Sprawność językowa - gwara, regionalizmy, Streszczenia z Nauczanie języka polskiego

Pobierz Sprawność językowa - gwara, regionalizmy i więcej Streszczenia w PDF z Nauczanie języka polskiego tylko na Docsity! Pojęcie sprawności językowej Jednym z elementów kultury języka jest sprawność językowa twórcy tekstu. Polega ona na umiejętności przekazania przez osobę mówiącą (piszącą) w swoich tekstach tego, co się chce przekazać (informacji, przeżyć, emocji itp.) w sposób najodpowiedniejszy w danej sytuacji komunikatywnej. Chodzi więc o dobór takich środków językowych, które pozwolą najlepiej dotrzeć do odbiorcy, spowodować taką jego reakcję, o jaką chodziło autorowi tekstu, i wywołać u niego pozytywną ocenę mówiącego (piszącego). Sprawność językowa obejmuje także umiejętność osiągania celów zakładanych przez autora wypowiedzi możliwie niewielkim wysiłkiem, to znaczy w wypowiedzi zwięzłej, ale jednocześnie jasnej i zrozumiałej. Potocznie przez sprawność językową rozumie się niekiedy umiejętność łatwego tworzenia wypowiedzi, płynnego mówienia, czyli elokwencję. Za człowieka językowo sprawnego uznaje się więc tego, kto umie w każdej sytuacji zabrać głos, mówi swobodnie, a nawet ze swadą i „bez kartki”, bez denerwujących przerywników typu eee, prawda itp. W takim wypadku wychwytuje się jednak tylko zewnętrzne objawy sprawności językowej, a nie dotyka istoty tego zjawiska. Można mówić płynnie, ale nie potrafić odpowiednio przekazać komunikatu. Ażeby osiągnąć sprawność językową, należy więc przede wszystkim mieć świadomość istnienia różnorodnych możliwości językowego przekazywania tych samych treści. Konieczne jest również posługiwanie się odpowiednim zasobem leksykalnym i gramatycznym, co umożliwia wybór spośród wielu wariantów i synonimów językowych tych, które się uzna za najlepsze. Niezbędna jest ponadto znajomość, choćby pobieżna, zróżnicowania (m.in. socjalnego, zawodowego, terytorialnego i stylistycznego) współczesnej polszczyzny. Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny W obrębie polskiego języka narodowego należy wydzielić dwa systemy: polszczyznę ogólną (dawniej zwaną literacką) i polszczyznę gwarową (gwary ludowe). Jest to podział dokonany ze względu na zasięg użycia każdego z tych języków i typ jego użytkowników. Polszczyznę ogólną znają (co najmniej biernie) wszyscy ci, którzy chodzili do szkoły podstawowej. Jest to też (w jednej ze swoich odmian) pierwszy język wszystkich mieszkańców miast, a także (w innych odmianach) język urzędów i instytucji państwowych i społecznych, język środków upowszechniania informacji, Kościoła, język znacznej większości literatury polskiej. Jest on wewnętrznie bardzo zróżnicowany. Gwary ludowe to pierwszy język wielu mieszkańców wsi polskiej – chłopów. Niegdyś była to jedyna znana im odmiana polszczyzny, używana we wszelkich kontaktach społecznych, dziś jest to przede wszystkim mowa rodzinna i sąsiedzka. Język mieszkańców wsi jest zróżnicowany terytorialnie. Wyróżnia się pięć dużych obszarów dialektalnych – Małopolskę, Wielkopolskę, Śląsk, Mazowsze i tereny Ziem Odzyskanych (z tak zwanymi nowymi dialektami mieszanymi). Każdy z dialektów dzieli się dalej na gwary, obejmujące mniejsze regiony. Różnice między gwarami ludowymi a językiem ogólnym występują na wszystkich poziomach języka – są to różnice systemowe. Wyraziste i łatwo dostrzegane są różnice fonetyczne (np. wymowa gwarowa typu [mńut, mliko, mom, śfinty, ido, robiom, capka, zaba, odjezdza]). Oprócz nich występują różnice fleksyjne (np. gwarowe formy zróbta, chłopakewi, myszów), leksykalne (liczne wyrazy gwarowe nieznane polszczyźnie ogólnej, np. brutka ‘panna młoda’ z gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich; kiela ‘ile’ z gwary cieszyńskiej; kcieć ‘kwitnąć’ z gwar mazowieckich) i składniowe. Nie znaczy to jednak, że gwary są gorszą odmianą polszczyzny. Pogląd taki, dość niestety rozpowszechniony, nieraz nawet powtarzany w toku nauczania szkolnego, jest błędny i szkodliwy społecznie. Gwary ludowe to polszczyzna inna, ale nie gorsza niż język ogólny. Są one oparte na wielowiekowej tradycji, zachowały wiele cech dawnej polszczyzny, przez co są skarbnicą wiedzy o niej, a przede wszystkim były, i w wielu wypadkach są nadal, sprawnym środkiem porozumiewania się wielu Polaków. Gwar ludowych nie można ośmieszać ani dyskredytować, ponieważ świadczy to bowiem o braku kultury języka i o niskim poziomie świadomości językowej. Negatywnie oceniane powinno być tylko mieszanie elementów gwary i języka ogólnego w jednej wypowiedzi. Warto wspomnieć, że gwarą nie można posługiwać się we wszystkich sytuacjach. Wyrazy i formy gwarowe użyte w tekście mówionym (rzadziej pisanym) polszczyzną ogólną noszą nazwę dialektyzmów. POJĘCIE DIALEKTYZMÓW: dialektyzmy, które są wtrętami gwarowymi (z gwar ludowych) spotykanymi w tekstach mówionych językiem ogólnym. Dlatego należy odróżnić je od regionalizmów.  Stosunkowo częste są nieświadome dialektyzmy fonetyczne, czyli wymawianie głosek i ich połączeń w sposób charakterystyczny dla jakiejś kto widzi różnice między oboma typami polszczyzny i umiejętnie wyzyskuje środki językowe każdej z nich w zależności od subkodu, którym się posługuje. O ile polszczyzna pisana jest w miarę jednolita na obszarze całej Polski, o tyle polszczyzna mówiona jest nieco zróżnicowana w poszczególnych regionach kraju. Różnice te nazywa się regionalizmami .  Są to elementy językowe – cechy wymowy, wyrazy, formy wyrazowe, konstrukcje składniowe – znane i używane powszechnie przez ogół mieszkańców, także przez osoby wykształcone, pewnego regionu Polski, a różniące się od form uznanych za ogólnopolskie. Są one dobrze osadzone w tradycji regionu, używane od wielu dziesiątków lat, i znacznej większości z nich nie można traktować jako błędów językowych: wchodzą (jako warianty) w skład ogólnej polszczyzny mówionej  Umownie nadaje się im nazwy od wielkich miast, będących głównymi ośrodkami regionów, ale należy pamiętać o tym, że są one używane przez mieszkańców wszystkich miast danego regionu, a także przez tych mieszkańców wsi, którzy posługują się polszczyzną ogólną.  Mówi się więc o regionalizmach warszawskich, poznańskich, krakowskich, białostockich i śląskich. Artykulacja połączeń  Jeśli chodzi o wymowę, to powszechną cechą regionalną południowopolską i zachodniopolską jest artykulacja połączeń [-nk-] i [-ng-] zawsze z tylnojęzykowym dźwiękiem [ŋ]: [okieŋko, firaŋka, poraŋka, baŋk, balaŋga]. Na północy Polski (i w wymowie nienacechowanej) głoska ŋ występuje przed k, g tylko w wyrazach obcych ([baŋk, balaŋga]), Wymowa udźwięczniająca  jest charakterystyczna dla południa i zachodu Polski, wymowa ubezdźwięczniająca – dla północy. W normie wzorcowej mieści się też wymawianie bądź niewymawianie dźwięcznego h, a także przedniojęzykowego ł. Dźwięczne h i przedniojęzykowe ł są charakterystyczne dla Kresów Wschodnich, ich brak – dla reszty kraju. Inne cechy wymowy regionalnej:  Inne regionalne cechy wymowy mieszczą się na ogół w normie użytkowej, regionalnej. Należą do nich np. południowopolskie udźwięcznianie wewnątrzwyrazowe, np. [chodźmy, rubmy], północno-wschodnie „śledzikowanie” i wymowa miękkiego l, np. [ljas], [ljewy] czy północnopolska asynchroniczna wymowa spółgłosek zmiękczonych, np. [pjasek], [kjedy]. Regionalizmy leksykalne  wiele z nich (w przeciwieństwie do fonetycznych) wychodzi z użycia, posługują się nimi tylko najstarsi mieszkańcy regionu. Najczęściej używane regionalizmy leksykalne to np.: krakowskie na polu ‘na dworze’, grysik ‘kasza manna’; poznańskie pyry ‘ziemniaki’, chabas ‘mięso’; białostockie przynuka ‘zachęcanie do posiłku’, kozytać ‘łaskotać’; warszawskie schaboszczak; śląskie gruba ‘kopalnia’. Regionalizmy semantyczne  kiedy to wyrazowi znanemu w polszczyźnie ogólnej nadaje się regionalnie inne (czasem dodatkowe) znaczenie, np. krakowskie drzewko ‘choinka’, bańka ‘bombka na choinkę’ Regionalizmy morfologiczne  np. częste w polszczyźnie południowej formy czasowników w czasie przeszłym z pominiętym elementem -ną- (np. błysło, prysł, sięgła), zakończone spółgłoską twardą formy 1. osoby lp i 3. osoby lm (kieleckie kąpę, kłamę), a także różnice w przypisywaniu rodzaju gramatycznego pewnym rzeczownikom, np. krakowskie ta magiel, ta litra, białostockie ta kartofla, ten kieszeń, ta piec.  Charakterystyczne są także południowopolskie formy czasowników dokonanych z rdzeniem -gląd-: przeglądnąć, wyglądnąć, zaglądnąć . Regionalizmy morfologiczne mieszczą się na ogół w normie użytkowej regionalnej; Regionalizmy słowotwórcze  Warszawskimi regionalizmami słowotwórczymi były nazwy z przyrostkiem - ak, np. prosiak, kurczak, cielak, dzieciak, pozostające zwykle w opozycji do ogólnych nazw zakończonych na -ę (prosię, kurczę, cielę), jednakże współcześnie stały się one formami ogólnopolskimi, z zabarwieniem potocznym, zaś formy na -ę są używane coraz rzadziej Regionalizmy składniowe,  Są stosunkowo rzadkie  te z nich, które mają podłoże gwarowe lub obce, są zwykle uznawane za niepoprawne, np. białostockie podobny na kogoś, u mnie jest pytanie; poznańskie podobny komuś, szukać za czymś, co ja za to mogę?  W normie użytkowej mieszczą się natomiast np. białostockie Daj to dla mnie czy krakowskie Chodźże tu wreszcie. Regionalizmy były dość dobrze rozwinięte w polszczyźnie XIX i pierwszej połowy XX wieku (wówczas istniały także regionalizmy wileńskie i lwowskie); można było wtedy mówić nawet o całych odmianach regionalnych polszczyzny ogólnej. Współcześnie regionalizmy zanikają, do czego przyczyniła się ujednolicająca funkcja języka radia i telewizji, propagujących jednolitą polszczyznę o podłożu regionalnym warszawskim. Dopiero ostatnio, wraz z odżyciem ruchów regionalnych i propagowaniem idei „małych ojczyzn”, dochodzi do nowego spojrzenia na regionalny, „swojski” sposób mówienia i następuje dowartościowanie odrębności językowych swojego regionu.