieci, młodzi szanowali starszych) Reguły • William G. Sunner – 1995 (Naturalne sposoby postępowania w gromadzie) – proponuje trójpodział reguł na: • codzienne sposoby życia (zwyczaje), • moralność, • prawo • Zwyczaje (odpowiednik jednostkowych nawyków) - upraszczają życie, wprowadzają reakcje automatyczne, zwalniają z ciągłego podejmowania decyzji (np. strój). • Reguły moralne – imperatywy zbiorowego życia, dotyczą podstawowych relacji międzyludzkich, możliwe ostre sankcje w przypadku ich nieprzestrzegania (np. ostracyzm, lincz). • Prawo – obowiązujące kodeksy, ustalone sankcje Gdy prawo jest zbieżne ze zbiorowymi regułami moralnymi – pełna legitymizacja, łatwość egzekwowania. Moralność a religijność – „Sekularyzacja moralności”, etyka - Polacy w stosunkowo niewielkim stopniu odczuwają potrzebę religijnego uzasadnienia standardów moralnych i w wielu sprawach deklarują poglądy moralne trudne do pogodzenia z religią 21.10.2014 r. Świadomość społeczna • Ludzkiemu działaniu towarzyszy myślenie. Dlatego istotnym elementem istnienia każdej kultury i funkcjonowania społeczeństw jest narzędzie myślenia i komunikowania jakim jest język. Teoria relatywizacji i determinizmu językowego • Myślimy i działamy zawsze w jakimś języku (hipoteza Sapira-Whorfa). Język to system symboli rozumiany i używany w konkretnej społeczności. 2 idee hipotezy Sapira-Whorfa 1. Język będący tworem społecznym, jako system, w którym wychowujemy się i myślimy od dzieciństwa kształtuje nasz sposób postrzegania świata. 2. Wobec różnic między systemami językowymi, które są odbiciem tworzących je odmiennych stanowisk, ludzie myślący w tych językach różnie postrzegają świat. Język • Język (nie tylko instrument komunikacji) wpływa na spostrzeganie świata (poznawanie) – trwałe sposoby porządkowania danych za pośrednictwem języka wpływa na działanie ludzkie (np. przyczyny pożarów) • Wzajemny wpływ wzorców języka i wzorców kultury • Język pełni szereg fundamentalnych dla przetrwania i rozwoju kultury każdej grupy społecznej funkcji. Pozwala na: • zapis doświadczeń (tradycja, socjalizacja, edukacja), • komunikację międzyludzką, • wytworzenie tożsamości, • formułowanie idei, stanowiących podstawę • funkcjonowania społeczności, • tworzenie kultury • Język jest instrumentem świadomości społecznej i podstawowym narzędziem socjalizacji • Idee społeczne formułują jednostki • Powszechne uznanie, akceptacja sprawia, że stają elementami świadomości społecznej jakiejś grupy (Europy, narodu, klasy szkolnej). • Powszechne odrzucenie, poczucie zagrożenia też może włączać idee i związane z nimi formy działania do świadomości społecznej Formy świadomości społecznej • Świadomość społeczna wyraża się w różnych formach (Sztompka): • myślenie potoczne (zdroworozsądkowe przeświadczenia), np. załóż czapkę, bo jest zimno 2 Interakcje i czynności - podmiot uczy się współdziałania z innymi Relacje rodzice – dziecko, nauka w szkole, komunikowanie się z rówieśnikami 3 Instytucje socjalizacyjne - niektóre z nich np. szkoły powstały konkretnie w celu socjalizacji, inne np. zakład pracy pośrednio uczestniczą w tym procesie. Zakłady pracy, środki masowego przekazu, szkoły, kościoły, wojsko 4 Całe społeczeństwo Struktura ekonomiczna, socjalna, polityczna, kulturalna • Wszystkie wymieniane płaszczyzny pośrednio lub bezpośrednio stanowią elementy systemu społecznego. • Model obrazuje hierarchiczną (ale nie jednokierunkową) zależność środowisk socjalizacyjnych warunkujących proces socjalizacji. Znajdująca się wyżej płaszczyzna określa warunki ramowe dla struktur i procesów płaszczyzny niższej. Teoria ekologiczna rozwoju człowieka U. Bronfenbrennera (1979) – książka: Dwa światy wychowania Społeczne środowisko rozwoju człowieka – układ wzajemnie zależnych od siebie podsystemów (siedlisk) zagnieżdżonych jedne w drugich (jak lalki matrioszki). 1. Każdy człowiek indywidualnie spostrzega i interpretuje swoje otoczenie i wchodzi w swoje interakcje, w ten sposób każdy rozwija się w innych społecznie kontekstach. 2. Wpływ otoczenia jest bezpośredni (osobiste interakcje) i pośredni (zdarzenia, w których jednostka bezpośrednio nie uczestniczy). 3. W ciągu życia jednostka zmienia środowiska (siedliska) - nowe interakcje, role pozycje. 4. 4 rodzaje mikrosystemów: mikrosystem, mezosystem, egzosystem i makrosystem. SYSTEMY BRONFENBRENNERA Mikrosystem • wzorzec aktywności jednostki, jej relacji interpersonalnych, ról społecznych. Mezosystem • relacje między różnymi siedliskami jednostki np. dom-szkoła Egzosystem • siedliska, w których jednostka aktywnie nie uczestniczy, ale występuje wpływ na jej siedliska (polityczne życie wpływa na życie codzienne obywateli) Makrosystem • całość budowana przez wymienione podsystemy, posiadająca jakieś formy i treść jednoczącą (ideologia) PRZEJŚCIE EKOLOGICZNE • zmiana pozycji, roli w siedlisku lub zmiana siedliska. 28.10.2014 r. Instytucje • Instytucja – zbiór reguł kulturowych związany z określonym kontekście społecznym (dziedzina życia społecznego) i realizująca określane społecznie funkcje • Instytucja, podobnie jak organizacja społeczna nie jest w socjologii definiowana jako obiekt (potocznie traktowanie) tylko w sensie normatywnym – zbiór norm i wartości (np. to nie budynek, nie studenci UW, to nie grupa osób o określonych właściwościach, tylko zbiór norm i wartości, które regulują funkcjonowanie tej grupy, np. wartość – wiedza, sukces, norma – przygotowanie do zajęć) • Zbiory norm i wartości różnych instytucji w skutecznie funkcjonującym systemie nie powinny być sprzeczne, aby nie narażać trwałości systemu (podejście funkcjonalne) – warunek dzisiaj trudny do spełnienia Dezorganizacja normatywna Dezorganizacja kultury normatywnej może doprowadzić do: • Stanu anomii – chaos normatywny, dewaluacja wartości i autorytetów, np. koniec lat 90.) • Konfliktu ról społecznych (np. rodzinnych i zawodowych) • Antynomii normatywnej – sprzeczność wartości, norm i prawa, np. stan wojenny 1981-83 , tu także niezgodność z Konstytucją • Asynchronia normatywna – zderzenie starego systemu z nowym Dezorganizacja kultury normatywnej w różnych teoriach bywa rozumiana odmiennie, np. jako zagrożenie lub stan naturalny Funkcjonalizm Funkcjonalizm łączony jest dzisiaj przede wszystkim z teoriami systemu. System to zbiór trwałych, powiązanych ze sobą i z otoczeniem elementów. Elementy te oddziałują na siebie wzajemnie, tym samym oddziałując na cały system. Emil Durkheima – inspirator czy poprzednik myśli funkcjonalnej. Emil Durkheima • Natura ludzka jest przesiąknięta egoistycznymi popędami nad którymi jednostki muszą zapanować, aby nie zagroziły one im samym a następnie istnieniu całych społeczeństw. Koniecznie jest przestrzeganie zasad wspólnej moralności. • Proces uspołeczniania – aktor przyswaja zwyczaje grup dzięki czemu zdobywa fizyczne, intelektualne ale przede wszystkim moralne kwalifikacje, które są konieczne, aby mógł funkcjonować w życiu społecznym. • 3 podstawowe cele procesu uspołeczniania: • Kontrolowanie egoistycznych popędów – tylko za pośrednictwem socjalizacji aktor może się tego nauczyć • Ukształtowanie tej kontroli jako świadomej i dobrowolnej • Wytworzenie w jednostce poczucia odpowiedzialności wobec szerszej wspólnoty i panujących w niej norm moralnych • Socjalizacja prowadzi więc do internalizacji norm moralnych. • Taka perspektywa procesu socjalizacji kładła nacisk na podmiotową adaptację i asymilację społeczno-kulturową pomijając indywidualny, twórczy aspekt kreowania tożsamości. • W konsekwencji osobowość postrzegana była przede wszystkim jako rezultat społeczno- kulturowych wpływów. • Podstawowa teza, Durkheimowa - prymat społeczeństwa nad jednostką, która jest „organizmem nieuspołecznionym”. Nie odbierał on jednostkom indywidualnych możliwości i aspiracji, uważał jednak, że społeczeństwo, rozumiane jako system sił zewnętrznych, musi regulować, kierować i kontrolować działania jednostek. • Ponadto rzeczywistość społeczna jest dla człowieka zawsze rzeczywistością „zastaną”, do której jednostka musi się dostosować. I tę zastaną rzeczywistość przejmuje w procesie socjalizacji. Społeczeństwo jest siłą, która czyni jednostkę człowiekiem. E. Durkhaim, F. Znaniecki, G.H. Mead • Znaniecki – „Nie może być jednej teorii wychowania prócz socjologicznej” (2001) • Podobnie jak E. Durkhaim, F. Znaniecki podkreślał istotę znaczenia socjalizacji. Jego zdaniem w trakcie socjalizacji już u schyłku okresy niemowlęcego aktor internalizuje pewne schematy działań, następnie przyswaja normy społęczne by w końcu począć postrzegać swoją osobę jako odgrywającą role, którą narzuca mu dany krąg społęczny. • Podobnie G.H. Mead – umysł (wytwór interakcji społecznych) wyraża się i przejawia tylko w obrębie (lub ramach) środowiska i danej grupy. Odrębność powstaje w wyniku uczestnictwa w grupie. E. Durkhaim • System społeczny wyraża się przez zjawiska społeczne (zastane instytucje), na przykład prawo, religię czy edukację, które w istocie są systemami wartości (norm). • Instytucje współdziałają ze sobą i funkcją każdej z nich jest socjalizacja jednostek oraz zapewnienie realizacji wartości systemu na co dzień, a w konsekwencji – utrzymanie go. • Właśnie pojęcie funkcji, przypisane każdej instytucji, łączy prace Durkheima ze szkołą funkcjonalną. Funkcjonalizm • Wychodząc od zasad determinizmu biologicznego, funkcjonalizm zakłada, że każda kultura i jej życie społeczne opiera się na instytucjach, które spełniają określone funkcje – zaspokajając w ten sposób biologiczne i kulturowe potrzeby jednostek, jednocześnie zapewniają przetrwanie całego systemu. • Kierunek ten niemal od początku nie stanowił jednolitej szkoły antropologicznej i socjologicznej. Znanych jest jego wiele odmian: od wczesnych wersji funkcjonalizmu antropologicznego, do późniejszych – kontrowersyjnych, stale dyskutowanych odmian funkcjonalizmu socjologicznego. Funkcjonalne wymogi społeczeństwa – ład społeczny • Funkcjonaliści formułowali wiele zestawów tzw. funkcjonalnych wymogów społeczeństwa (co jest niezbędne, by społeczeństwo przetrwało). • Sztompka (1971, Metoda funkcjonalna w socjologii i antropologii społecznej) spróbował je uporządkować, tworząc listę zawierającą dziewięć podstawowych warunków: 04.11.2014 r. Krytyka funkcjonalizmu • Funkcjonaliści wierzą, wyuczyć się podstawowych że jeżeli w toku edukacji szkolnej można się norm i stać się pożytecznym obywatelem, to powszechne, obowiązkowe szkolnictwo w istocie daje wszystkim równe szanse. • Status przypisany staje się mniej ważny niż status osiągnięty w wyniku talentu czy pracy, od którego zależy miejsce, jakie jednostka zajmie w społeczeństwie. • Czy tak jest rzeczywiście? Od wielu lat funkcjonalizm jest szeroko dyskutowany i podlega ostrej krytyce. Zarzucano mu: • że jest teorią zbyt jednostronną (ogranicza się do problematyki ładu społecznego oraz jego stabilności) • konserwatywną (ideologicznie uprawomocnia istniejący system, nie zauważając jednocześnie takich cech współczesnych społeczeństw jak konflikt i modernizacja). • koncentrując się na funkcjach adaptacyjnych, funkcjonaliści lekceważą badanie i znaczenie motywów indywidualnych, tym samym depersonalizując ruchy czy zmiany społeczne - Giddens (1977, Studies In Social And Political Theory). Jednostki mogą dążyć do własnych celów, innych od celów systemów, ich realizacja może mieć wpływ na funkcjonowanie systemu. Krytyka analizy funkcjonalnej Problemy: • Motywacje i cele indywidualne versus potrzeby i cele systemu • Socjalizacja a samosterowność jednostek, wielość źródeł socjalizacyjnych, ograniczona kontrola systemu • Trwanie a dynamizm systemów społecznych – ład społeczny a procesy zmiany społecznej (ład, system nie może być traktowany jako stabilny fakt społeczny) • Selekcja szkolna a zasady równości społecznej Neofunkcjonalizm (od połowy lat 80.) • Różne możliwe podejścia. • Niklas Luhman – niemiecki socjolog, m.in.uczeń Parsonsa • Podobnie jak poprzednicy współczesne społeczeństwo traktuje jako system społeczny coraz bardziej złożony i wewnętrznie zróżnicowany, składający się z wielu podsystemów, a jego podstawowym problemem jest zachowanie spójności. • Współczesne systemy społeczne są autopojetyczne (autopoesis) – samoobserwując się bez przerwy reprodukują swoje elementy składowe. • Systemy trwają, ale także zmieniają się i znikają w procesie ewolucji, pojawiają się nowe. Luhman Systemy autopoietyczne istnieją w czasie i dążą do przetrwania. Luhmann wskazuje na trzy podstawowe formy zróżnicowania systemów społecznych, jakie pojawiły się w procesie ewolucji: 1. Społeczeństwa segmentarne – system operuje przez wyróżnianie części w oparciu o taką samą zasadę (np. klany). 2. Społeczeństwa stratyfikacyjne – system operuje przez wyróżnianie części traktowanych jako elementy zhierarchizowane (np. klasy społeczne – arystokracja – chłopi, klasa wyższa – klasa średnia). 3. Społeczeństwo funkcjonalnie zróżnicowane – system operuje przez wytwarzanie się podsystemów pozostających ze sobą w specyficznych relacjach (państwo – rynek, wyższe uczelnie – korporacje przemysłowe). Duża dynamika. • Procesy autopoesis dzisiaj oparte są na komunikacji. • Społeczeństwo współczesne składa się z „międzyludzkich układów komunikacyjnych”, coraz bardziej wyspecjalizowanych. • Komunikacja (wymiana określonych informacji) steruje indywidualnymi i instytucjonalnymi działaniami. Formy zróżnicowania związane z przemianami technologii komunikacji. ??? Efekty socjalizacji szkolnej Robert Dreeben (1968 On what is learned in school) - w efekcie kolejnych etapów szkolnej socjalizacji, kiedy to dziecko w coraz większym stopniu staje się członkiem społeczeństwa, przyjmuje, przygotowując się do przyszłych ról cztery podstawowe kategorie norm: 1. niezależności: kiedy staje się odpowiedzialne za swoje działania oraz jest ich świadome i przyjmuje sankcje za nie; 2. dokonań: kiedy dowiaduje się, że naprawdę ważne są tylko dokonania i za to się jest ocenianym oraz porównywanym z innymi, którzy mogą być lepsi lub gorsi; 3. uniwersalności: kiedy uczy się, że podlega tym samym prawom co wszyscy członkowie grupy; 4. szczególności: kiedy w pewnych okolicznościach traktowane jest wyjątkowo, wyróżniane z grupy. Systemy a ograniczenia analizy funkcjonalnej Systemy społeczne – ich podstawowymi elementami są posiadające świadomość jednostki. Jednostki mogą dążyć do własnych celów, innych od celów systemu, ich realizacja może mieć wpływ na funkcjonowanie systemu. Problemy: • Motywacje i cele indywidualne versus potrzeby i cele systemu • Socjalizacja a samosterowność jednostek • Trwanie a dynamizm systemów społecznych - ład społeczny a procesy zmiany społecznej (ład, system nie może być traktowany jako stabilny fakt społeczny). Liberalizm „Bóg dał ludziom świat we władanie oraz rozum, aby ludzie posługując się rozumem zapewnili sobie w życiu jak najwięcej korzyści i wygód” (Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego) John Locke John Locke – ojciec liberalizmu (XVII w. ) • Człowiek ma podmiotowe prawa – do życia, wolności i własności, wszyscy ludzie są równi i niezależni • Własność – podstawa wszystkiego, obejmuje życie, wolność, dobra osobiste i samego siebie (człowiek ma prawo rozporządzać sobą) • Prawo własności jest wcześniejsze od społeczeństwa i ocen moralnych (to prawo własności może generować wartości, oceny moralne) • Wolność – pierwotny i naturalny stan człowieka – „Człowiek rodzi się z prawem do całkowitej wolności i nieograniczonego korzystania z wszystkich uprawnień i przywilejów prawa natury w takim samym stopniu, w jakim są do tego uprawnieni wszyscy pozostali ludzie na świecie” (Dwa traktaty o rządzie). J. Locke – 2 rodzaje wolności: • Naturalna – bycie wolnym od wszelkiej władzy, także drugiego człowieka • Społeczna – (po wyjściu ze stanu natury) wolność do kierowania swoją własną wolą, głosem własnego rozumu (także w kwestii podporzadkowania się prawom powszechnym, społecznym). Rozwój gospodarczy, stosunków ekonomicznych (nie niedoskonałości natury ludzkiej) sprawia, że powinno się ukonstytuować społeczeństwo obywatelskie – jednostki ochronę swych naturalnych uprawnień oddają wyspecjalizowanym, działającym według prawa instytucjom. Liberalizm • Liberalizm pochodzi od nazwy hiszpańskiego stronnictwa Liberales [wolnościowcy], które na początki XIX w. walczyło o rządy prawa, oparte na konstytucji, gwarantującej wolność jednostki. Z czasem stało się określeniem szerokiego nurtu ekononiczno-społecznego i ruchów za nim opartych. • Klasyczny liberalizm był prądem społeczno-politycznym związanym z ekonomią kapitalizmu i wolnego rynku w Anglii. Liberalizm angielski w pracach jego twórców, J. Benthama i A. Smitha, jest powiązany z ideami Oświecenia (rozum, wolność jednostki, antyrewolucyjność). • Celem neoliberalnych reform jest uczynienie z państwa instytucji służącej jednostce oraz wywierającej niewielki wpływ na jej życie. Rozproszona władza państwowa powinna być blisko obywatela. W sytuacji zagrożenia wolności jednostek, władzę państwo powinno powierzyć ekspertom. Neoliberalizm – tradycje Locke’a i Hobbesa Tradycja Locke’a: 1. Legalizm egalitarny – prawo wszystkich do korzystania z zasobów (prawa socjalne) 2. Legalizm libertariański – jedynie prawo do ochrony przed agresją i przymusem Zakładają różne koncepcje prawa, państwa i jego instytucji, w tym edukacji, dystrybucji dóbr, ochrony socjalnej. Neoliberalizm – J. Rawls • Legalizm egitarny – John Rawls – ameryk. filozof polityki –Teoria sprawiedliwości (1971 wyd. pol. 1994) • Teoria sprawiedliwości (koncepcja nowoczesnego państwa opiekuńczego) – 2 podstawowe zasady (zostałyby wskazane przez wolne i równe jednostki pozostające "za zasłoną niewiedzy" (veil of ignorance), tzn. w sytuacji, gdyby nie wiedziały, jaką pozycję zajmą w społeczeństwie, jaką będą mieć płeć, wiek itd. 1. Prawo do wolności (pierwsza zasada) dające się pogodzić z taką samą wolnością innych ludzi, Rawls proponuje listę swobód. • Podstawowymi wolnościami obywatelskimi są, bierne i czynne prawo wyborcze, wolność słowa, myśli, prawo do zgromadzeń, prawo do własności prywatnej, nietykalność osobista itd. • Zasada wolności ma charakter absolutny i nie może być złamana, nawet ze względu na Drugą Zasadę. Jednakże wolności na różnych płaszczyznach mogą być ze sobą w konflikcie, dlatego dopuszczalne jest rezygnowanie z ich części. 2. Prawo sprawiedliwego traktowania – nierówności społeczne i ekonomiczne są usprawiedliwione, o ile sprzyjają poprawie sytuacji najsłabszych, ale musi być zachowana dostępność pozycji i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej równości szans. • Zasady są ułożone hierarchicznie, nie można np. ograniczenia wolności zrekompensować zwiększeniem przywilejów socjalnych. • Zdaniem Rawlsa zasady te posłużyłyby do zbudowania dobrze urządzonego społeczeństwa. Neoliberalizm – R. Nozick • Legalizm libertański – Robert Nozick (pol. 1999, Anarchia, państwo, utopia) – koncepcja państwa minimalnego – jedynie ochrona (Locke) • Prymat praw jednostkowych w stosunku do praw grupy, społeczności, państwa. Aktywność państwa • zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom, • ochrona własności prywatnej, • ochrona funkcjonowania różnych grup społecznych, w których udział jednostka dowolnie wybiera • Libertriańska koncepcja sprawiedliwości –najważniejsza idea libertariańska – wszyscy mają równe prawo do wolności. Wolność a równość – wartości mogą być w sprzeczności równość to zasada działania państwa w celach paternalistycznych, moralizatorskich i egalitarystycznych. • Libertarianizm podejmuje specyficzną krytykę równości: nie za to, że powoduje, np. niewydajność ekonomiczną czy korupcję, ale dlatego, że narusza samą podstawę swobód – niszczy wolność jako taką. • Osłabienie wolności jest niedopuszczalne, ponieważ narusza ono podstawowe prawa: • Nie można kogoś prześladować, jeżeli nie zranił on kogoś innego, • Nikogo nie można zmuszać lub karać za to, że nie chciał czegoś wykonać, • Nie można odebrać komuś jego własności (ani jej zniszczyć), • Własność danego człowieka może być przez niego wykorzystywana bez ograniczeń, tak długo, jak nie narusza to praw innych ludzi. • Podstawą koncepcji jest idea samoposiadania (self-ownership): jednostki należą tylko do samych siebie; odrzucona zostaje ich przynależność do wspólnoty, państwa czy Boga (Anarchy, State, and Utopia); np. każdy może czynić ze swoim ciałem i talentami to, co mu się podoba; ale nikt nie może “używać” i “nadużywać” ciała i talentów kogoś innego; • Ograniczenie wolności w imię równości niszczyłoby fundamentalne prawa, które ludzie posiadają, i ustanawiałoby system “uspołecznionego posiadania” siebie przez ludzi (A System Of Socialized Ownership Of People); Neoliberalizm - I. Berlin • Isaiah Berlin (raczej tradycja Hobbesa, konflikt wartości, modus vivendi – można żyć dobrze na wiele sposobów) • absolutny charakter praw człowieka, • nienaruszalność ludzkiej wolności, • Wolność indywidualna jest celem podstawowym, wszystkie inne prawa jednostki są pochodną wolności. • Wolność pozytywna (oznacza podporządkowanie np. Ideologii) i negatywna (brak przymusu) • Wolność – brak zewnętrznej ingerencji w działalność człowieka, ze strony innych ludzi • Wartość wolności negatywnej pozwala ludziom dokonywać wyborów dobra i zła, rozstrzygać dylematy wartości Podsumowując: John Gray, filozof polityczny, krytyk liberalizmu – 4 elementy liberalnej koncepcji człowieka 1. Indywidualizm - prymat moralny jednostki (nie społeczeństwa) 2. Egalitaryzm – równość wszystkich ludzi 3. Uniwersalizm – niezmienność (ahistoryzm) natury ludzkiej 4. Zdolność do samoregulacji i samodoskonalenia Człowiek jest istotą wolną, zdolną do rozwoju i doskonalenia. Grupa społeczna powinna zabezpieczać wolność jednostki i zapewniać warunki do samorealizacji. Krytyka Dylematy: • Priorytet wolności (granice niezależności, kwestionowanie praw obiektywnych, transcendencji) • Wolność a sprawiedliwość społeczna (dobro indywidualne a dobro wspólnoty) • Wolny rynek a dystrybucja dóbr (zakres interwencji państwa) Dylematy liberalizmu • W jakim stopniu te dylematy dotyczą szkoły? • Wolność w szkole? Obowiązek szkolny? • Decydowanie o sobie w roli ucznia, decydowanie o funkcjonowaniu szkoły – uspołecznienie szkoły. • Wolność nauczania, wolność uczenia się a funkcje szkoły. • Równość w szkole? Czy traktowanie tylko jako prawo wyboru (liberalizm pragmatyczny) • Indywidualizm a grupowe nauczanie • Wspieranie wszystkich czy wspieranie najsłabszych? Konflikt równości i wolności. • Relacje nauczyciele-uczniowie • Jakość szkoły? Osiągnięcia jednostek, grup? Wartość dodana? 25.11.2014 r. Pragmatyzm i Progresywizm • Pedagogiczną adaptację części idei liberalnych odnajdujemy w pragmatyzmie i progresywizmie. • Pragmatyzm wywodzi się z nurtu empiryzmu angielskiego i XIX-wiecznych idei psychologicznych. Powstał i rozwijał się głównie w Stanach Zjednoczonych • Głównymi przedstawicielami byli: • Sztuka jako doświadczenie (1934) NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE • Nierówności społeczne dotyczą istotnych cech społecznych człowieka, takich jak: grupy, do której jednostka należy i pozycji jakie w nich zajmuje. • Nierówność występuje kiedy z przynależnością do określonej grupy lub zajmowaną pozycją społeczną wiąże się trudniejszy (lub niemożliwy) dostęp do cenionych społecznie dóbr, których zasób jest ograniczony – bogactwo, władza, prestiż. • Inną wartością generującą nierówności społeczne jest wykształcenie – stanowi zarówno wartość autoteliczną jak i instrumentalną, pozwala zdobyć najbardziej pożądane społecznie dobra. • Nierówności edukacyjne – ograniczenia w dostępie do zdobycia wykształcenia. Część tych nierówności generuje sama szkoła. Nierówności społeczne i edukacyjne • Pojęcie stratyfikacji społecznej (uwarstwienie społ.) – podział ukazujący różnice dostępu do cenionych społecznie celów (bogactwo, władza, prestiż, wykształcenie i zdrowie) Teorie nierówności • Funkcjonalna teoria stratyfikacji społecznej – 1945 K. Davis i W. Moore Nierówności społeczne są cechą wszystkich społeczeństw. Wynikają z: 1. Zróżnicowana doniosłość funkcjonalna różnych ról i pozycji społecznych (zawodów) – w różnym stopniu przyczyniają się do zaspokojenia wymogów funkcjonalnych społeczeństwa (warunki przetrwania społeczeństwa) 2. Różne role i pozycje społeczne wymagają mniejszych lub większych zdolności, talentów oraz mniejszego lub większego treningu, wykształcenia i poziomu osiągniętych kompetencji. 3. Trening, wykształcenie to koszty i wyrzeczenia 4. Budowanie motywacji do ponoszenia kosztów i wyrzeczeń – przywileje (zarobki, władza, prestiż) 5. Funkcjonalnie ważne pozycje społeczne (zawody) muszą być zajmowane przez kompetentnych specjalistów – imperatyw funkcjonalny (zapewnia przetrwanie społeczeństwa) W każdym społeczeństwie więc nierówności społeczne zapewniają motywację do podjęcia niezbędnego wysiłku, aby stać się specjalistą i osiągnąć przywileje społeczne. To z kolei zapewnia przetrwanie społeczeństwa. Nagradzany jest status osiągnięty, a nie przypisany (ideologia merytokratyczna). Krytyka teorii: 1. Od czasów koncepcji „solidarności organicznej” E. Durkhaima nowoczesny podział pracy wymaga komplementarności ról społecznych i zawodów – dla kogo wykładaliby profesorowie gdyby nie było studentów? (Sztompka – można analizować stopień zastępowalności, poziom niezbędności). 2. Brak równego startu – stopień wysiłku, wyrzeczeń, kosztów nie jest równy (odmienny kapitał kulturowy i finansowy różnych środowisk). 3. Ograniczenie do motywacji instrumentalnych, pominięcie autotelicznych. 09.12.2014 r. NIERÓWNOŚCI - TEORIE KONFLIKTU Teorie konfliktu – szereg podejść, opozycyjność wobec funkcjonalizmu - nacisk na pomijany konflikt społeczny. Podstawową przyczyną konfliktu są nierówności, za które odpowiedzialna jest władza determinująca podział dóbr. Teorie konfliktu – zmiany społeczne, w tym oświatowe dokonują się w toku walki o władzę i pozycje społeczne, szkolnictwo jest w tej walce silną bronią – reprodukuje pozycje i jest państwowym aparatem ideologicznym (pionierska teoria konfliktu – marksizm, R. Collins) 1. W każdym systemie społecznym występuje strukturalny, praktycznie nie do rozwiązania konflikt między grupami społecznymi. 2. Trwanie i sprawne funkcjonowanie społeczeństwa jest możliwe tylko dzięki walce, która antagonistyczne grupy utrzymuje na swych społecznych pozycjach. 3. System społeczny jest zdeterminowany ekonomicznie. 4. Socjalizacja szkolna – indoktrynacja ideologiczna, służąca władzy. TEORIA AKUMULACJI PRZEWAG Teoremat Mateusza – bogatsi stają się coraz bogatsi, a biedniejsi coraz biedniejsi – dziedziczy się bogactwo i biedę, tendencja do utrwalania, a nawet pogłębiania. • Konwersja pozycji – wysoka pozycja w którejkolwiek hierarchii stratyfikacyjnej ułatwia zdobycie wysokiej pozycji w każdej innej. • Łatwość pomnażania majątku – najtrudniej zarobić pierwszy milion, wydać pierwszą książkę, płytę itp. I odwrotnie – szybkie pogłębianie upadków. • Akumulacja przewag obejmuje kapitał osobisty, kulturowy (to co się nabywa w rodzinie i szkole) i społeczny (kontakty znajomości, poparcie) Reprodukcja kulturowa TEORIA REPRODUKCJI KULTUROWEJ – P. Bourdieau i J. C. Passerona • Przemoc symboliczna – w toku socjalizacji następuje narzucanie systemu znaczeń, grupy dominujące narzucają znaczenia grupom słabszym. • Habitus – zinterioryzowane sposoby spostrzegania i rozumienia znaczeń (także swojej pozycji w strukturze społecznej) nabyte w wyniku przemocy symbolicznej. Uprawomocniają one znaczenia kultury (grup) dominującej. • Dziedziczeniu podlega kapitał kulturowy – nawyki, umiejętności, orientacje, m.in styl zachowania, umiejętności społeczne, nawyki obcowania z kulturą i uczestnictwa w życiu społecznym, cele wartości itd. • Pozycja społeczna jest dziedziczona bez zasług własnych. Bourdieau • Kluczowym pojęciem dla teorii P. Bourdieu jest właśnie kapitał kulturowy rodowód marksowski, ale znaczenie szersze (nie tylko ekonomiczne). • Kapitał ekonomiczny może przekładać się na kulturowy i odwrotnie. • Rodziny klasy średniej wyposażają swoje dzieci w kapitał kulturowy, na który składają się różnorakie kompetencje językowe i kulturowe – zasób języka, znajomość sztuki, potrzeby kulturalne, określone sposoby zachowania, a to warunek sukcesu w szkołach kontrolowanych przez klasy średnie. • Równocześnie szkoła nie przekazuje tak rozumianego kapitału dzieciom z klas społecznie niższych. W ten sposób oceny szkolne, choć wydają się obiektywne, de facto legitymizują nierówności społeczne i ekonomiczne. • Szkoła wykorzystuje kapitał kulturowy przekształcając go w ranking osiągnięć, co w efekcie prowadzi do osiągania określonych pozycji społecznych przez dzieci grup dominujących – procesy reprodukcji społecznej. • W ten sposób kapitał kulturowy staje się narzędziem promowania uczniów z klas wyższych, a wykluczenia społecznego uczniów z niższych klas społecznych. • Teoria jest szeroko wykorzystywana do interpretacji nierówności edukacyjnych (procesów segregacyjnych). Krytyka teorii konfliktu • Koncentracja na walce z funkcjonalizmem (założenie) • Brak rozwinięcia teoretycznych definicji i analiz konfliktu poza klasycznym (Marks, Simmel, Weber) • Wiązanie konfliktu tylko z nierównościami • Jednostronne widzenie konfliktu jako negatywnej konsekwencji, niedocenianie potencjału rozwojowego • Brak analiz wewnętrznej dynamiki konfliktu, niezależnie od jego przyczyny BIOLOGICZNE UJĘCIE NIERÓWNOŚCI • Nierówności społeczne, w tym edukacyjne są spowodowane czynnikami wrodzonymi (dziedziczenie genetyczne). • J. R. Harris (2000) i S. Pinker (2005) – współcześni genetycy społeczni twierdzą, że: Wykształcenie/zawód matki 0,38/ 0,34 0,27/ 0,41 0,2/ 0,18 Chociaż z logiki rozwoju systemów edukacyjnych i teorii społecznych wynika, że nierówności powinny się zmniejszać, ew. przenosić na wyższe szczeble - większość badań w wielu krajach wykazuje stabilność nierówności na wszystkich szczeblach edukacyjnych. Badania – Heyns Białecki (1988) – 6 000 osób, Domański 2007 Tab. Korelacja pomiędzy zawodem ojca pokonaniem pierwszego i drugiego progu selekcji Próg selekcji 1982 1992 1998 2004 średnio Po szkole podstawowej 0,36 0,38 0,37 0,23 0,34 Po szkole średniej 0,17 0,19 0,26 0,16 0,21 Polska – nierówności • Z badań wynika, że nierówności powstają w większym stopniu na pierwszym progu selekcji międzyszkolnej w pierwszych latach XXI wieku notujemy pewien spadek, czy trwały? • Cechy społecznego pochodzenia ojca wydają się trochę tracić na znaczeniu. Polska – krytyka edukacji w latach 80. • W Polsce pod koniec lat osiemdziesiątych szkolnictwo poddawano niemal równie ostrej krytyce jak gospodarkę socjalistyczną. Szkoła była mikrostrukturą o charakterze instytucji totalnej, odzwierciedlającą wszystkie wady makrosystemu. Uczniowie raczej nie lubili swoich szkół i bali się nauczycieli. • Pedagodzy zaś – mimo swej urzędniczej władzy nad uczniami i rodzicami – nie posiadając „miłości dusz”, w praktyce przestali być wychowawcami młodego pokolenia. • PRL pierwszy próg selekcji, po szkole podstawowej – podstawowe źródło nierówności edukacyjnych, praktycznie tylko licealiści (ok. 30%) mieli szansę na kontynuacje nauki na poziomie wyższym. Niewiele miejsc na studiach. • Rok 2000 – PISA – polscy uczniowie wyniki znacznie poniżej średniej międzynarodowej. Początek reform • W 1989 roku pierwszy niekomunistyczny rząd – zgodnie z postulatami środowisk akademickich, niezależnych działaczy oświaty, Społecznego Towarzystwa Oświatowego, nauczycieli i rodziców – za priorytety reformy edukacji uznał: •demonopolizację, decentralizację i uspołecznienie szkolnictwa •jego głębokie przekształcenie w celu dostosowania do potrzeb demokratycznego, europejskiego państwa, opartego na systemie gospodarki rynkowej. • W 1992 roku opublikowane zostały Kierunki przemian oświatowych w latach dziewięćdziesiątych opracowane przez Andrzeja Janowskiego. Autor określił stałe cele oświaty i wymienił zadania priorytetowe. Reformowanie oświaty • W warunkach początkowego etapu transformacji wydawały mu się niezbędne następujące zmiany: 1. Modyfikacja podejścia do celów i metod kształcenia – większy nacisk na zastosowanie nabytych umiejętności. W miejsce wymagań związanych z zapamiętywaniem treści podręczników proponuje się kształcenie w zakresie poszukiwania i wykorzystywania informacji oraz utrwalania potrzeby i umiejętności samokształcenia. 2. Zmiany powinny być rzeczywiste, a nie pozorne. Nie mogą być więc ograniczone do nowych zapisów w dokumentach. Chodzi o to, by wywołały określone skutki dla interakcji nauczyciela z uczniami w klasie szkolnej. 3. Wszystkie elementy systemu oświatowego powinny działać na rzecz klasy szkolnej. Pierwszym etapem jest przygotowywanie mądrych, twórczych i dobrych nauczycieli, kolejnym – przygotowanie programów (niekoniecznie odgórnie) i podręczników. 4. Zapewnienie warunków materialnych funkcjonowania szkolnictwa i stworzenie motywacyjnego systemu wynagrodzeń. 5. Lepiej przyjąć strategię zmian ewolucyjnych niż rewolucyjnych. Wraz z tym nurtem ewolucyjnego reformowania systemu w szkołach państwowych i niepaństwowych powinien rozwijać się nurt ,,oddolnych’’ działań eksperymentalnych, opartych na autorskich pomysłach nauczycieli. • Pragmatyczne cele polityki oświatowej MEN: 1. Upowszechnienie znajomości języków obcych. Postulat traktowany jest jako nakaz cywilizacyjny wobec integracji gospodarczej świata i powstawania zjednoczonej Europy. Wszyscy rozpoczynający życie zawodowe w 2000 roku powinni znać przynajmniej język angielski. 2. Upowszechnienie umiejętności posługiwania się komputerami. Chodzi przynajmniej o podstawowe umiejętności związane z obsługą edytorów tekstu, arkuszy kalkulacyjnych czy baz danych. 3. Modyfikacje programów kształcenia w szkołach stwarzające lepsze możliwości rozwoju i zainteresowań uczniów oraz szanse wykorzystania zdobytej wiedzy w życiu codziennym. 4. Upowszechnienie wykształcenia na poziomie średnim i szerokoprofilowe kształcenie zawodowe. Powinno się dążyć do tego, by do końca 2000 roku 70% każdego rocznika uzyskiwało pełne wykształcenie średnie. 5. Pełna, bezpłatna opieka nad dziećmi niepełnosprawnymi. 6. Upowszechnienie kształcenia na poziomie wyższym. Co najmniej 20% każdego rocznika powinno mieć możliwość kształcenia na poziomie wyższym. W Polsce odsetek studiujących jest znacznie niższy niż w rozwiniętych krajach europejskich. 7. Zmiany w systemie kształcenia nauczycieli. To nauczyciele są kluczową grupą osób warunkujących właściwe funkcjonowanie systemu edukacji. Powodzenie reformy zależy przede wszystkim od tego, jak zostaną do realizacji jej zadań przygotowani nauczyciele. 8. Reforma systemu oświaty dorosłych. Oferta edukacyjna dla dorosłych powinna być plastyczna i dostosowana do potrzeb modernizującego się oraz rozwijającego rynku pracy, aby zapewniać możliwości rozwoju i przeobrażania zawodowego, a także doskonalenia osobistego. • Z danych ministerialnych (por. Janowski 1992) wynika, że do końca 1991 roku – mimo wielu niekorzystnych czynników (takich jak na przykład brak środków czy pełnych rozwiązań prawnych) – podjęto wiele działań o charakterze reformatorskim. • Powstały Kolegia językowe (55) i znacznie zwiększono liczbę różnych kursów, także w mass mediach, by zapewnić większą liczbę nauczycieli języków obcych. • Do programów nauczania w szkołach podstawowych wprowadzono podstawy informatyki, zaczęły rozwijać się programy autorskie (głównie w szkołach niepublicznych). • Poprawił się stan wyposażenia szkół w sprzęt wspierający aktywność edukacyjną (na przykład komputery), głównie w wyniku starań samych szkół o środki pozabudżetowe bądź bezpośrednio o sam sprzęt w różnych firmach. • Została opracowana nowa koncepcja kształcenia ogólnego oraz rozpoczęto prace nad minimami programowymi i zasadami doboru podręczników, a także nad samymi podręcznikami. • Powoli zachodziły procesy demokratyzacji w szkołach państwowych, widoczne w zmianach relacji szkoła – rodzice, nauczyciele – uczniowie. 16.12.2014 r. Reformowanie oświaty cd. • Nastąpiły pożądane zmiany w proporcji wyboru poszczególnych typów szkół ponadpodstawowych, zmierzające do wydłużenia kształcenia ogólnego dla większych grup uczniów (w roku 1991/92 już 54% absolwentów szkół podstawowych podjęło naukę w pewnych szkołach średnich). • Zwiększono również nabór na studia oraz rozpoczęto pracę nad tworzeniem wyższych szkół zawodowych. • W latach 90. kolejni, szybko zmieniający się ministrowie i urzędnicy ministerialni, często nie zważając na to, co dotychczas zrobiono, podejmowali dalsze decyzje dotyczące reformy edukacji. Po wielu trudnościach i modyfikacjach, w 1998 roku powstała Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i gimnazjów. • W 1998 roku MEN, pod przewodnictwem Mirosława Handkego, w tempie ekspresowym wprowadziło wiele nowych – w pewnych obszarach rewolucyjnych – zmian, które miały obowiązywać już od września 1999 roku (Reforma systemu edukacji. Projekt, 1998). Za najważniejsze cele reformy uznano: • Powstały one na podstawie wymienionych w Podstawie programowej kształcenia ogólnego celów edukacyjnych, zadań szkoły, treści nauczania i osiągnięć uczniów. • Standardy wymagań umożliwiły opracowanie przez Centralną Komisję Egzaminacyjną i okręgowe komisje egzaminacyjne informatorów o sprawdzianach oraz syllabusów do wszystkich przedmiotów objętych egzaminem maturalnym. Wady egzaminów (zwłaszcza po szkole podstawowej i gimnazjum) • Niejasny i niewystarczający związek standardów wymagań egzaminacyjnych z zadaniami testowymi. • Wadliwe modele odpowiedzi zwłaszcza w testach humanistycznych. • Przewaga znaczenia wyników egzaminów zewnętrznych (egzamin gimnazjalny i maturalny) nad ocenianiem wewnętrznym oraz dostosowywanie oceniania wewnętrznego do zewnętrznego. • Podporządkowanie toku nauczania treningowi rozwiązywania testów. • Stres, bałagan organizacyjny itp. Zalety zewnętrznego systemu oceniania 1. Zdiagnozowanie osiągnięć i braków edukacyjnych uczniów. 2. Ocenę jakości oddziaływań edukacyjnych szkoły. 3. Obiektywną i faktyczną porównywalność zaświadczeń, świadectw i dyplomów. Efekty reformy – upowszechnienie wykształcenia na poziomie średnim – odsetek absolwentów szkół ponadgimnazjalnych (GUS) Rok szkolny Szkoły Zasadnicze Zawodowe Szkoły średnie Zawodowe Licea ogólnokształcące 1990/91 53,6 25,4 20,8 1996/97 39,3 32,3 28,2 2000/01 31,2 34,4 34,2 2005/06 15,2 37,3 47,4 2007/08 20 37 43 2011/12 15 29 56 Efekty reformy-wybór szkoły ponadgimnazjalnej a zawód ojca (PISA 2006) Zawód ojca Szkoła Zasadnicza Zawodowa Szkoły Średnie zawodowe Liceum ogólnokształcące Specjaliści, wyższe kadry 2,2 10,9 86,9 Pracownicy umysłowi 9,3 35,2 55.5 Właściciele prywatnych firm 11,3 39,2 55,5 Robotnicy wykwalifikowani 21,2 49,4 29,3 Rolnicy 28,8 42,9 28,3 Robotnicy niewykwalifikowani 37,8 42,9 19,3 Wzrost liczby studentów Szkoły wyższe publiczne vs niepubliczne W okresie ostatnich 25 lat współczynniki skolaryzacji w szkolnictwie wyższym wzrosło czterokrotnie. Poziom wykształcenia OECD – Polska Education at Eurostat 2014 – o wiele wyższy poziom wykształcenia wyższego Polska przekroczyła już wyznaczony dla krajów UE średni odsetek 30-latków z wyższym wykształceniem w społeczeństwie. Jesteśmy też czwartym w Europie po Wielkiej Brytanii, Niemczech i Francji krajem pod względem liczby studiujących osób. Cel, jaki Polska ma osiągnąć do 2020 r., to 45% 30-34 latków z dyplomem uczelni. 13.01.2015 r. Education at a Glance 2012 • Posiadanie wykształcenia wyższego gwarantuje znaczenie wyższe zarobki w Polsce i w krajach OECD (Europa). • W krajach OECD i w Polsce wykształcenie wyższe, stwarzając możliwość uzyskania wyższego wynagrodzenia, jest ważną zachętą do podejmowania trudu kształcenia się na tym poziomie i uzyskiwania wyższych kwalifikacji. • Dane pokazują, że osoby z wykształceniem wyższym w krajach OECD zarabiają przeciętnie o 55% więcej niż osoby z wykształceniem średnim. • W Polsce, Brazylii, Czechach, Francji, Niemczech, Grecji, na Węgrzech, Irlandii, Izraelu, na Słowacji, w Stanach Zjednoczonych mężczyzna z wykształceniem wyższym zarabia przynajmniej 80% więcej niż mężczyzna z wykształceniem średnim. Poziom wyższego wykształcenia OECD – Polska Education at a Glance 2012 (w %) WIEK OECD POLSKA 25-34 38 37 55-64 31 23 25-64 23 13 • W Krajach OECD posiadanie wyższego wykształcenia gwarantuje w przyszłości korzyści finansowe przewyższające zainwestowane środki w jego zdobycie: • Trzykrotnie – dla mężczyzny (w wysokości 100 000 USD) • Dwukrotnie – dla kobiety (w wysokości 52 500 USD) • Dla Polski omawiane wskaźniki wynoszą dla mężczyzny – 118 000 USD, zaś dla kobiety – 55 500 USD. Uwarunkowania sukcesu edukacyjnego • Badanie PISA, CIVED, ICCS (2009) • HDI (Human Development Index) zakres wskaźnika 0-1, 4 poziomy • Wśród 18 krajów o wynikach powyżej średniej międzynarodowej – 15 ma bardzo wysoki wskaźnik i 3 – wysoki (w tym Polska) – ICSS • Istotne czynniki warunkujące poziom wiedzy (1999) • Wykształcenie, zwłaszcza matki. Wyniki te odzwierciedlają sposób podziału ról w polskich rodzinach. • Wielkość rodziny jest istotnym predyktorem wyników testowych tylko w mieście, im większa rodzina tym słabsze rezultaty ucznia w teście. Jak wynika z uzyskanych danych, najwyższe wyniki w teście wiedzy o demokracji osiągnęli uczniowie z małych rodzin: trzyosobowych w mieście i czteroosobowych na wsi. To ostatnie może wiązać się z poziomem ekonomicznym rodziny i dystrybucją środków na cele edukacyjne. Warto przypomnieć też teorię Roberta Zajonca – konfluencyjnego modelu rodziny, która wskazuje iż intelektualny rozwój dziecka zależy m.in. od liczby dorosłych w rodzinie. Im więcej dorosłych wnoszących oczywiście zasoby intelektualne jest w rodzinie w stosunku do liczby dzieci (osoby obniżające zasoby intelektualne) tym większe szanse rozwoju potomków Płeć • CIVED 1999 – wyniki chłopców lepsze • ICCS 2009 – wyniki dziewcząt średnio 33pkt lepszy • PISA 2009 • Wśród uczniów, którzy wykonali najtrudniejsze zadania, dziewcząt jest dwukrotnie więcej. Odwrotnie propozycje (dwukrotnie więcej chłopców) występują wśród uczniów najsłabszych, którym nie udało się wykonać zadań z poziomu drugiego. • W Polsce w latach 2000-2009 to dziewczęta poprawiły średni wynik rozwiązywanego testu o 28pkt, podczas gdy chłopcy tylko o 14pkt. • OECD – Dziewczęta – 513, chłopcy – 474 (39) • POLSKA – Dziewczęta – 525, chłopcy – 476 (49) HISEI – status ekonomiczno-zawodowy rodziców, im wyższy status tym lepszy wynik w teście • Nie udało nam się niestety znacząco poprawić wyników z matematyki. (19 miejsce wśród krajów OECD) • Wyniki umiejętności rozumowania w naukach przyrodniczych: Polacy - 498, Finowie - 563 • Gimnazja – 498 pkt. • Zasadnicze szkoły zawodowe - 408 • Licea profilowane – 488 • Technika – 499 • Licea ogólnokształcące - 575 Poziom 4-6 – Polacy poniżej średniej dla OECD Poziom 2,3 – 56,9% , OECD – 51,4 • Polska jest jedynym krajem OECD, w którym 15-latkowie nie mają w programie szkolnym zintegrowanego przedmiotu science, za to są obowiązkowe oddzielne lekcje biologii, geografii, chemii, fizyki. • Najsłabiej polscy uczniowie wypadają, gdy muszą zidentyfikować problemy naukowe (483 pkt – to sporo poniżej średniej OECD), najlepiej w wiedzy o systemie biologicznym i wyjaśnianiu zjawisk w sposób naukowy (506 pkt – czyli powyżej średniej). Jesteśmy lepsi w znajomości nauk przyrodniczych niż w wykorzystaniu tej wiedzy. POLSKA • W ZSZ nie ma uczniów, którzy osiągnęli poziom 5 i 6, 2% osiągnęło poziom 4, 52% nie osiągnęło poziomu 2 • LP – 2% poziom 5, 11 % poniżej poziomu 2, ok. 35% poziom 3, 15% poziom 4 (Technika trochę lepiej) • LO – poziom 6 – 6%, poziom 5 – 20%, poziom 4 – 32% poziom 3 - 25% PISA 2006 – główne wnioski Typ szkoły pozostaje podstawowym korelatem wyników testowych 1. Rozwarstwienie uczniów w szkołach ponadgimnazjalnych, chociaż trochę zmniejszone, pozostaje nadal niezbitym faktem. 2. Gimnazja przyczyniły się do wzrostu umiejętności czytania i rozumowania wśród uczniów wszystkich typów szkół ponadgimnazjalnych, od uczniów zasadniczych szkół zawodowych po licealistów w liceach ogólnokształcących. 3. Trzeci i chyba najważniejszy dla systemu szkolnictwa wniosek – po okresie gimnazjum dalsze rozwijanie umiejętności uczniów, sprzyjających ich uczestniczeniu w życiu społecznym i zawodowym, dokonuje się tylko w liceach ogólnokształcących. Rozwój tego typu umiejętności we wszystkich innych szkołach ponadgimnazjalnych wszelkiego typu jest znikomy. PISA 2009 Bardzo duże zróżnicowanie z różnych typów szkół (LO, ZSZ, T) Czytanie ze zrozumieniem – pogorszenie się wyników. Internet pomaga w rozwoju nauki czytania. PISA 2003-2012 Umiejętności 200 3 200 6 200 9 2012 Matematyka 490 490 495 518 Przyroda 492 498 508 526 Czytanie ze zrozumieniem 497 508 500 518 Wyniki PISA a wyrównywanie szans edukacyjnych Bariery: • Brak motywacji do nauki lub nadmiar wiedzy do przyswojenia • Stabilność społecznego uwarstwienia i jego odtwarzanie się z pokolenia na pokolenie