Sposoby ochrony brzegów morskich i ich wpływ na ..., Ćwiczenia z Transport

Pobierz Sposoby ochrony brzegów morskich i ich wpływ na ... i więcej Ćwiczenia w PDF z Transport tylko na Docsity!

Sposoby ochrony brzegów morskich

i ich wpływ na środowisko przyrodnicze

polskiego wybrzeża Bałtyku

R a p o r t

dr Tomasz Łabuz

• Wprowadzenie
• 1. Charakterystyka przyrodnicza polskiego wybrzeża...................................................................................................
• 1.1. Czynniki i uwarunkowania rozwoju polskiego wybrzeża
• 1.2. Typy brzegów .........................................................................................................................................................................
  • 1.2.1. Wybrzeża wydmowe ..................................................................................................................................................
  • 1.2.2. Wybrzeża klifowe ......................................................................................................................................................
• 1.3. Zasoby i walory przyrodnicze polskiego wybrzeża, w tym podlegające ochronie ....................................................
  • 1.3.1. Zbiorowiska roślinne wybrzeży wydmowych........................................................................................................
  • 1.3.2. Zasoby i walory przyrodnicze wybrzeża klifowego..............................................................................................
  • 1.3.3. Zasoby i walory przyrodnicze wybrzeża niskiego, organicznego .....................................................................
  • 1.3.4. Zwierzęta występujące na wybrzeżu......................................................................................................................
  • 1.3.5. Formy ochrony przyrody na wybrzeżu ...................................................................................................................
• 2. Rozwój inwestycji na polskim wybrzeżu......................................................................................................................
• 2.1. Masowa turystyka ..................................................................................................................................................................
• 2.2. Inwestycje turystyczne .........................................................................................................................................................
• 2.3. Inne przedsięwzięcia gospodarcze .....................................................................................................................................
• 2.4. Stosowane działania ochrony brzegu ...............................................................................................................................
• 3. Zagrożenia dla środowiska przyrodniczego polskiego wybrzeża .................................................................................
• 3.1. Zagrożenia naturalne polskiego wybrzeża .......................................................................................................................
• 3.2. Zagrożenia antropogeniczne środowiska przyrodniczego polskiego wybrzeża........................................................
  • 3.2.1. Masowa turystyka i infrastruktura..........................................................................................................................
  • 3.2.2. Infrastruktura komunikacyjna i rekreacyjna i jej wpływ na polskie wybrzeże ..............................................
    • 3.2.3. Kreowanie zieleni, synantropizacja siedlisk roślinnych .....................................................................................
    • 3.2.4. Odpady i śmieci ...........................................................................................................................................................
    • 3.2.5. Niska świadomość ekologiczna dotycząca ochrony wybrzeża .........................................................................
• 4. Uwarunkowania prawne użytkowania i ochrony polskiego wybrzeża ..............................................................
• Podsumowanie ..................................................................................................................................................................................
• Wprowadzenie ................................................................................................................................................................................... na rzecz ochrony polskiego wybrzeża Bałtyku
• 1. Cele i zadania ochrony brzegu należące do Urzędów Morskich...........................................................................
• 1.1. Podstawa prawna funkcjonowania Urzędów Morskich w Polsce .................................................................................
• 1.2. Cele i zadania Urzędów Morskich dotyczące ochrony wybrzeża ..................................................................................
• 1.3. Definicje obszarów podlegających ochronie.....................................................................................................................
• 2. Stosowane w Polsce metody ochrony brzegów ........................................................................................................
• 2.1. Ostrogi .....................................................................................................................................................................................
• 2.2. Falochrony i progi podwodne ..............................................................................................................................................
• 2.3. Osłona ścian klifów i wydm ..................................................................................................................................................
  • 2.3.1. Opaski (ścianki szczelne) .........................................................................................................................................
  • 2.3.2. Gabiony .........................................................................................................................................................................
  • 2.3.3. Rekonstrukcja wałów wydmowych ........................................................................................................................
  • 2.3.4. Geotekstylia i geosyntetyki ......................................................................................................................................
• 2.4. Wały przeciwpowodziowe i przeciwsztormowe ...............................................................................................................
• 2.5. Ochrona biotechniczna..........................................................................................................................................................
  • 2.5.1. Sadzenie roślin ............................................................................................................................................................
  • 2.5.2. Płotki faszynowe, chrust ..........................................................................................................................................
• 2.6. Refulacja plaży i podbrzeża..................................................................................................................................................
• 3. Strategia ochrony brzegów polskiego wybrzeża z 2003 roku .............................................................................
• 3.1. Rozumienie ochrony brzegów ............................................................................................................................................
• 3.2. Obszary przeznaczone do ochrony .....................................................................................................................................
• 3.3. Źródła finansowania...............................................................................................................................................................
• 3.4. Realizacja zadań ochrony w latach 2003-2013 ..............................................................................................................
  • 3.4.1. Wybrzeże wydmowe ..................................................................................................................................................
  • 3.4.2. Wybrzeża klifowe........................................................................................................................................................
  • 3.4.3. Wybrzeża niskie, zalewowe ......................................................................................................................................
• 3.5. Działania współfinansowane z funduszy unijnych od 2009 roku
  • 3.5.1. Projekt „Przebudowa falochronu wschodniego w Świnoujściu”
  • 3.5.2. Projekt „Modernizacja i budowa umocnień brzegowych zachodniego wybrzeża”
    • w Kołobrzegu km 330,4-333,4” 3.5.3. Projekt „Odbudowa i rozbudowa umocnień brzegu morskiego
  • 3.5.4. Projekt „Ochrona brzegów morskich na wschód od Portu Darłowo”
  • 3.5.5. Projekt „Ochrona brzegów morskich w miejscowościach Łeba, Rowy i Ustka”
    • Wicko Morskie”......................................................................................................................................................... 3.5.6. Projekt „Ochrona brzegów morskich na terenie Centralnego Poligonu Sił Powietrznych
    • Urzędu Morskiego w Gdyni” 3.5.7. Projekt „Zabezpieczenia brzegów Morza Bałtyckiego będących w administracji
    • Etap I – „Modernizacja i odbudowa brzegów morskich, ochrona mierzei Jamneńskiej”.......................... 3.5.8. Projekt „Zabezpieczenie przeciwpowodziowe zlewni jeziora Jamno (…).
• 3.6. Inne działania potencjalnie wpływające na środowisko wybrzeża...........................................................................
• 4. Założenia zmian istniejącej strategii
• 4.1. Przyczyny zmian strategii
• 4.2. Obszary planowane do ochrony
• 5. Ocena zasadności stosowanych metod – wybrane przykłady..........................................................................
• 5.1. Dziwnów – opaska, ostrogi, refulacja
• 5.2. Mrzeżyno – refulacja i odbudowa wału
• 5.3. Dźwirzyno – wał przeciwsztormowy, refulacja, ostrogi, zjazd techniczny
• 5.4. Kołobrzeg – wieloletnie i kompleksowe metody ochrony
• 5.5. Łeba – prace refulacyjne
• 5.6. Jastrzębia Góra – próby zabezpieczenia klifu................................................................................................................
• 6. Propozycje działań na rzecz ochrony środowiska nadmorskiego polskiego wybrzeża
• 6.1. Planowanie infrastruktury, działania edukacyjne.........................................................................................................
• 6.2. Monitoring naukowy – potrzeba badań środowiska
• 6.13. Zrozumienie funkcjonowania procesów brzegowych
• 6.4. Ochrona brzegu, a ochrona przyrody – zrozumienie różnic
• 6.5. Propozycje działań na rzecz ochrony wybrzeża............................................................................................................
• Podsumowanie
• Bibilografia
• Załącznik 1. Studium przypadku: Klif Orłowski....................................................................................................................
  • doktorantów Zakładu Geologii Morza Instytutu Oceanografii UG 1. Krótki rys historyczny badań klifu oraz poligonowych pomiarów wykonanych przez pracowników i
• 2. Wprowadzenie do budowy geologicznej klifu
• 3. Wyniki badań monitoringowych
• 4. Wpływ zjawisk ekstremalnych (wezbranie sztormowe 13-15 października 2009) na transformację klifu....
• 5. Ochrona brzegu w rejonie Gdyni Orłowo
• 6. Charakterystyka morfolitodynamiczna plaży i podbrzeża
• 7. Wpływ progów na transformację brzegu i podbrzeża
• 8. Ocena efektywności konstrukcji progów podwodnych w warunkach typowych i ekstremalnych
• Literatura
• Załącznik 2. Studium przypadku: Półwysep Helski i Ostrowo.........................................................................................
• 1. Wprowadzenie
• 2. Ogólne wymogi podejścia do ochrony brzegów............................................................................................................
• 3. Ochrona brzegu
• 4. Opaska w Ostrowie na Mierzei Karwieńskiej..................................................................................................................
• 5. Sztuczne zasilanie Półwyspu Helskiego
• 6. Ocena efektów sztucznego zasilania Półwyspu Helskiego
• Podsumowanie.................................................................................................................................................................................
• Literatura
• Załącznik 3. Zasoby przyrody i presja antropogeniczna na Mierzei Wiślanej

Wybrzeże nadmorskie stanowi strefę wpływu licznych interesów człowieka, począwszy

od gospodarki morskiej, poprzez osadnictwo, turystykę, po działania związane z ochro-

ną przyrody. Nadmorska strefa brzegowa jest jednocześnie środowiskiem wyjątkowo

dynamicznym, w którym wszelkie sztywno posadowione obiekty z czasem ulegają

przesunięciom, mogą „utonąć” w luźnym piaszczystym podłożu, a przede wszystkim

także istnieje ryzyko, że powoli będą niszczone przez siłę fal i korozję powodowaną

przez słoną wodę. Położenie części lądu nadmorskiego jest zmienne w czasie. Dotyczy

to przede wszystkim wybrzeży wydmowych, rozwijających się na dynamicznych barie-

rach piaszczystych, które niejednokrotnie potrafią zmienić swoje położenie (powstały

one w wyniku oddziaływania prądów przybrzeżnych oraz falowania i są dalej przez te

siły kształtowane)^1.

Turystyka jest obecnie najszybciej rozwijającą się gałęzią gospodarki na wybrzeżu

(Szwichtenberg 2006) i potrzebuje nowych terenów pod inwestycje. Te coraz częściej

są lokowane w bezpośrednim zapleczu plaż, na krawędziach klifów, na wałach wydm.

Model rozwoju turystyki nieuwzględniający interesu przyrody prowadzi do systematycz-

nej dewastacji środowiska nadmorskiego, a co za tym idzie – wzrostu kosztów jego

odtwarzania. Z drugiej strony, wzrastają też koszty ochrony samych inwestycji, ponie-

waż istnieje uzasadnione ryzyko, że w wyniku erozji znajdą się w bezpośrednim – zbyt

bliskim sąsiedztwie morza. Przykładem ilustrującym taką sytuację jest nadmorskie

miasto Torremolinoss w Hiszpanii nad Morzem Śródziemnym, gdzie obecnie głównym

celem turystyki nie jest prawdziwy kontakt z morzem, a współczesny, konsumpcyjny

i rozrywkowy styl życia. Morze Śródziemne towarzyszy temu procesowi, jednak jest to

kontakt instrumentalny: plaże są sztuczne, w wielu miejscach brzeg jest zabetonowany,

a wieloletnia presja turystyczna spowodowała trwałą degradację przyrody. Hotele usy-

tuowane niemalże tuż na brzegu, tworzą ciągły, zabudowany pas. Taki kierunek rozwoju

nie powinien być celem rozwijającej się gospodarki turystycznej na polskim wybrzeżu.

Nie należy powielać błędów popełnionych w Europie Zachodniej, gdzie lekcje dewastacji

przyrody są powoli odrabiane. Obecnie, np. w Wielkiej Brytanii, Belgii czy Holandii zdarza

się wyburzać całe hotele zlokalizowane zbyt blisko brzegu. Niszczy się obcą dla wybrze-

ża roślinność antropogeniczną, w zamian wyznaczając coraz więcej obszarów chronio-

nych i rezerwatów, w oparciu o które rozwija się turystyka przyjazna środowisku 2.

Do tych miejsc powróciły żyjące niegdyś na tym terenie gatunki roślin i zwierząt, odzy-

skano naturalny krajobraz przez odtworzenie procesów kształtujących wybrzeże: estu-

aria, słone marsze czy wydmy nadmorskie. Mieszkające obok społeczności, korzystają

z walorów, które oferuje naturalne środowisko.

(^1) Znane są przypadki przerywania barier piaszczystych – co miało miejsce na przykład w Zatoce Meksykań- skiej, na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych – w ostatnich dziesięciu latach kilkukrotnie. Po po- wtarzających się zniszczeniach powodowanych przez sztormy, ludność miasta Galveston położonego nad Zatoką Meksykańską w 1907 roku była zmuszona w sposób sztuczny podnieść o około 5 m ląd, na którym od nowa zbudowano miasto. Od strony morza wybudowano chroniącą miasto ogromną opaskę betonową

• zdecydowano się na taki krok nawet kosztem pięknego widoku na Ocean Atlantycki. Mierzeje wzdłuż wschodniego wybrzeża są cyklicznie przerywane przez sztormy towarzyszące huraganom , a następnie ulegają przebudowie. (Łabuz 2012a) (^2) Tak powstał między innymi rezerwat na granicy Belgii i Francji z dynamicznym pasem wydm i utworzony- mi w nim rozcięciami, przez które wlewa się Morze Północne. Tak też powstał rezerwat przy mieście Ostenda, gdzie rozebrano całą bazę marynarki wojennej, a po rekultywacji terenu, odzyskano naturalne siedliska nadmorskie.

Wprowadzenie

„Wybrzeże” to pas lądu ciągnący się wzdłuż brzegu, o zmiennej szerokości, sąsiadujący bezpośrednio

z morzem, gdzie formy terenu są pośrednio lub bezpośrednio związane z oddziaływaniem morza. „Strefę

brzegową” należy rozumieć jako pas na styku lądu i morza, kształtowany przez czynniki i uwarunkowania

(Ryc. 1) , wśród których wahania poziomu morza, budowa geologiczna i ilość materiału osadowego stano-

wią istotną rolę w jej rozwoju. Granicami strefy brzegowej od strony morza jest strefa wpływu falowania na

przebudowę dna (podbrzeża), a na lądzie – zasięg napływu wód morskich na formy rzeźby (nadbrzeże).

Strefa brzegowa jest rozumiana jako pas przejściowy form terenu kształtowanych pomiędzy wybrzeżem

a morzem. „Brzeg” to środkowa część strefy brzegowej (najczęściej plaża), która okresowo znajduje się

pod wodą w wyniku zmian poziomu morza. Potocznie brzeg utożsamiany jest z lądem (który mogą stano-

wić klify, wydmy, plaża), bezpośrednio sąsiadującym z morzem. Strefy nadbrzeża, brzegu i podbrzeża wy-

znaczane są przez poziom morza: maksymalny, średni i niski (Ryc. 4). Styk powierzchni morza z lądem jest

„linią wody”, zaś wieloletni wypadkowy poziom morza na styku z lądem nazywany jest „linią brzegową”

(najczęściej utożsamiana jest ona ze średnim poziomem morza). Zmiany poziomu morza odpowiadają za

przesuwanie form i strefy brzegowej w kierunku lądu lub morza. Odbywa się to okresowo, w wyniku wahań

poziomu morza lub trwale – w wyniku erozji lub akumulacji. Procesy te mają kluczowe znaczenie dla ro-

zumienia niestabilnego położenia tej strefy i stałej zmiany budujących ją form. Na powolne, lecz stałe

zmiany położenia strefy brzegowej ma również wpływ trend wzrostowy poziomu morza. Bałtyk jest mo-

rzem bezpływowym, okresowe wahania jego poziomu związane są przede wszystkim ze zmiennymi ukła-

dami ciśnień, w tym z rozwijającym się falowaniem wiatrowym.

1.1. Czynniki i uwarunkowania rozwoju polskiego wybrzeża

Przyczyną przemieszczania energii i masy w strefie brzegowej są zjawiska hydrometeorologiczne, wywo-

ływane przez przeważającą cyrkulację zachodnią i wpływ mas powietrza ścierającego się nad polskim

wybrzeżem Bałtyku (przewaga przemieszczania układów cyrkulacyjnych z zachodu na wschód, skutkuje

silnymi watrami z sektora zachodniego i odmorskiego). Główne procesy rozwoju strefy brzegowej, to pro-

cesy hydrodynamiczne – związane z falowaniem, prądami oraz zmianami poziomu morza, morfodyna-

miczne – związane z przebudową form istniejących w strefie brzegowej oraz litodynamiczne – polegające

na różnicowaniu i przemieszczaniu materiału budującego formy.

Charakterystyka przyrodnicza

polskiego wybrzeża

Ryc. 1. Wzajemne za- leżności uwarunkowań i czynników wpływają- cych na ukształtowanie (dynamikę strefy brze- gowej). Linia ciągła

- wpływy bezpośrednie, linia przerywana – wpływy pośrednie (Łabuz 2010)

Przebieg linii brzegowej i ekspozycja lądu na kierunki przeważających wiatrów oraz rozwijającego się falo-

wania – głównych czynników energetycznych w strefie brzegowej – mają wpływ na kierunek przemian

całej strefy brzegowej. Ponadto ogólny przebieg linii brzegowej (w przypadku Bałtyku – eksponowanej na

północ) oraz jej rozwinięcie (Ryc. 5) wywołuje w strefie brzegu cyrkulację wód wymuszających wzdłużbrze-

gowe przemieszczanie materiału piaszczystego w postaci tzw. potoku rumowiska (Rosa 1963). Zjawisko to

komplikują lokalne, przeciwnie zorientowane potoki rumowiska m.in. w rejonie Kołobrzegu, Mierzei Jezior

Jamno i Bukowo oraz klifowych odcinków Wolina (Rosa 1963). Opisaną sytuację zaburzają stosowane od XIX w.

budowle hydrotechniczne, zwłaszcza falochrony portowe. Przykładem może być zbudowany w latach 30.

XX w. falochron portowy Władysławowa, który skutecznie hamuje dostawy materiału osadowego na Pół-

wysep Helski – przemieszczanego z zachodu i dotychczas budującego cały półwysep.

Na przebieg procesów kształtujących strefę brzegową w znacznym stopniu wpływa także działalność

człowieka, jak zaburzanie przepływu rumowiska na inne odcinki brzegu, nasadzenia roślinności (w celu

utrwalania podłoża), stabilizacje ruchomych stoków, sztuczna odbudowa plaż oraz regulacja rzek, która

skutkuje zahamowaniem dostaw osadu do morza.

Wiatry stanowią główny czynnik energetyczny w strefie brzegowej. Powodują rozwój falowania, w tym

silnego falowania sztormowego, a także przemieszczanie osadu, rozumianego jako procesy eoliczne. Kie-

runek i siła (prędkość) wiatru odpowiadają za kierunek rozwoju falowania i przewagi prądów niosących

osad w morzu oraz transportu osadu po plaży. Na polskim wybrzeżu przeważają wiatry z kierunków W i SW

(Tabela 1). Najsilniejsze wiatry notuje się z sektora odmorskiego. To one wywołują falowanie morza,

a w okresie jesienno-zimowym powodują spiętrzenia sztormowe (Miętus i in. 2004). Wiatry silne, o prędkości

ponad 10 m/s dominują w chłodnej porze roku i najczęściej występują z kierunków NW, N i NE (Ryc. 2).

Roczny udział wiatrów silnych nad Bałtykiem wynosi około 10%, wzrastając w kierunku wschodnim wy-

brzeża do 15%. Prawdopodobieństwo wystąpienia w ciągu roku wiatrów bardzo silnych (powyżej 15 m/s)

wynosi około 6%. Średni roczny udział wiatrów bardzo silnych rejestrowanych nad Bałtykiem jest niewiel-

ki i waha się od ok. 3% w Kołobrzegu i Ustce do ok. 7% w Łebie.

Wiatr wiejący od morza powoduje spiętrzenie wody przy brzegu oraz w efekcie jej wlew do przymorskich

zbiorników. To zaś wpływa na powstawanie powodzi. Silne wiatry decydują o rozwoju falowania sztormo-

wego niszczącego wybrzeże, ale także o przemieszczaniu osadu po plaży w tzw. potoku eolicznym. Dla

rozwoju procesów eolicznych na plaży i wydmach nadmorskich najbardziej sprzyjające są wiatry wiejące

Fot. 1. wybrzeże klifowe – Rozewie. Na drugim planie początek Półwyspu Helskiego z portem we Władysławowie

szorstkości i wilgotności, wynosi 3-4 m/s (Mielczarski, Onoszko 1968, Borówka M., Rotnicki 1999). Największe

zmiany w rzeźbie eolicznej zachodzą przy silnych i bardzo silnych wiatrach, o prędkości powyżej 10 m/s.

Wiatry wiejące od lądu, które zwiększają się w okresie jesieni, powodują obniżanie poziomu morza przy

brzegu oraz rozwiewanie wydm i zwiewanie osadu z plaż do morza.

Przez oddziaływanie morza na brzeg należy rozumieć podnoszenie się jego poziomu oraz falowanie –

wielkość tych zjawisk decyduje o możliwości i tempie niszczenia brzegu morskiego. Następuje to przede

wszystkim podczas jesienno-zimowych sztormów (Ryc. 3A). Ponadto istnieją okresowe i stałe prądy mor-

skie, będące skutkiem zróżnicowania temperatury i zasolenia wody oraz wywołujące spiętrzenie wody

w skutek falowania i jej napływu na dany akwen.

W ostatnich dziesięcioleciach notuje się stały wzrost poziomu Morza Bałtyckiego (Dziadziuszko, Jednorał 1988,

Zeidler i in. 1995). Wahania poziomu Bałtyku związane są z oscylacją układów ciśnień i powstawaniem wia-

trów wzbudzających falowanie morza. Amplituda dotychczas zarejestrowanych wahań poziomu morza

osiąga ponad 3,2 m w Świnoujściu, 3,4 m w Kołobrzegu i 2,6 m w Gdańsku. Do 1995 roku średni poziom

morza w zachodniej części wybrzeża w Świnoujściu wynosił 497,1 cm (Zeidler i in. 1995) i był niższy od zera

absolutnego dla Amsterdamu (500 cm) – poziom ten wyznacza wysokość lądu na 0 m n.p.m. W kierunku

wschodnim poziom Bałtyku wzrasta do 500 cm w Łebie i 504 cm w Gdańsku (Zeidler i in. 1995). Najwyższy

poziom morza zanotowany na polskim wybrzeżu w stacji mareograficznej w Świnoujściu, wyniósł 696 cm

w lutym 1874 roku. Średni poziom morza, liczony dla Świnoujścia za ostatnie 200 lat, odzwierciedla ten-

dencję wzrostową poziomu wody w Bałtyku o 0,1 cm rocznie (Ryc. 4B).

Falowanie morza zależy od prędkości i kierunku wiatru oraz od długości jego trwania. Długotrwałe i silne

wiatry wiejące od otwartego morza, powodują powstawanie silnego falowania zwanego sztormowym,

któremu zwykle towarzyszy wzrost poziomu wody przy brzegu, wzmagający rozmywanie plaż i ich zaple-

czy (wydm oraz klifów) – procesy te to tzw. spiętrzenia lub wezbrania sztormowe. W trakcie ich oddziały-

wania brzeg jest niszczony, a jednocześnie pobierany osad jest transportowany wzdłuż brzegu do miejsc,

gdzie zachodzi jego akumulacja. Najwięcej spiętrzeń na polskim wybrzeżu przypada na okres jesienno-zi-

mowy. Za spiętrzenie uznaje się takie podniesienie poziomu morza, które przekracza tzw. stan alarmowy

Ryc. 3. Zmiany poziomu morza w Świnoujściu. A – wahania poziomu morza za okres 2001-2004 (Łabuz 2006) , B – trend wzrostu poziomu morza (Kowalewska-Kalkowska, Marks 2011)

dla danej stacji meroograficznej. Dla polskiego wybrzeża, stan alarmowy ustanowiony został na poziomie,

odpowiednio: dla Świnoujścia – 580 cm, Kołobrzegu – 610 cm, Ustki – 600 cm, Helu – 570 cm). W ostat-

nich 20. latach na polskim wybrzeżu Bałtyku kilkakrotnie pojawiły się spiętrzenia sztormowe z wodą po-

wyżej stanu alarmowego^5 (Łabuz 2007c).

Zjawiska ekstremalne, czyli ponadprzeciętne, notowane są po przekroczeniu poziomu morza o 1 m wzglę-

dem poziomu średniego. W okresie 2001-2012 na polskim wybrzeżu zanotowano szereg takich spiętrzeń

(Tabela 2). Obok wezbrań, notuje się także powodzie sztormowe występujące w momencie, gdy woda za-

lewa nisko położone obszary lądu, położone do 2-3 m n.p.m. Na polskim wybrzeżu zdarza się to na Mierzei

Bramy Świny, terenach Delty Wstecznej Świny oraz na nabrzeżach portowych w Świnoujściu, na Mierzei

Dziwnowskiej – w samym Dziwnowie i Dziwnówku od strony kanału Dziwny, na obszarach przyległych do

jezior przymorskich: Liwia Łuża, Resko, Jamno, Bukowo, Gardno i innych, na wewnętrznej stronie Półwyspu

Helskiego, a także Zalewu Wiślanego i rejonu ujścia Wisły (Rotnicki, Borówka 1990; zob. także mapy: Ryc. 9 ).

Ekstremalne zdarzenia zachodzą wtedy, gdy przy wysokim poziomie morza i napływie wody morskiej do

rzek i jezior, mamy do czynienia z intensywnymi opadami deszczu lub z tworzeniem zatoru lodowego na

rzece – zjawiska te wzmagają powodzie nadmorskich terenów.

Prądy występujące przy brzegu decydują o wypadkowym w ciągu roku transporcie osadu z Zatoki Kosza-

lińskiej w kierunku wschodnim i zachodnim (Rosa 1963). Stwierdzono również lokalne przemieszczanie

w kierunkach przeciwnych. Przeszkodą dla takiego transportu osadu są budowane od końca XVIII w. falo-

chrony portowe.

Uwarunkowania budowy geologicznej, w tym ilość osadu w podbrzeżu i na brzegu wpływają na cechy

morfologiczne oraz tendencje rozwoju wybrzeża. Osady strefy brzegowej południowego Bałtyku wykazują

duże zróżnicowanie i wskazują na uwarunkowania zachodzących procesów (Onoszko, Mielczarski 1968,

(^5) Zanotowano je dla Świnoujścia: np.: 05.11.1995 – 675 cm, 24.11.2004 – 629 cm, 01.11.2006 – 647 cm.

Ryc. 4. Typowe rodzaje polskiego wybrzeża z oznaczonymi strefami i głównymi formami:

A – klifowy, B – wydmowy, C – organiczny (Łabuz 2010)

1.2. Typy brzegów

Polskie wybrzeże ma długość 500 km i reprezentuje dwa podstawowe typy wybrzeża: klifowe oraz wyd-

mowe (Bohdziewicz 1963, Subotowicz 1982). Ponadto wyróżnia się w nim tereny równin zalewowych lub akumu-

lacji organicznej: nad Zatoką Pucką oraz nad Zalewem Wiślanym i Szczecińskim (Ryc. 4, Ryc. 5). Z tego

około 85% stanowią wybrzeża wydmowe rozwijające się w Polsce od ustąpienia zlodowacenia (okres ho-

locenu) – są to piaszczyste bariery oddzielające od morza jeziora oraz pradolinne tereny podmokłe zbudo-

wane z wydm o różnej genezie oraz wysokości (2-30 m n.p.m.). wybrzeże klifowe, powstałe w okresie

zlodowacenia, jest typem brzegu wysokiego zbudowanego z glin lodowcowych oraz iłów i piasków fluwio-

glacjalnych (Subotowicz 1982, Tomczak 1995), akumulowanych przez lądolód w postaci moren czołowych (jest

to wysokie wybrzeże, osiągające wielkość 60-90 m) lub dennych (niskie klify o wysokości 6-15 m).

Problematyczne może być klasyfikowanie polskiego wybrzeża w okolicy Kołobrzegu: rzędna lądu zbudo-

wanego z gliny sięga tylko 2 m n.p.m. lub w okolicy Ustki, gdzie 15-metrowa ściana piaszczystego, wy-

dmowego klifu przykrywa osady zastoiska (torfy, gytia) – stanowi to przykład nasunięcia się wysokich

wydm ruchomych na starsze podłoże, powstałe po zbiorniku wodnym. Brzegi niskie, organicznie pokryte

są przez trzcinowiska, rozciągające się punktowo od Rewy po Juratę nad Zatoką Pucką. Są one odseparo-

wane od otwartego morza przez krótką mierzeję – Ryf Mew i podmorską ławicę – Szpyrk; obie formy są

mierzeją w fazie inicjalnej i skutecznie ograniczającą wpływ falowania morza na brzeg Zatoki Puckiej.

Ryc. 5. Polskie wybrzeże Bałtyku. A– główne formy wybrzeża, a – mierzeje, b – wydmy przednie (akumulacja brzegu), c –dawniej wędrujące wydmy śródlądowe/ łukowe, d – dawniej wędrujące wydmy śródlądowe/ poprzeczne, e – wydmy na morenach/ klifach, f– odcinki klifowe, g – kilometraż brzegu, h – jeziora, I – tereny podmokłe, bagna, j – rzeki, h – osadnictwo. B – lokalizacja wybrzeża wydmowego, a – wysokość wybrzeża wydmowego, b – szerokość mierzei. C – dynamika wybrzeża 2002-2012, zmiany: a – przyrost, b – stabilne, c – erozja, d – brak danych, e – wartość akumulacji osadu (objętości) na wybranych kilometrach brzegu: X – wartość w m^3 na m^2 wydmy, f – wartość erozji osadu (objętości) na wybranych kilometrach: Y – cofanie wydmy w m na rok, Z – suma cofnięcia wydmy w m (Łabuz 2013)

1. 2. 1. W y b R Z e ż a W y d M O W e

Wydmy nadmorskie rozwijają się na piaszczystych barierach zwanych mierzejami, które odcinają od morza

zatoki, jeziora lub nisko położone nad poziomem morza tereny podmokłe (Ryc. 6, Ryc. 9).

Rozwój wydm nadmorskich uzależniony jest od dynamiki brzegu (Łabuz 2005a). Takie elementy jak szero-

kość plaż, grubość materiału, ekspozycja brzegu na przeważające kierunki wiatru decydują o przebiegu

procesów eolicznych, takich jak wywoływany przez wiatr transport osadu i jego akumulacja w postaci

wałów piaszczystych. Rzeźba kształtowanych wydm zależy od siły i kierunków najczęstszych wiatrów

(efektywności wiatru) oraz od szorstkości podłoża, powstałej między innymi przez topografię terenu i ro-

ślinność (która decyduje o efektywności zatrzymywania piasku); głównym czynnikiem powodującym

erozję brzegu wydmowego jest sztormowe falowanie morza – spiętrzenia zalewające plaże niszczą wydmy

(Łabuz 2007c).

Wydmy nadmorskie powstają na akumulacyjnych odcinkach wybrzeża, w wyniku formowania przez wiatr

na zapleczu plaży pagórów i wałów z piasku dostarczanego na brzeg przez morze, lub z przewiewanych

piaszczystych utworów lądowych. Mierzeje polskiego wybrzeża i pokrywające je wydmy powstały w ciągu

ostatnich 5000 lat (Rosa 1963, Bohdziewicz 1963, Tomczak 1995) w fazie względnej stabilizacji brzegu, po zakoń-

czeniu transgresji morskiej z okresu atlantyckiego (Tomczak 1995). Większość akumulacyjnych odcinków

brzegu z formami wydmowymi tworzyła się w rejonie nisko położnych pradolin i polodowcowych obniżeń

końcowych (Rosa 1963). Wraz z powolnym wzrostem poziomu morza od około 3000 lat, wybrzeża południo-

wego Bałtyku, w tym także mierzejowo-wydmowe odcinki brzegu, zaczęły się cofać.

Ryc. 6. Przekroje geologiczne przez typowe mierzeje polskiego wybrzeża: szeroką i wąską (za PIG 2004), a – piaski wydmowe, b – piaski barierowe, c – jezior- ne, rzeczne muły i torf, d – glina more- nowa, e – fluwiogla- cjalne, morskie piaski i żwiry, f – muły zastoiskowe

Ryc. 8. Procentowy udział dynamicznych typów wybrzeży wydmowych z wałową wydmą nadmorską (z oznaczoną szero- kością pasa siedlisk roślinnych), (Łabuz 2012)

Ryc. 9. Przykłady mierzei. A – Mierzeja Bramy Świny, szeroka, szybki przy- rost, liczne wydmy wałowe, śródlądowe na zapleczu, B – Mierzeja Jeziora Jamno, wąska, erozyjna z jednym wałem wydmowym, C – pas mierzejowy Jezioro Resko – Parsęta, wąski pas mierzejowy o zmiennych tendencjach rozwoju, D – Mierzeja Gardno-Łebsko, szeroka z danymi i współcześnie wę- drującym wydmami, wydmy wałowe, odcinki erozyjne, E – Mierzeja Helska, wąska mierzeja z szerokim cyplem, pokryty wydmami wałowymi, nasada wąska, sztucznie utrzymywana przed przerwaniem sztormowym,; a) odcinki akumulacyjne, b) wydmy przednie, c) starsze wały wydmowe, d) wydmy wę- drujące w przeszłości, e) wydmy wędrujące obecnie; oznaczono kilometraż brzegu (Łabuz 2013)