Pobierz Sprawność przestrzennych operacji umysłowych a poprawność wnioskowania dedukcyjnego i więcej Publikacje w PDF z Psicologia Dello Sviluppo E Dell'educazione tylko na Docsity!
ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE Tom VII, numer 2 − 2004
HANNA BEDNAREK, JUSTYNA OLSZEWSKA
SPRAWNOS´ C´ PRZESTRZENNYCH OPERACJI UMYSŁOWYCH
A POPRAWNOS´ C´ WNIOSKOWANIA DEDUKCYJNEGO*
Celem prezentowanego w artykule badania było sprawdzenie zalez˙nos´ci pomie˛dzy sprawnos´ci ˛a w zakresie przestrzennych operacji wyobraz˙eniowych a zdolnos´ci ˛a wnioskowania dedukcyjnego. Badania zostały oparte na teorii modeli umysłowych Philipa Johnson-Lairda ( mental models theory ). Ws´ród wielu uje˛c´ reprezentacji s´wiata w umys´le człowieka włas´nie ta teoria pozwala poł ˛aczyc´ wyobraz´nie˛ i problematyke˛ zwi ˛azan ˛a z wnioskowaniem dedukcyj- nym (por. Chlewin´ ski, 1997; 2001; Johnson-Laird, Yang, 2001; Johnson-Laird i in., 1999; Mackiewicz, 2000). Niniejszy artykuł traktuje wyobraz´nie˛ jako zdolnos´c´ do tworzenia wyobra- z˙en´ oraz posługiwania sie˛ nimi poprzez dokonywanie przestrzennych operacji wyobraz˙eniowych bez bodz´ca znajduj ˛acego sie˛ aktualnie w polu percepcyj- nym (Maruszewski, 2001). Wnioskowanie dedukcyjne to przechodzenie od zdan´ uznanych za włas´ciwe do zdan´ poł ˛aczonych z nimi stosunkiem wynikania (Mackiewicz, 1999). Teo- ria modeli umysłu Johnson-Lairda pozwala załoz˙yc´, z˙e zdolnos´ci wyobraz˙e- niowe pozostaj ˛a w zwi ˛azku ze zdolnos´ci ˛a do poprawnego i szybkiego wyci ˛a- gania wniosków. Johnson-Laird pisze, z˙e model umysłowy konstruowany w celu wykonania okres´lonego zadania przez człowieka jest zwi ˛azany ze specyficzn ˛a reprezentacj ˛a s´wiata zewne˛trznego, jak równiez˙ ze sprawnos´ci ˛a
DR HANNA BEDNAREK, Katedra Procesów Poznawczych na Wydziale Psychologii, Szkoła Wyz˙sza Psychologii Społecznej, ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa; e-mail: Hanna. [email protected] MGR JUSTYNA OLSZEWSKA, doktorantka Instytutu Psychologii PAN, ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa; e-mail: [email protected]
- (^) Wyniki przeprowadzonych badan´ były prezentowane na XIII Mie˛dzynarodowej Konfe-
rencji ESCOP Cognitive Psychology w Hiszpanii, w Granadzie, która odbyła sie˛ w dniach 17-20 wrzes´nia 2003 r.
64 HANNA BEDNAREK, JUSTYNA OLSZEWSKA
wnioskowania. Człowiek odwzorowuje sytuacje˛ problemow ˛a w umys´le, w taki sposób, z˙e odzwierciedlone zostaj ˛a relacje obecne w sytuacji problemowej (por. Johnson-Laird, 1983, Johnson-Laird, Schaeken, Byrne, 1992; Chlewin´ - ski, 1997; Johnson-Laird, 1999; Johnson-Laird i in., 1999; Mackiewicz, 1999; Chlewin´ ski, 2001, Sternberg, 2001). W pracy postawiono pytanie, czy sprawniejsze funkcjonowanie wyobraz´ni sprzyja wie˛kszej poprawnos´ci wnioskowania dedukcyjnego? Załoz˙ono bo- wiem, z˙e im sprawniejsze jest wykonywanie przestrzennych operacji wyobra- z˙eniowych, tym szybciej i poprawniej tworzone s ˛a modele sytuacji problemo- wych. A co za tym idzie, dochodzenie do włas´ciwego wniosku naste˛puje równiez˙ szybciej i zwie˛ksza sie˛ szansa udzielenia poprawnej odpowiedzi.
I. ISTOTA WNIOSKOWANIA DEDUKCYJNEGO
Problematyk ˛a wnioskowania dedukcyjnego psychologowie zajmuj ˛a sie˛ głównie w konteks´cie mys´lenia (por. Lewicka, 2000; Ne˛cka, 2001). Rozumo- wanie dedukcyjne jest to taki typ rozumowania, w którym wnioski wynikaj ˛a z przesłanek w sposób konieczny. Zatem o poprawnos´ci wnioskowania deduk- cyjnego s´wiadczy zgodnos´c´ tego wnioskowania z pewnymi okres´lonymi regu- łami logiki (Ajdukiewicz, 1965; Lewicka, 2000). Reguły wnioskowania de- dukcyjnego mog ˛a wyste˛powac´ w postaci sylogizmów. Ws´ród nich wyróz˙nia- my tak zwane sylogizmy kategoryczne, np. „Kaz˙dy wykładowca jest naukow- cem”, „Kaz˙dy naukowiec jest psychologiem”, st ˛ad wniosek: „Kaz˙dy wykła- dowca jest psychologiem”. Wyróz˙niamy takz˙e sylogizmy hipotetyczne, opisu- j ˛ace relacje przechodnios´ci, np. „Adam stoi na prawo od Eli”, „Ela stoi na prawo od Zosi”, st ˛ad wniosek: „Adam stoi na prawo od Zosi”. Znane s ˛a takz˙e sylogizmy hipotetyczno-kategoryczne, np. „Kaz˙dy słon´ jest wielki”, „Dolores jest słoniem”, st ˛ad wniosek: „Dolores jest wielka”. Wnioskowanie dedukcyjne w s´wietle teorii modeli umysłu Johnson-Lairda polega na konstruowaniu alternatywnych modeli przesłanek po to, aby spraw- dzic´, czy wyci ˛agnie˛ty pocz ˛atkowo wniosek jest prawdziwy. Włas´nie ten a- spekt wnioskowania dedukcyjnego stanowi podstawe˛ prezentowanych badan´.
66 HANNA BEDNAREK, JUSTYNA OLSZEWSKA
oraz wyraz´niejsz ˛a lateralizacje˛ funkcji werbalnych i niewerbalnych w mózgu. „Wzorzec kobiecy” natomiast cechuje precyzja manualna, dobra koordynacja motoryczna, sprawne wykonywanie obliczen´ matematycznych i ocena podo- bien´ stwa przedmiotów, dobre zapamie˛tywanie szczegółów, ale przede wszyst- kim duz˙e zdolnos´ci je˛zykowe, tj. fluencja werbalna, posługiwanie sie˛ reguła- mi gramatycznymi, umieje˛tnos´c´ dobierania słów w celu wywierania wpływu na rozmówce˛, oceniania społecznych interakcji, rozpoznawanie emocji w gło- sie i twarzy (por. Herman-Jeglin´ ska, 1999). W neuropsychologicznej literatu- rze moz˙na nawet spotkac´ teze˛ o odmiennej organizacji mózgu zwi ˛azanej z płci ˛a (Annett, 1985; Voyer, Voyer, Bryden, 1995). Pomimo przyje˛tego przekonania, z˙e lewa półkula jest bardziej wyspecjalizowana w zakresie funk- cji werbalnych, natomiast prawa – w funkcjach wzrokowo-przestrzennych, u kobiet obserwuje sie˛ znacznie mniejsz ˛a funkcjonaln ˛a asymetrie˛ półkul niz˙ u me˛z˙czyzn, czyli moz˙na mówic´ o mniejszej specjalizacji w zakresie funkcji wzrokowo-przestrzennych oraz werbalnych u kobiet niz˙ u me˛z˙czyzn (Ciar- kowska, 1998; Grabowska, 1997). Dane empiryczne na temat róz˙nic mie˛dzypłciowych w zakresie funkcji przestrzennych jednoznacznie wskazuj ˛a na wie˛ksz ˛a sprawnos´c´ me˛z˙czyzn w porównaniu z kobietami, zwłaszcza w zakresie rotowania w wyobraz´ni figur trójwymiarowych (por. Ciarkowska, 1998)
III. KONCEPCJA MODELI UMYSŁU P. JOHNSON-LAIRDA W KONTEKS´ CIE BADAN´^ WŁASNYCH
Z punktu widzenia psychologii poznawczej uzasadnione wydaje sie˛ poszu- kiwanie zwi ˛azków mys´lenia, a dokładniej stosowania okres´lonych reguł lo- gicznego rozumowania, z funkcjonowaniem wyobraz´ni (Chlewin´ ski, 2001). Jak juz˙ wczes´niej zaznaczono, zwi ˛azek mys´lenia z wyobraz´ni ˛a akcentowany jest takz˙e w koncepcji Johnson-Lairda. W tym uje˛ciu wykorzystywanie repre- zentacji poznawczych sprowadza sie˛ do tworzenia modeli umysłowych, w któ- rych waz˙n ˛a role˛ pełni ˛a obrazy umysłowe oraz poje˛cia. Powstaj ˛acy w umys´le s´wiat reprezentuj ˛a tak zwane tokeny, które s ˛a odpowiednikami przedmiotów w otaczaj ˛acym nas, realnym s´wiecie. Włas´nie na tokenach człowiek moz˙e dokonywac´ róz˙nego rodzaju przekształcen´ , tak jak ma to miejsce w rzeczy- wistym s´wiecie na prawdziwych przedmiotach. W ten sposób ujawnia sie˛ zwi ˛azek teorii modeli umysłu Johnson-Lairda z wyobraz´ni ˛a. Tokeny jako poznawcze reprezentacje s´wiata pozwalaj ˛a na dokonywanie róz˙norodnych
SPRAWNOS´ C´ PRZESTRZENNYCH OPERACJI UMYSŁOWYCH 67
operacji w wyobraz´ni. Autor twierdzi, z˙e rozwi ˛azuj ˛ac okres´lone sytuacje problemowe, wykorzystujemy obrazy umysłowe, modeluj ˛ac sytuacje w na- szym umys´le. Proces wnioskowania przebiega w trzech etapach. Na pierw- szym etapie konstruuje sie˛ model na podstawie podanych przesłanek. Drugi etap obejmuje wysunie˛cie wste˛pnego wniosku. Nie stosuje sie˛ tutaj formalnej logiki, ale bierze sie˛ pod uwage˛ wzajemne relacje mie˛dzy przesłankami. Na trzecim etapie konstruuje sie˛ alternatywne modele, czyli poszukuje sie˛ dowo- dów falsyfikuj ˛acych wniosek wste˛pny. Jes´li na tym etapie zostanie wykryta sprzecznos´c´ pomie˛dzy wnioskiem a przesłankami, wówczas wste˛pny wniosek be˛dzie odrzucony. Jez˙eli sprzecznos´ci nie zostan ˛a wykryte, wydedukowana konkluzja be˛dzie uprawomocniona (Johnson-Laird, 1983; Chlewin´ ski, 1997; Lewicka, 2000; Chlewin´ ski, 2001). W ten sposób, w zalez˙nos´ci od konstruo- wanych modeli, moz˙emy byc´ bardziej lub mniej skuteczni w procesach wnio- skowania (Johnson-Laird, 1983; Chlewin´ ski, 1997; Mackiewicz, 1999; Chle- win´ ski, 2001). W tym konteks´cie wydaje sie˛, z˙e istniej ˛a róz˙nice indywidualne zarówno w zakresie konstruowania reprezentacji s´wiata w umys´le, umieje˛tnos´ci posłu- giwania sie˛ operacjami wyobraz˙eniowymi, jak i poprawnos´ci wnioskowania dedukcyjnego na podstawie tejz˙e reprezentacji. Podstawowe pytanie, które postawiono w pracy, brzmi: czy wymienione kategorie poznawcze, tj. wyob- raz´nia przestrzenna i wnioskowanie dedukcyjne, pozostaj ˛a we wzajemnych relacjach?
IV. CEL BADAN´^ I HIPOTEZY
Celem artykułu jest pokazanie – na podstawie wyników badan´ – zwi ˛azku, jaki zachodzi pomie˛dzy zdolnos´ci ˛a rozumowania dedukcyjnego a sprawnym funkcjonowaniem wyobraz´ni przestrzennej, modyfikowanej przez czynnik płci oraz profil wykształcenia (humanistyczny i techniczny). W tym konteks´cie postawiono dwie naste˛puj ˛ace hipotezy: H1: Zdolnos´c´ wnioskowania dedukcyjnego zalez˙y od sprawnos´ci funkcjo- nowania wyobraz´ni przestrzennej. H2: Płec´ wpływa na sprawnos´c´ funkcjonowania wyobraz´ni przestrzennej na materiale figuratywnym i werbalnym. Me˛z˙czyz´ni szybciej i poprawniej niz˙ kobiety wykonuj ˛a przestrzenne operacje umysłowe. Poniewaz˙ w literaturze mało jest informacji dotycz ˛acych funkcjonowania poznawczego w zakresie przestrzennych operacji umysłowych osób studiuj ˛a-
SPRAWNOS´ C´ PRZESTRZENNYCH OPERACJI UMYSŁOWYCH 69
podobnej do litery „Z” jest to naste˛puj ˛aca informacja: „[...] górne ramie˛ figu- ry jest niebieskie, natomiast dolne czerwone”. Drugi opis zawiera informacje˛ o k ˛acie rotacji: „Figura zrotowana 60° w prawo” oraz o ułoz˙eniu ramion tej figury po dokonaniu rotacji „[...] niebieskie ramie˛ figury jest skierowane w lewo i w góre˛, natomiast czerwone w prawo i w dół”. Maj ˛ac taki opis, osoba badana – po wyobraz˙eniu sobie odpowiedniej figury – ma za zadanie tak j ˛a przekształcic´ w wyobraz´ni, aby ocenic´, czy jest to ta sama figura, czy tez˙ jest to jej lustrzane odbicie. W eksperymencie zostały wykorzystane trzy rodzaje figur, przypominaj ˛ace litery Z, C oraz F. Stworzono po cztery ekspozycje z kaz˙d ˛a z wymienionych figur. Tak jak w przypadku eksperymentu „Rotacje 3D”, mierzony i zapisy- wany jest czas reakcji. Wskaz´nikiem operacyjnym sprawnos´ci wyobraz´ni przestrzennej jest s´redni czas reakcji poprawnych odpowiedzi oraz trafnos´c´ odpowiedzi, rozumiana jako procentowy udział poprawnych odpowiedzi w stosunku do całos´ci.
- Eksperyment Wnioskowanie Dedukcyjne (WD) został zaprojektowany do badania rozumowania na materiale semantycznym, czyli wnioskowania dedukcyjnego. U podstawy konstrukcji tego narze˛dzia badawczego lez˙ ˛a zada- nia wykorzystywane przez Johnson-Lairda (1983). Eksperyment składa sie˛ z 10 ekspozycji. Kaz˙da ekspozycja zawiera dwie przesłanki oraz cztery przy- puszczalne wnioski: dwa wnioski s ˛a poprawne, dwa fałszywe. Zadaniem osoby badanej jest jak najszybsze wskazanie poprawnych wniosków. Zadania logiczne wykorzystane w eksperymencie WD dobrano w taki sposób, aby miały charakter wyobraz˙eniowy, np.:
Przesłanka 1: Fiołek stoi na lewo od kaktusa Przesłanka 2: Palma stoi w s´rodku Wniosek 1: Kaktus stoi na lewo od palmy Wniosek 2: Palma stoi na prawo od fiołka Wniosek 3: Kaktus stoi na prawo od palmy Wniosek 4: Fiołek stoi na prawo od kaktusa
W eksperymencie przyje˛to, z˙e operacyjnym wskaz´nikiem zdolnos´ci wnios- kowania dedukcyjnego jest s´redni czas reakcji poprawnych odpowiedzi oraz trafnos´c´ wnioskowania, rozumiana jako procentowy udział poprawnych odpo- wiedzi w stosunku do całos´ci. Kaz˙dy z opisanych tutaj eksperymentów zawie- rał metryczke˛, czyli informacje dotycz ˛ace profilu uczelni, na której studiuje badany, oraz odnosz ˛ace sie˛ do jego płci.
70 HANNA BEDNAREK, JUSTYNA OLSZEWSKA
Procedura. Badani wykonywali zadania indywidualnie, w naste˛puj ˛acej kolejnos´ci: Rotacje 3D, Rotacje Werbalne oraz Wnioskowanie Dedukcyjne.
VI. ANALIZA WYNIKÓW
Podstawowa hipoteza weryfikowana w badaniach mówi o istnieniu zalez˙- nos´ci zdolnos´ci wnioskowania dedukcyjnego od sprawnos´ci funkcjonowania wyobraz´ni przestrzennej. W tym celu przeprowadzono dwukrotnie analize˛ regresji:
- dla wskaz´nika sprawnos´ci funkcjonowania wyobraz´ni przestrzennej oraz zdolnos´ci wnioskowania dedukcyjnego, jakim był s´redni czas poprawnych reakcji;
- dla wskaz´nika sprawnos´ci funkcjonowania wyobraz´ni przestrzennej oraz zdolnos´ci wnioskowania dedukcyjnego, jakim był procentowy udział popraw- nych odpowiedzi w stosunku do całos´ci; zdolnos´c´ wnioskowania dedukcyj- nego wyjas´niana była sprawnos´ci ˛a funkcjonowania wyobraz´ni przestrzennej na materiale werbalnym oraz figuratywnym. Wyniki przeprowadzonej analizy regresji wskazuj ˛a, z˙e szybkie wykonywa- nie poprawnych przestrzennych operacji wyobraz˙eniowych na materiale wer- balnym (analizy dotycz ˛a s´redniego czasu reakcji poprawnych odpowiedzi w eksperymencie Rotacje Werbalne) ma bardzo istotny wpływ na szybkos´c´ poprawnego wnioskowania dedukcyjnego ( B = 0,216; p ≤0,002 ). Nie obser- wuje sie˛ natomiast istotnego wpływu szybkos´ci wykonywania przestrzennych operacji umysłowych na materiale figuratywnym (Rotacje 3D) na szybkos´c´ poprawnego wnioskowania dedukcyjnego ( B = 0,177; p ≤0,24). Współczynnik korelacji wielokrotnej tej regresji wynosi R = 0,60. A zatem, H1 dotycz ˛aca zalez˙nos´ci zdolnos´ci wnioskowania dedukcyjnego od sprawnos´ci funkcjonowa- nia wyobraz´ni przestrzennej dla wskaz´nika zdolnos´ci wnioskowania deduk- cyjnego i sprawnos´ci funkcjonowania wyobraz´ni przestrzennej, jakim był s´redni czas reakcji poprawnych odpowiedzi, została potwierdzona tylko w od- niesieniu do funkcjonowania wyobraz´ni na materiale werbalnym. Przeprowadzono takz˙e analize˛ regresji dla wskaz´nika procentowego udziału poprawnych odpowiedzi. Wyniki tej analizy wykazuj ˛a, z˙e poprawne wykony- wanie operacji wyobraz˙eniowych na materiale werbalnym i figuratywnym (analizy dotycz ˛a wyników zadan´ eksperymentalnych Rotacje Werbalne oraz Rotacje 3D) ma bardzo istotny wpływ na poprawnos´c´ wnioskowania deduk- cyjnego ( B = 0,284; p ≤ 0,002) i ( B = 0,406; p ≤ 0,001). Współczynnik
^ ^ ^
! "#$! % &" !' $( " #" $!#)($ "#(+ #" ( "# , !$!# , ( -%#$ ("# , % . / 0-+ #"#% 1 23 456 7 4 89: ; ;<= "# ! "#$- 3 () #! (. , $ > ! ! > ( $ " $! 2$!#)$!6 " "#(#" - !$!# , ( -%#$ ("# , % . / 0-#"#% !' () #! - "$#-= ?>!' !#!! - "$#- $ > )+ @! $ " " # , ( , !' () #! - "$#-: %>!' !#!! (+
. , $ > $ " $ !' %>!' !#!! - "$#- !#. "#(- > !@+ $ #%. $( $!#) = (@$" -!#$# , !-.&" )@ @(# ! > # , !"! % - / 0-#"0( " ($ ($" (0( # )@" !0( %(!' !% %&" ( !" >! , /- ((" "#()!*! > 2 (/ .% "#$! =
#$= = "($ "#(#" !$!# , ( -%#$ ("# , % . ").#% ! "!0.>@- * (/. "#$! 2"$! 1 $@ !$ ( "# , (@ (+ " @! 6
!"#$% & #"'() "!+, -./0 12/3 4 .54-2/ 3 6 348 35-9- 3 12 54 .95/ 191 :9 .9 3 145-4 /; 91/03 < 529 /; -:9 - 1< -3 !"#$% & ("+) "(!, 319-4 =" 63 >/ 9 12 3 12/3 51 95/ .9 3 91/ 948 39 /; 9? 353 3< ?9 @< ./09 9 3 94 3 -3 " 3 495-2 4- 19-3?49 ?9529 4 3 3<, 1 ?4 3 19@3< .54-2/ 3 0.9 ?<:30 4 3 0 3448 0 194 0? . 5-3?4 3 35-9- /; 648 3/ 4.53 54 .95/3 .9 3 91/03 145-4 /; -3 4 4:>?< 12/ 3 19@3 .54-2/ 3, .5< 3." 48 145-4 91/0 -3 051 30 .9 <0 > .93- 4 193-/; 3.3, 0?2<4854 /45
9 145-4 91/0 - 3 , >48/4 4 3 4 193-/; 3.3 9.43 53> 34 /4 3 51 3 348 >48/4 4 3 4 < 35 --<" -9 35- >48/4 4 3 4 < 35 --< 5 > 4 /4 > /9 51 3053 9? .93- 4 < 35 --<,
5, , 1 95/ .9 3 145-4 /; 91/03 < 529 /; -3 @3:<- 4 4:>?< 12/ 3 19@3 .54-2/ 3 5.4 3. -@ 95/ 9?193?43 0.9 19/ - <?432 191 /; 9?193?43 5-95< .< ?9 /295/3%
SPRAWNOS´ C´ PRZESTRZENNYCH OPERACJI UMYSŁOWYCH 75
Z wykresu 4 wynika, z˙e najwyz˙sz ˛a poprawnos´c´ w zakresie wykonywania przestrzennych operacji umysłowych na materiale werbalnym uzyskuj ˛a kobie- ty i me˛z˙czyz´ni z politechniki, zas´ najniz˙sz ˛a – kobiety i me˛z˙czyz´ni z uniwer- sytetu.
VII. DYSKUSJA WYNIKÓW
Na podstawie przeprowadzonych badan´ otrzymano wyniki w zasadzie po- twierdzaj ˛ace postawione hipotezy.
- Wykazano bardzo istotn ˛a zalez˙nos´c´ pomie˛dzy sprawnym wykonywaniem przestrzennych operacji umysłowych na materiale werbalnym a zdolnos´ci ˛a wnioskowania dedukcyjnego, uwzgle˛dniaj ˛ac oba wskaz´niki sprawnego wyko- nywania operacji przestrzennych oraz zdolnos´ci wnioskowania dedukcyjnego. Uzyskane rezultaty pozwalaj ˛a przypuszczac´, z˙e na podstawie wyników eks- perymentu Rotacje Werbalne moz˙na przewidywac´ wyniki eksperymentu Wnioskowanie Dedukcyjne. Oznacza to, z˙e jes´li osoba jest sprawna w wy- konywaniu przestrzennych operacji umysłowych na materiale werbalnym to równiez˙ sprawnie wnioskuje dedukcyjnie. Otrzymany wynik moz˙na uzasadnic´ podobnym rodzajem zastosowanego materiału werbalnego w obydwu zada- niach eksperymentalnych wymagaj ˛acych znacznego zaangaz˙owania zasobów pamie˛ci roboczej, w tym pe˛tli artykulacyjnej i notesu wzrokowo-przestrzen- nego (por. Baddeley, Logie, 1999).
- Brak istotnej zalez˙nos´ci pomie˛dzy sprawnos´ci ˛a wykonywania przestrzen- nych operacji umysłowych na materiale figuratywnym a zdolnos´ci ˛a wniosko- wania dedukcyjnego moz˙na wyjas´nic´ odmienn ˛a specyfik ˛a przetwarzania mate- riału, jaki zastosowano w obydwu eksperymentach Rotacje 3D oraz Wnios- kowanie Dedukcyjne. Prawdopodobnie materiał figuratywny (Rotacje 3D) jest przetwarzany z wie˛kszym udziałem notesu wzrokowo-przestrzennego, zas´ wnioskowanie dedukcyjne na materiale werbalnym wymagaj ˛acym wizualizacji, angaz˙uje znacznie wie˛ksze zasoby pamie˛ci roboczej, bowiem wymaga pos´red- nictwa nie tylko pe˛tli artykulacyjnej w celu czasowego przechowania informa- cji w magazynie fonologicznym, ale takz˙e wizualizacji obiektów w notesie wzrokowo-przestrzennym. Wydaje sie˛, z˙e proces wnioskowania dedukcyjnego jest bardziej złoz˙ony poznawczo niz˙ wykonywanie przekształcen´ wyobraz˙enio- wych na materiale figuratywnym. Zdolnos´ci sprawnego wykonywania prze- strzennych operacji umysłowych na materiale figuratywnym mog ˛a nie wystar- czyc´ do sprawnego wnioskowania dedukcyjnego.
76 HANNA BEDNAREK, JUSTYNA OLSZEWSKA
- Analiza wskaz´nika zdolnos´ci wnioskowania dedukcyjnego i sprawnos´ci funkcjonowania wyobraz´ni przestrzennej, jakim jest procentowy udział po- prawnych odpowiedzi, ujawniła bardzo istotn ˛a zalez˙nos´c´ poprawnos´ci wnio- skowania dedukcyjnego od poprawnos´ci wykonywania przestrzennych operacji umysłowych zarówno na materiale werbalnym, jak i figuratywnym. Oznacza to, z˙e na podstawie liczby błe˛dów w eksperymentach badaj ˛acych sprawnos´c´ przestrzennych operacji umysłowych moz˙na przewidywac´ liczbe˛ błe˛dów we wnioskowaniu dedukcyjnym.
- Hipoteza mówi ˛aca o wpływie płci na funkcjonowanie wyobraz´ni prze- strzennej w dosłownym brzmieniu nie potwierdziła sie˛. Jednak – zgodnie z oczekiwaniami – wprowadzenie profilu wykształcenia jako drugiej zmiennej ujawniło istotne róz˙nice w zakresie sprawnos´ci wykonywania operacji wyob- raz˙eniowych. Analiza funkcjonowania wyobraz´ni na materiale werbalnym i figuratyw- nym przez kobiety z politechniki i z uniwersytetu wykazała istotne róz˙nice mie˛dzy badanymi (dla wskaz´nika s´redni czas poprawnych reakcji). Kobiety z politechniki sprawniej wykonuj ˛a przestrzenne operacje umysłowe na mate- riale figuratywnym i werbalnym. Moz˙na podj ˛ac´ próbe˛ uzasadnienia tych wyników typem wykształcenia. Wydaje sie˛, z˙e techniczny profil studiów sprzyja sprawnemu wykonywaniu operacji przestrzennych. Z drugiej strony, zdolnos´ci przestrzenne stanowi ˛a predyspozycje do studiowania oraz wykony- wania zawodów technicznych przez kobiety.
- W przypadku me˛z˙czyzn róz˙nice w zakresie przestrzennych operacji umysłowych na materiale werbalnym okazały sie˛ nieistotne. Jes´li zas´ chodzi o materiał figuratywny, otrzymane róz˙nice s ˛a istotne statystycznie: me˛z˙czyz´ni z politechniki s ˛a sprawniejsi niz˙ me˛z˙czyz´ni z uniwersytetu. Moz˙na to tłuma- czyc´, tak jak u kobiet, rozwojem wyobraz´ni przestrzennej w ramach procesu kształcenia na studiach technicznych, a takz˙e indywidualnymi predyspozycja- mi. Techniczny profil studiów wymaga od kandydatów okres´lonych zdolnos´ci w zakresie funkcjonowania wyobraz´ni przestrzennej, co jest niezbe˛dne np. na zaje˛ciach z rysunku technicznego. Byc´ moz˙e uzyskane rezultaty s ˛a spowodowane róz˙nicami w zakresie funk- cjonalnej specjalizacji półkulowej ze wzgle˛du na płec´. Jak wiadomo, kobiety i me˛z˙czyz´ni róz˙ni ˛a sie˛ w zakresie okres´lonych funkcji werbalnych oraz wzro- kowo-przestrzennych (Ciarkowska, 1998; Grabowska, 1997; Herman-Jeglin´ - ska, 1999). Podczas studiów technicznych u sprawnych werbalnie kobiet kształtowane s ˛a i rozwijane takz˙e zdolnos´ci zwi ˛azane z przestrzenn ˛a wyobraz´- ni ˛a oraz dokonywaniem w niej róz˙nych transformacji. Takie poł ˛aczenie zdol-
78 HANNA BEDNAREK, JUSTYNA OLSZEWSKA
Ciarkowska, W. (1998). Płec´ a funkcjonowanie poznawcze człowieka – zdolnos´ci werbalne i przestrzenne. Psychologia Wychowawcza , 2, 97-110. Falkowski, A., S´ cigała, E., Maruszewski, T. (1997). Procesy spostrzegania. W: M. Materska, T. Tyszka (red.), Psychologia i poznanie (s. 200-224). Warszawa: PWN. Grabowska, A. (1997). Płec´ mózgu_. Studia Psychologiczne_ , 36, 17-37. Herman-Jeglin´ ska, A. (1999). Róz˙nice mie˛dzy kobietami a me˛z˙czyznami w zdolnos´ciach po- znawczych i organizacji funkcjonalnej mózgu: wpływ płci psychologicznej. Przegl ˛ad Psy- chologiczny , 1, 73-95. Johnson-Laird, P. (1983). Mental Models. Cambridge, MA: Harvard University Press. Johnson-Laird, P. (1999). Modele umysłowe a mys´lenie probabilistyczne. W: Z. Chlewin´ski (red.), Modele umysłu (s. 215-239). Warszawa: PWN. Johnson-Laird, P., Evans, J., Handley, S., Harper, C. (1999). Reasoning about necessity and possibility: A test of the mental model theory of deduction. Journal of Experimental Psy- chology , 6, 1495-1513. Johnson-Laird, P., Girotto, V., Caverni, J. P., Legrenzi, P., Legrenzi, M. (1999). Naive proba- bility: A mental model theory of extentional reasoning. Psychological Review , 1, 62-88. Johsnon-Laird, P., Schaeken, W., Byrne, R. (1992). Propositional reasoning by mental model. Psychological Review , 3, 418-439. Johnson-Laird, P., Yang, Y. (2001). Mental models and logical reasoning problems in the GRE. Journal of Experimental Psychology , 4, 308-316. Lewicka, M. (2000). Mys´lenie i rozumowanie. W: J. Strelau (red.), Psychologia: podre˛cznik akademicki (t. 2, s. 275-316). Gdan´sk: GWP. Mackiewicz, R. (1999). Iluzoryczne wnioskowania – czyli o zaskakuj ˛acych konsekwencjach „teorii modeli umysłowych”. Czasopismo Psychologiczne , 1, 91-99. Mackiewicz, R. (2000). Rozumowanie warunkowe w interpretacji teorii modeli umysłowych. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Maruszewski, T. (2001). Psychologia poznania. Gdan´ sk: GWP. Ne˛cka, E. (2001). Psychologia twórczos´ci. Gdan´ sk: GWP. Nowak, A. (1991). Wyobraz˙eniowe mechanizmy przetwarzania informacji. Mys´lenie przestrzen- ne. Wrocław: Ossolineum. Shepard, R. N., Cooper, L. A. (1982). Mental images and their transformations. Cambridge, MA–London: The MIT Press. Sternberg, R. J. (2001). Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedago- giczne. Voyer, D., Voyer, S., Brydem, M. (1995). Magnitude of sex differences in spatial abilities: A meta analysis and consideration of critical variables. Psychological Bulletin , 1, 250-270.
SPRAWNOS´ C´ PRZESTRZENNYCH OPERACJI UMYSŁOWYCH 79
RELATIONSHIP BETWEEN IMAGINATION AND SYLLOGISTIC REASONING
S u m m a r y
The purpose of this study is to present the relationship between imagination and syllogistic reasoning. Research has been based on Philip Johnson-Laird’s mental models theory which enables us to see interdependence between imagination and this particular kind of thinking – syllogistic reasoning. Cognitive psychology makes it possible to look for relationships between using certain rules of logical reasoning and functioning of imagination. It is imagination that lets us transform what is not visible. Imagination, therefore, can be helpful in drawing conlusions. Research presented here shows the relationship between the efficiency of spatial imagination and capacity for syllogistic reasoning.
Słowa kluczowe : zdolnos´ci przestrzenne, wyobraz´nia przestrzenna, profil wykształcenia, wnioskowanie dedukcyjne.
Key words : spatial skills, spatial imagination, educational profile, deductive conclusions.
