Pobierz Środki zabezpieczające w prawie karnym wybranych państw ... i więcej Egzaminy w PDF z Typologia tylko na Docsity!
63
PRAWO W DZIAŁANIU SPRAWY KARNE 13/
Marek Kulik*
Środki zabezpieczające w prawie karnym
wybranych państw europejskich
1. UWAGI WSTĘPNE
Celem raportu jest przedstawienie uregulowań w zakresie środków zabezpie- czających w wybranych państwach europejskich. Analiza obejmuje katalog środ- ków, ich charakter, możliwości modyfi kacji w toku wykonywania, czas, w którym są orzekane, w szczególności pod kątem, czy możliwe jest orzekanie środków zabezpieczających w trakcie postępowania wykonawczego. Przedmiotem uwagi jest też ustalenie, jak kształtują się możliwości orzekania środków zabezpieczających obok kar, w szczególności, czy izolacyjne środki zabezpieczające wykonywane są przed wykonaniem kary pozbawienia wolności, czy później. Aby zrealizować tak postawione cele, należało przedstawić unormowania w zakresie środków zabezpie- czających w poszczególnych państwach, a następnie pokusić się o sformułowanie ewentualnych cech wspólnych i ogólnych prawidłowości. Prawa karne poszczególnych państw współczesnych z reguły znają środki zabez- pieczające. Jednak ich kształt jest zróżnicowany w zależności od przyjętych w da- nym państwie założeń kryminalno–politycznych. Dobór państw do analizowanej próby nie jest zatem łatwy. Przyjęto założenie, że pożyteczne może być badanie środków zabezpieczających w państwach znających system prawa karnego zbliżony do istniejącego w Polsce (zatem germański). Jednak ograniczenie się do systemu germańskiego może zostać uznane za niewystarczające, tym bardziej że współcze- sne prawa karne typu germańskiego wykazują pewną skłonność do romanizacji, wyrażającej się zawężeniem zakresu swobody sędziowskiej przy szeroko pojętym wymiarze kary, zwiększeniem kazuistyki ustawy karnej, znacznym rozwarstwieniem typów przestępstw i wzbogaceniem środków prawnokarnej reakcji na przestępstwo. Ta dająca się zaobserwować w ostatnich latach tendencja sprawia, że w poniższych rozważaniach uwzględniono szereg państw, których prawo karne można zaliczyć do szeroko rozumianego kręgu romańskiego. Oczywiście, zawsze w razie konieczności dokonania pewnego wyboru należy się liczyć z możliwością zgłoszenia zastrzeżeń co do uwzględnienia jednego państwa, a pominięcia innego. Należy zatem wyjaśnić, że przy doborze państw do badanej
- (^) Dr Marek Kulik jest adiunktem na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
64 Marek Kulik
próby w pierwszej kolejności poddano analizie uregulowania w tych państwach, których systemy są podobne do polskiego, w drugiej zaś, których rozwiązania można uznać albo za typowe, albo za szczególnie interesujące. Nie bez znaczenia przy doborze analizowanych państw była dostępność aktualnych aktów prawnych, która jest zróżnicowana, co zawsze powoduje pewne trudności przy tego rodzaju opracowaniach. Stan prawny raportu jest aktualny na 31.01.2013 r.
2. AUSTRIA
Kodeks karny Austrii z 24.01.1974 r.^1 (Strafgesetzbuch, dalej jako öStGB) zna kilka środków zabezpieczających przewidzianych w § 21 i n. öStGB. Największe znaczenie ma § 21 öStGB, zatytułowany „Umieszczenie w zakładzie dla sprawców łamiących prawo, chorych umysłowo”. Zgodnie z § 21 ust. 1 öStGB jeżeli sprawca popełnia czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 1 rok^2 , i nie jest możliwe ukaranie go ze względu na to, że popełnił czyn w stanie niepoczytalności określonym w § 11 öStGB, a polegającym na pozo- stawaniu w stanie upośledzenia psychicznego lub umysłowego znacznego stopnia, sąd orzeka skierowanie go do zakładu dla sprawców chorych umysłowo, jeżeli w związku z osobą, stanem lub rodzajem czynu sprawcy zachodzi obawa, iż może on pod wpływem swego upośledzenia umysłowego lub psychicznego ponownie popełnić czyn zabroniony o ciężkich następstwach^3. Paragraf 11 ust. 2 öStGB dotyczy sprawców, którzy popełnili czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 1 rok w stanie poczytalności, jednak znajdując się pod wpływem upośledzenia umysłowego lub psychicznego. Zgodnie z tym przepisem sąd może skierować takiego sprawcę do zakładu dla przestępców chorych umysłowo, a umieszczenie w nim jest traktowane na równi z orzeczeniem kary. Również w tym wypadku wymagane jest zachowanie przesłanki istnienia obawy, że sprawca może pod wpływem swego upośledzenia umysłowego lub psychicznego ponownie popełnić czyn zabroniony o ciężkich następstwach. Zgodnie z § 21 ust. 3 öStGB za czyny uzasadniające skierowanie do zakładu nie uważa się czynów zabronionych przeciwko mieniu, chyba że zostały popełnione z użyciem przemocy wobec osoby lub groźby bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia. Ten ostatni przepis został wprowadzony do kodeksu karnego ustawą z 30.12.2010 r. 4 Była to ostatnia, jak dotąd, zmiana omawianego przepisu. Jej wprowadzenie uzasadniano tym, że badania praktyki wykazały, iż znaczący odsetek orzeczeń o umieszczeniu sprawców w zakładzie dla przestępców chorych umysłowo
(^1) Bundesgesetzblatt (Dziennik Ustaw Republiki Austrii – BGBl.)1974, poz. 60 ze zm. (^2) Co oznacza, że sprawca musi zrealizować zarówno przedmiotowe, jak i podmiotowe znamiona czynu. Istotne jest, że należy sprawcy przypisać, także w tych warunkach, stronę podmiotową – por. wyrok au- striackiego Sądu Najwyższego (OGH) z 3.07.2007 r. (11 Os 66/07a), http://www.jusline.at/index.php?cpi- d=77cc2619465c939cd4189c33216b2d0c&feed=374046; wyrok OGH z 5.12.2007 r. (13 Os 129/07f), http://www.jusline.at/index.php?cpid=77cc2619465c939cd4189c33216b2d0c&feed=374046. W orzecz- nictwie pojawiają się poglądy, że przypisanie strony podmiotowej w takich warunkach jest niemożliwe, zatem orzekanie odbywa się na gruncie znamion rozumianych przedmiotowo – por. wyrok OGH z 5.12.2007 r. ( Os 134/07s), http://www.jusline.at/index.php?cpid=77cc2619465c939cd4189c33216b2d0c&feed=374046. (^3) Pojęcie ciężkich następstw dostarcza pewnych trudności orzecznictwu z uwagi na swą niedookreśloność
- por. wyrok OGH z 3.06.1976 r. (12 Os 56/76), http://www.jusline.at/index.php?cpid=77cc c939cd4189c33216b2d0c&feed=443682. (^4) BGBl. 2010 nr I, poz. 111.
66 Marek Kulik
Po pierwsze wówczas, kiedy skazanie ma miejsce wyłącznie lub w przeważa- jącej części za kilka umyślnych przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, cudzemu mieniu (w tym wypadku przy zastosowaniu przemocy wobec osoby lub groźby jej użycia), przeciwko wolności i samostanowieniu seksualnemu, przy ska- zaniu za przestępstwo z § 28a austriackiej ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii^12 albo przy skazaniu za kilka przestępstw umyślnych przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu^13. Po drugie , jeżeli sprawca był już dwukrotnie skazany wyłącznie lub w przewa- żającej części za czyny określone wyżej na karę pozbawienia wolności każdora- zowo przekraczającą 6 miesięcy^14 przed popełnieniem nowych czynów przestęp- nych, a do ukończenia 19. roku życia spędził co najmniej 18 miesięcy w zakładzie poprawczym. Po trzecie , jeżeli istnieje obawa, że z powodu jego pociągu do popełniania czynów zabronionych wskazanych wyżej 15 albo z powodu utrzymywania się z ich popełniania w przeważającej części^16 będzie on nadal popełniać takie przestępstwa. Zgodnie z § 23 ust. 2 öStGB od dnia umieszczenia w placówce należy sprawcę obserwować, czy nie zachodzą podstawy umieszczenia go w zakładzie dla prze- stępców chorych umysłowo. W razie stwierdzenia takiej konieczności można go tam umieścić. Wówczas nie jest konieczne orzeczenie środka zabezpieczającego w postępowaniu jurysdykcyjnym, możliwe jest orzeczenie go w postępowaniu wykonawczym. Paragraf 23 ust. 3 öStGB stanowi, że czas wykonywania środka zabezpieczają- cego jest wliczony do czasu orzeczonej kary. Paragraf 23 ust. 4 öStGB tworzy swego rodzaju przedawnienie recydywy w ro- zumieniu § 23 ust. 1 öStGB. Stanowi on, że wcześniejsze ukaranie nie jest brane pod uwagę, jeżeli od wykonania kary do popełnienia kolejnego czynu minęło więcej niż 5 lat^17. Jeżeli kara została odbyta w ten sposób, że zaliczono na jej po- czet okres rzeczywistego pozbawienia wolności przed wydaniem prawomocnego
(^12) Przepis ten penalizuje wytwarzanie i wprowadzanie do obrotu narkotyków. Ustawa z 5.09.1997 r. o trujących nałogach, środkach psychotropowych i prekursorach (tzw. Suchtmittelgesetz –SMG), Bundesgesetzblatt (BGBl.) 1997, nr I, poz. 112 (^13) Wykaz ten w zasadzie uważa się za enumeratywny – por. wyrok OGH z 25.02.1976 r. (9 Os 182/75), http:// www.jusline.at/index.php?cpid=77cc2619465c939cd4189c33216b2d0c&feed=444469. (^14) Przy czym uważa się, że wykonanie jednego z dwóch wyżej omówionych środków zabezpieczających stoi na równi z wykonaniem wobec sprawcy kary pozbawienia wolności, o czym wyraźnie stanowi § 23 ust. 3 öStGB. (^15) Pociąg do popełniania czynów rozumiany jest w orzecznictwie austriackim w ten sposób, że uważa się, iż zachodzi on wówczas, kiedy osobowość sprawcy jest ukształtowana tak, iż ma on ciągłą i trwałą skłonność do zachowania sprzecznego z prawem. Jest to coś więcej niż przyzwyczajenie sprawcy do popełniania przestępstw. Skłonność, o której mowa, polega na tym, że możliwość wykrycia i ukarania sprawcy nie powstrzymuje go przed popełnieniem przestępstwa należącego do danej kategorii, lecz skłonny on jest je popełniać przy każdej nadarzającej się sposobności. Możliwości reintegracji sprawcy ze społeczeństwem lub środowiskiem rodzinnym są w tych warunkach utrudnione. Chodzi tu zatem w gruncie rzeczy o utrwaloną skłonność sprawcy do popełniania przestępstw danego rodzaju – por. wyrok OGH z 10.01.1984 r. (10 Os 189/83), http://www.jusline.at/index.php?cpid=77cc2619465c939cd4189c33216b2d0c&feed=423500. (^16) Co do treści tych pojęć por. wyrok OGH z 5.12.1977 r. (12 Os 151/77), „Evidenzblatt der Rechtsmittelent- scheidungen” 1978/96, s. 273. (^17) W wypadku popełnienia jednego z czynów wskazanych w treści § 23 ust. 1 öStGB i skazania sprawcy na karę przekraczającą 6 miesięcy pozbawienia wolności można mówić o swego rodzaju przerwaniu terminu pięcioletniego. Popełnienie innego czynu lub skazanie na łagodniejszą karę jest dla możliwości zastosowania przepisu bez znaczenia – por. wyrok OGH z 28.05.1976 r. (11 Os 62/76), „Evidenzblatt der Rechtsmitte- lentscheidungen” 1976/9, s. 20.
Środki zabezpieczające w prawie karnym wybranych państw europejskich 67
wyroku, termin ten liczy się od dnia uprawomocnienia się wyroku. Zgodnie z § 23 ust. 5 öStGB skazania zagraniczne mogą być podstawą orzeczenia omawianego środka zabezpieczającego, jeżeli spełnione są wymogi określone w § 73 öStGB^18 , a także jeżeli za dane przestępstwo sąd austriacki mógłby orzec karę powyżej 6 miesięcy pozbawienia wolności i zostałyby zrealizowane wymogi orzeczenia środka zabezpieczającego. Kolejność wykonywania kary pozbawienia wolności i środków zabezpieczają- cych związanych z pozbawieniem wolności reguluje § 24 öStGB. Zgodnie z § 24 ust. 1 öStGB umieszczenie w zakładzie dla sprawców łamiących prawo chorych umysłowo oraz umieszczenie w ośrodku odwykowym dla sprawców czynów za- bronionych jest wykonywane przed karą pozbawienia wolności. Czas przebywania w placówce jest zaliczany na poczet kary. Środek zaprzestaje się wykonywać najpóź- niej w czasie, w którym sprawca zakończyłby odbywanie kary^19. Jeżeli wykonywanie środka zakończy się przed tym terminem, sprawcy można darować resztę kary bezwarunkowo lub warunkowo. Umieszczenie w placówce dla niebezpiecznych przestępców powrotnych (§ 24 ust. 2 öStGB) wykonuje się po odbyciu przez sprawcę kary pozbawienia wolności. Przed umieszczeniem skazanego w placówce sąd z urzędu stwierdza, czy jest to konieczne. Wszystkie przedstawione środki zabezpieczające orzeka się z góry, nie określając czasu ich wykonywania. Wykonywane są tak długo, jak jest to konieczne ze względu na cel środka. Jednak umieszczenie w ośrodku odwykowym dla sprawców czynów zabronionych nie może trwać dłużej niż 2 lata, a umieszczenie w placówce dla niebezpiecznych przestępców powrotnych nie może trwać dłużej niż 10 lat (§ 25 ust. 1 öStGB). Natomiast nie określa się maksymalnej długości wykonywania środka pobytu w zakładzie dla sprawców chorych umysłowo. O zaprzestaniu sto- sowania środka decyduje sąd (§ 25 ust. 2 öStGB). Czy przetrzymywanie sprawcy w zakładzie dla sprawców łamiących prawo chorych umysłowo lub w placówce dla niebezpiecznych przestępców powrotnych jest nadal konieczne, sąd rozstrzyga z urzędu przynajmniej raz do roku (§ 25 ust. 3 öStGB), natomiast o konieczności dalszego pozostawania sprawcy w ośrodku odwykowym dla sprawców czynów zabronionych – co 6 miesięcy (§ 25 ust. 4 öStGB). Środkiem zabezpieczającym w austriackim prawie karnym jest także konfi- skata przedmiotów określona w § 19a i § 26 öStGB. Przepadkowi na podstawie tych przepisów podlegają przedmioty służące lub przeznaczone do popełnienia przestępstwa, jeżeli ze względu na szczególne właściwości tych przedmiotów jest to wskazane dla przeciwdziałania popełnianiu czynów zabronionych pod groźbą kary.
(^18) Przepis ten dotyczy uznawania przez sądy austriackie skazań za granicą. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, co do zasady skazanie przez sąd zagraniczny jest równoznaczne ze skazaniem przez sąd austriacki, o ile dotyczy czynu, który jest zabroniony także według prawa austriackiego, jeżeli wyrok został wydany zgodnie ze standardami określonymi w art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4.11.1950 r. (Dz.U. 1993 Nr 61, poz. 284). Uważa się przy tym, że wymogi określone w art. 6 Konwencji są spełnione w przypadku każdego państwa, które jest stroną KE, o ile brak jest dowodów przeciwnych – por. wyrok OGH z 31.05.2007 r. (12 Os 34/07b), http://www.jusline.at/index. 19 php?cpid=77cc2619465c939cd4189c33216b2d0c&feed=371402. Jest to tzw. System des Vikariierens , polegający na konieczności zaliczenia na poczet kary wykonanego środka. O jego istocie i wadze w austriackim prawie karnym pisze w polskiej literaturze A. Wąsek w: Prawo karne… , s. 211.
Środki zabezpieczające w prawie karnym wybranych państw europejskich 69
Leczenie zaburzeń psychicznych jest unormowane w art. 59 SStGB^23. Zgodnie z art. 59 ust. 1 SStGB podstawą orzeczenia leczenie jest ciężkie poszkodowanie psychiczne sprawcy, jeżeli sprawca ten popełnił czyn zabroniony jako przestępstwo lub wykroczenie związane z jego chorobą psychiczną i można oczekiwać, że za- chodzi niebezpieczeństwo popełnienia przez niego dalszych czynów związanych z jego chorobą. Terapia szpitalna odbywa się w dostosowanym do tego celu szpitalu psychiatrycznym lub ośrodku wykonywania środków zabezpieczających (art. 59 ust. 2 SStGB). Jak długo istnieje zagrożenie, że sprawca może zbiec lub popełnić dalsze czyny karalne, powinien przebywać w ośrodku zamkniętym. Może też być przetrzymywany w zakładzie karnym w rozumieniu art. 76 ust. 2 SStGB^24 , o ile ko- nieczna terapia jest zagwarantowana przez fachowy personel (art. 59 ust. 3 SStGB). Pozbawienie wolności związane z terapią może wynieść co najwyżej 5 lat. Jednak jeżeli przyczyny, dla których zastosowano środek, nie ustąpią po 5 latach i nadal istnieje niebezpieczeństwo, że sprawca będzie popełniał czyny karalne związane z zaburzeniami psychicznymi, sąd może przedłużyć wykonywanie środka na wniosek odpowiednich władz. Każdorazowe przedłużenie następuje na okres nie dłuższy niż kolejne 5 lat (art. 59 ust. 4 SStGB). Kolejnym stacjonarnym środkiem zabezpieczającym jest leczenie uzależnień, określone w art. 60 SStGB. Zgodnie z art. 60 ust. 1 SStGB jeżeli sprawca jest uza- leżniony od środków odurzających lub w inny sposób, sąd może zarządzić terapię szpitalną, gdy sprawca dopuścił się przestępstwa lub wykroczenia związanego z uzależnieniem, a należy oczekiwać niebezpieczeństwa, że dopuści się dalszych czynów pozostających w takim związku. Zgodnie z art. 60 ust. 2 SStGB sąd, orze- kając ten środek, bierze pod uwagę prośby sprawcy i jego gotowość do poddania się zabiegom. Terapia przeprowadzana jest w wyspecjalizowanym ośrodku, a w razie potrzeby w szpitalu psychiatrycznym. Przy orzekaniu i wykonywaniu środka bierze się pod uwagę indywidualne potrzeby sprawcy (art. 60 ust. 3 SStGB). Pozbawienie wolności związane z leczeniem może trwać co do zasady do 3 lat. Jeżeli po upływie 3 lat istnieją dane, by uznać, że potrzebna jest dalsza terapia, ponieważ nadal istnieje niebezpieczeństwo dopuszczania się przez sprawcę kolejnych czynów karalnych związanych z uzależnieniem, sąd może na wniosek właściwego organu wydłużyć stosowanie terapii o dalszy rok. Wydłużenie może następować kilkakrotnie, jednak łączny okres wykonywania środka nie może przekraczać 6 lat (art. 60 ust. 4 SStGB). Szczególne środki stosowane wobec sprawców młodocianych (młodych doro- słych) normuje art. 61 SStGB. Dotyczy on przypadków, kiedy sprawca w czasie czynu nie ukończył 25 lat życia, a rozwój jego osobowości był znacznie zaburzony. Wówczas sąd może skierować sprawcę do ośrodka dla młodych dorosłych sprawców czynów karalnych. Przesłankami zastosowania tego środka są popełnienie czynu karalnego jako przestępstwo lub wykroczenie w związku z zakłóceniami w rozwoju osobowości sprawcy i istnienie niebezpieczeństwa, że sprawca w dalszym ciągu będzie popełniał takie czyny (art. 61 ust. 1 SStGB). Środek ten jest wykonywany
(^23) Przepis stosunkowo niedawno znowelizowany ustawą z 24.03.2006 r. – „Amtliche Sammlung des Bunde- srechts” (szwajcarski dziennik ustaw) 2006, poz. 3539. Nowelizacja polegała na doprecyzowaniu sposobu 24 wykonywania^ środka. Chodzi o zakład karny typu zamkniętego, który może być zgodnie ze wskazanym przepisem osobnym zakładem lub wydzielonym oddziałem istniejącego zakładu karnego.
70 Marek Kulik
w specjalnie wydzielonych ośrodkach, które mogą być tworzone przy zakładach karnych, jak też przy placówkach, w których wykonywane są inne środki zabez- pieczające (art. 61 ust. 2 SStGB). Jeżeli sprawca popełnił czyn przed ukończeniem
- roku życia, środek może być wykonywany w ośrodku dla nieletnich (art. 61 ust. 5 SStGB). Celem środka jest wyrobienie w sprawcy zdolności do życia odpowiedzialnego i zgodnego z prawem (art. 61 ust. 3 SStGB). Pozbawienie wolności związane z wy- konywaniem środka może trwać co najwyżej 4 lata. Istnieje możliwość wydłużenia tego czasu do 6 lat, jednak nie może być on wykonywany po ukończeniu przez sprawcę 30 lat życia (art. 61 ust. 4 SStGB). Do wszystkich stacjonarnych środków zabezpieczających znajduje zastosowa- nie przepis art. 62 SStGB, który przewiduje możliwość warunkowego zwolnienia z wykonywania środka. Artykuł 62 ust. 1 SStGB stanowi, że sprawca powinien być zwolniony warunkowo z odbywania środka zawsze, kiedy jego stan usprawiedli- wia danie mu możliwości sprawdzenia się na wolności. Okres próby w przypadku zwolnienia ze środka określonego w art. 59 SStGB wynosi do 5 lat, a w razie zwolnienia ze środków określonych w art. 60 i art. 61 SStGB – do 3 lat (art. 62 ust. 2 SStGB). Sprawca zwolniony warunkowo może zostać przez sąd zobowią- zany do poddania się w okresie próby leczeniu ambulatoryjnemu. Możliwe jest objęcie sprawcy w okresie próby dozorem; właściwe organy udzielają mu w tym czasie odpowiednich wskazówek (art. 62 ust. 3 SStGB). Jeżeli w okresie próby pojawi się konieczność objęcia sprawcy dozorem, nałożenia obowiązków, leczenia ambulatoryjnego, a także niebezpieczeństwo popełnienia czynów zabronionych związanych ze stanem sprawcy, sąd może zmienić zasady warunkowego zwolnie- nia, łącznie z wydłużeniem okresu próby, przy czym w wypadku warunkowego zwolnienia z odbywania środka określonego w art. 59 SStGB możliwe jest jedno- razowe wydłużenie okresu próby o kolejne 5 lat, a w wypadku dwóch pozostałych środków jednorazowe wydłużenie o kolejne 3 lata (art. 62 ust. 4 SStGB). Oznacza to, że w przypadku środków określonych w art. 60 i art. 61 SStGB maksymalna długość okresu próby to 6 lat (art. 62 ust. 5 SStGB). Natomiast jeżeli sprawca popełnił czyn karalny w rozumieniu art. 64 ust. 1 SStGB^25 , okres próby może być wydłużany kilkakrotnie, jeżeli tylko istnieje niebezpieczeństwo popełniania dalszych czynów tego rodzaju przez sprawcę (art. 62 ust. 6 SStGB). Zgodnie z art. 62a ust. 1 SStGB, jeżeli w okresie próby sprawca warunkowo zwolniony popełni czyn karalny i okaże, że niebezpieczeństwo uzasadniające sto- sowanie środka zabezpieczającego nadal trwa, niezależnie od oceny nowego czynu można zarządzić ponowne umieszczenie w ośrodku, wydłużenie okresu stosowania środka, zmianę środka lub – jeżeli cele środka zostaną zrealizowane – zrezygnowa- nie z jego stosowania i orzeczenie kary pozbawienia wolności. Jeżeli w odniesieniu do nowo popełnionego czynu istnieją podstawy orzeczenia kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, a istnieją nadal podstawy
(^25) Chodzi o popełnienie przez sprawcę morderstwa, zabójstwa z premedytacją, spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zgwałcenia, rozboju, wzięcia zakładników, podpalenia, spowodowania niebezpie- czeństwa dla życia lub zdrowia bądź innego przestępstwa zagrożonego karą pozbawienia wolności prze- kraczającą 5 lat, przez które sprawca ciężko naruszył lub chciał naruszyć fizyczną, psychiczną lub seksualną nietykalność osoby.
72 Marek Kulik
w art. 64 ust. 1 SStGB, wszelkie decyzje w tym zakresie podejmowane są po za- sięgnięciu opinii niezależnego biegłego oraz biegłych zatrudnionych w organach ochrony porządku prawnego, w szczególności biegłego psychiatry, przy czym biegłym nie może być ten, kto opiekował się sprawcą (art. 62d ust. 2 SStGB). Niestacjonarnym środkiem terapeutycznym jest leczenie ambulatoryjne. Pod- stawy jego zastosowanie określa art. 63 ust. 1 SStGB. Jeżeli sprawca jest upośle- dzony psychicznie lub uzależniony od środków odurzających albo w inny sposób, sąd może zarządzić, że będzie on leczony nie stacjonarnie, lecz ambulatoryjnie, gdy dopuścił się czynu zabronionego związanego z jego stanem i należy się spo- dziewać niebezpieczeństwa popełnienia dalszych czynów zabronionych z tym związanych. Sąd wówczas może odroczyć wykonanie równocześnie orzeczonej bezwzględnej kary pozbawienia wolności, uzależniając jej ostateczne wykonanie od wyników leczenia ambulatoryjnego. Może także nałożyć na sprawcę w czasie leczenia odpo- wiednie obowiązki (art. 63 ust. 2 SStGB). Zgodnie z art. 63 ust. 3 SStGB właściwy organ może zarządzić wstępne leczenie stacjonarne, jeżeli jest ono niezbędnym wstępem do leczenia ambulatoryjnego. Leczenie stacjonarne wówczas nie może trwać dłużej niż miesiąc. Maksymalny czas trwania leczenia ambulatoryjnego art. 63 ust. 4 SStGB określa na 5 lat. Sąd na wniosek właściwego organu może okres ten wydłużyć w związku z istniejącym niebezpieczeństwem popełniania przez sprawcę czynów zabronionych maksymalnie o dalsze 5 lat, przy czym wydłużenie to może następować kilkakrotnie. Właściwe organy przynajmniej raz do roku kontrolują przebieg leczenia pod kątem zasadności dalszego stosowania środka, wysłuchując opinii terapeuty (art. 63a ust. 1 SStGB). Leczenie ambulatoryjne jest przerywane przez właściwy organ, jeżeli zostało skutecznie zakończone, kontynuowanie go nie daje nadziei powodzenia lub osiągnięty został maksymalny ustawowy czas leczenia z uzależnienia (art. 63a ust. 2 SStGB). Jeżeli sprawca w czasie trwania leczenia ambulatoryjnego dopuszcza się czynu zabronionego związanego ze stanem, w jakim się znajduje, i stan jego wskazuje, że istniejące niebezpieczeństwo popełniania przez niego czynów zabro- nionych nie zostaje uchylone, sąd, orzekając w sprawie o nowy czyn, rozstrzyga kwestię zasadności stosowania środka (art. 63a ust. 3 SStGB). Jeżeli sprawca uchyla się od dozoru lub wykonywania nałożonych obowiązków, stosuje się odpowiednio przepisy o warunkowym skazaniu (art. 63a ust. 4 SStGB). W przypadku skutecznego zakończenia leczenia ambulatoryjnego kara pozba- wienia wolności nie podlega wykonaniu (art. 63b ust. 1 SStGB). W razie prze- rwania leczenia ambulatoryjnego z powodu braku nadziei powodzenia, osiągnię- cia maksymalnego terminu ustawowego lub z powodu określonego w art. 63a ust. 3 SStGB, możliwe jest wykonanie odroczonej kary pozbawienia wolności (art. 63b ust. 2 SStGB). Wówczas możliwe jest leczenie ambulatoryjne w czasie odbywania kary (art. 63b ust. 3 SStGB). Sąd natomiast określa, w jakim zakre- sie okres leczenia ambulatoryjnego w warunkach wolnościowych zaliczany jest na poczet orzeczonej kary pozbawienia wolności (art. 63b ust. 4 SStGB). Zamiast orzeczonej kary może orzec zastosowanie terapeutycznego środka stacjonarnego (art. 59–61 SStGB), jeżeli jest to konieczne dla zapobieżenia popełnianiu przez sprawcę nowych czynów zabronionych (art. 63b ust. 5 SStGB).
Środki zabezpieczające w prawie karnym wybranych państw europejskich 73
Kolejnym środkiem zabezpieczającym w szwajcarskim prawie karnym jest dozór określony w art. 64 SStGB. Jest to instytucja stosunkowo niedawno zmodyfikowana, bowiem dozór dożywotni wprowadzono nowelizacją kodeksu karnego z 2004 r. 28 Zgodnie z art. 64 ust. 1 SStGB sąd zarządza dozór, jeżeli sprawca dopuścił się morderstwa, zabójstwa z premedytacją, spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zgwałcenia, rozboju, wzięcia zakładników, podpalenia, spowodowania niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia, bądź innego przestępstwa zagrożonego karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat, przez które sprawca ciężko naruszył lub chciał naruszyć fizyczną, psychiczną lub seksualną nietykalność osoby, jeżeli z powodu cech osobowości sprawcy, okoliczności przestępstwa, a także warunków życia sprawcy, bądź z powodu stałej^29 lub długotrwałej ciężkiej choroby psychicznej, z którą pozostawał w związku popełniony przez sprawcę czyn, należy oczekiwać, że popełni on dalsze czyny tego rodzaju. Zarządzenie dozoru jest możliwe tylko wtedy, kiedy istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że sprawca ponownie popełni czyn tego rodzaju, a zarządzenie innego środka zabezpieczającego nie rokuje powo- dzenia. Środek ten zatem stanowi ultima ratio systemu środków zabezpieczających w szwajcarskim prawie karnym. Istnieją dwie postaci dozoru – pierwszy, który można określić jako „zwykły”, jest orzekany na podstawie art. 64 ust. 1 SStGB, natomiast obok niego istnieje także dozór dożywotni, orzekany na podstawie art. 64 ust. 1bis SStGB. Ten ostatni jest orzekany, jeżeli sprawca dopuszcza się morderstwa, zabójstwa z premedytacją, spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zgwał- cenia, wymuszenia seksualnego, rozboju, pozbawienia wolności, porwania, wzięcia zakładników, handlu żywym towarem, ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości lub zbrodni wojennej i spełnione są dodatkowe przesłanki. Pierwszą z nich jest to, że sprawca przez swój czyn naruszył lub chciał naruszyć w szczególnie ciężki sposób fi zyczną, psychiczną lub seksualną integralność innej osoby. Drugą przesłanką jest to, że istnieje szczególnie wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przez sprawcę takiego przestępstwa w przyszłości. Trzecią przesłanką jest to, że sprawca nie rokuje nadziei na to, by zastosowanie jakiegokolwiek innego środka przyniosło pozytywne rezultaty. Wszystkie przesłanki muszą być spełnione łącznie. Wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności następuje przed wykonaniem dozoru, w obu jego postaciach (art. 64 ust. 2 SStGB). Orzeczenie tego środka możliwe jest zarówno w postępowaniu jurysdykcyjnym, jak i w postępowaniu wykonawczym. W tym ostatnim przypadku orzeczenie środka jest możliwe w razie warunkowego przedterminowego zwolnienia (art. 64 ust. 3 SStGB). Z samego dozoru można sprawcę warunkowo przedterminowo zwolnić, jeżeli sprawdzi się on w warunkach wolnościowych. Można wówczas nałożyć na sprawcę zwykły dozór i obowiązki probacyjne. Okres próby ustala sąd; wynosi on od 2 do 5 lat (art. 64a ust. 1 SStGB). Okres ten może być w razie potrzeby przedłużony na wniosek właściwego organu na dalszy czas oznaczony, wynoszący także od 2
(^28) Z mocą obowiązującą od 8.02.2004 r. Przepis art. 64 SStGB, dotyczący dozoru zwykłego, był kilkakrotnie nowelizowany, w tym ustawą z 24.03.2006 r. (AS 2006, poz. 3539), ustawą z 21.12.2007 r. (AS 2008, poz. 2961), ustawą z 18.06.2010 r. (AS 2010, poz. 4963). (^29) W tekście przepisu użyto sformułowania „anhaltenden oder langdauernden psychischen Störung von erheblicher Schwere”, co można dosłownie przetłumaczyć jako „trwałego lub długotrwałego uszkodzenia psychicznego znacznej ciężkości”.
Środki zabezpieczające w prawie karnym wybranych państw europejskich 75
Od 2006 r. istnieje możliwość zastosowania dozoru w odniesieniu do sprawcy, w stosunku do którego dozór ten nie został orzeczony w postępowaniu jurysdykcyj- nym. Wprowadzony wówczas art. 65 ust. 2 SStGB stanowi, że w przypadku, kiedy sprawca odbywa karę pozbawienia wolności, a nie orzeczono wobec niego środka zabezpieczającego, sąd może w postępowaniu wykonawczym orzec zastosowanie wobec sprawcy dozoru po zakończeniu odbywania kary^33. Podsumowując uwagi odnoszące się do uregulowania szwajcarskiego, należy stwierdzić istnienie szerokiej gamy środków zabezpieczających. Orzekane są one zasadniczo obok kary pozbawienia wolności i wykonywane po lub przed jej od- byciem przez sprawcę. W razie wykonania środka przed odbyciem kary możliwe jest zrezygnowanie z wykonania kary. Zasadniczo środki zabezpieczające są ogra- niczone w czasie. Ich orzekanie możliwe jest zarówno w czasie postępowania ju- rysdykcyjnego, jak i w czasie postępowania wykonawczego. Poważne komplikacje teoretyczne związane były z wprowadzeniem dożywotniego dozoru jako postaci dozoru, który uważany jest w systemie szwajcarskim za najpoważniejszy środek zabezpieczający. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom społecznym, a jednocześnie chcąc zachować podstawowe zasady prawa karnego, ustawodawca szwajcarski skonstruował wszystkie środki zabezpieczające, a w szczególności dozór, w sposób niezwykle skomplikowany, niejasny i kazuistyczny. Wady te usiłuje usunąć przez liczne nowelizacje odpowiednich przepisów, co w praktyce tylko je pogłębia. Należy podkreślić, że liczne zmiany w zakresie uregulowania środków zabezpieczających nie ułatwiają stosowania przepisów z uwagi na okoliczność, iż w konkretnej sprawie wchodzi w grę stosowanie ustawy korzystniejszej dla sprawcy.
4. NIEMCY^34
Rozbudowany jest też katalog środków zabezpieczających w niemieckim prawie karnym. Dotyczy ich tytuł szósty części ogólnej „Środki poprawy i zabezpieczające”. Zgodnie z § 61 niemieckiego kodeksu karnego z 15.05.1871 r. 35 (dalej jako StGB) są nimi środki izolacyjne – umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym, umieszczenie w zakładzie odwykowym, umieszczenie w specjalnym zakładzie izolowanym, do- zór, pozbawienie prawa jazdy i zakaz wykonywania zawodu^36. Należy zauważyć, że środki zabezpieczające w niemieckim prawie karnym, przynajmniej w pewnym
(^33) Możliwość wprowadzona ustawą z 24.03.2006 r. (AS 2006, poz. 3539). (^34) Tekst niniejszy powstał jesienią 2012 r. i uwzględnia stan prawny na 31.10.2012 r. Niemiecki ustawodawca w grudniu zeszłego roku dokonał istotnej zmiany w omawianym zakresie. Ustawą z 5.12.2012 r. o ustawowym określeniu warunków izolowania sprawcy stwarzającego zagrożenie społeczne (BGBl. I s. 2425) zmieniono przepisy § 66a – 66e. Istotą wprowadzonych zmian było wyraźne wyłączenie możliwości stosowania środka izolacyjnego z mocą wsteczną, a także ograniczenie zakresu jego stosowania do sytuacji wyjątkowych, zatem 35 w^ obecnym kształcie jest on pomyślany jako swego rodzaju^ ultima ratio. Obecnie kodeks funkcjonuje w postaci nadanej drugą ustawą o reformie prawa karnego (Zweites Gesetz 36 zur Reform des Strafrechts, tzw. 2. StRG) z^ 4. 07. 1969, BGBl. I, s. 717, naturalnie z^ licznymi zmianami. Dawniej istniał w niemieckim kodeksie karnym także środek zabezpieczający w postaci umieszczenia w zakładzie terapii społecznej (§ 65 StGB). Obejmował on umieszczenie w odpowiednim zakładzie spraw- ców z ciężkimi zaburzeniami osobowości, będących wielokrotnymi recydywistami, którzy popełnili czyn zabroniony pod wpływem popędu płciowego, co do których istniała obawa, że staną się przestępcami z nawyknienia, i sprawców niepoczytalnych lub o zmniejszonej poczytalności. Wykonanie środka trwało do czasu osiągnięcia celu, z tym że nie dłużej niż 5 lat. Nie dotyczyło to sprawców niepoczytalnych lub o zmniejszonej poczytalności, wobec których środek ten mógł być wykonywany bezterminowo. Przepis ten, który budził poważne kontrowersje w doktrynie, ostatecznie nigdy nie wszedł w życie. Wprowadzony został w 1975 r., kilkakrotnie przesuwano termin jego wejścia w życie, ostatecznie uchylono go w 1984 r.
76 Marek Kulik
zakresie, pełnią funkcję środków karnych znanych polskiemu prawu karnemu. W całym systemie penalnym RFN, obok kar zasadniczych (pozbawienie wolności i grzywna) oraz środków zabezpieczających, istnieje tylko jedna tzw. kara dodatko- wa, którą jest zakaz prowadzenia pojazdów 37 , a także przepadek (§ 73–75 StGB), który jednak jest postacią prawnego skutku skazania, a nie środkiem penalnym. Stąd środki zabezpieczające i poprawcze w niemieckim prawie karnym są nieco inną kategorią niż w prawie polskim. Zgodnie z § 62 StGB środek poprawy i zabezpieczający nie może zostać za- stosowany, jeżeli nie jest proporcjonalny do popełnionego przez sprawcę czynu, a także do stopnia niebezpieczeństwa sprawcy^38. Bardzo rozbudowane są regulacje odnoszące się do środków izolacyjnych. Pierw- szym z nich jest umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym, określone w § 63 StGB, który stanowi, że w przypadku sprawcy, który dopuścił się czynu zabronionego^39 w stanie wyłączenia (§ 20 StGB) lub ograniczenia (§ 21 StGB)^40 winy, sąd może zarządzić umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym, jeżeli ogólna ocena sprawcy i jego czynu wskazuje, iż wobec stanu, w którym się znajduje, można oczekiwać, że popełni dalsze czyny zabronione i wskutek tego jest niebezpieczny dla ogółu^41. Środek ten może w razie popełnienia czynu w stanie braku winy orzec zamiast kary, natomiast w razie popełnienia czynu w stanie ograniczenia winy – obok kary. W tym ostatnim przypadku jest on wykonywany przed wykonaniem kary pozbawienia wolności (§ 67 ust. 1 StGB). Możliwa jest jednak modyfikacja w tym zakresie. Sąd może mianowicie uznać za słuszne wykonanie części kary przed wykonaniem środka zabezpieczającego (§ 67 ust. 2 StGB). Jest to możliwe, jeżeli cel środka może w ten sposób zostać łatwiej osiągnięty. W razie wykonania środka zabezpieczającego w całości lub w części przed wykonaniem kary czas wykonywania środka jest wli- czany do wymiaru kary (§ 67 ust. 4 StGB). W zależności od przebiegu wykonania środka zabezpieczającego sąd po jego wykonaniu może zrezygnować z wykonania kary (§ 67 ust. 5 StGB). Czasu pobytu w szpitalu psychiatrycznym nie określa się z góry, jednak należy uznać środek za wykonany, jeżeli sąd uzna, że jego cele zostały osiągnięte i sprawca nie popełni więcej czynu zabronionego (§ 67d ust. 6 StGB). Umieszczenie w zakładzie odwykowym reguluje § 64 StGB. Zgodnie z tym przepisem sprawca, który jest nałogowym alkoholikiem lub nadużywa innych środków odurzających i popełnił czyn zabroniony w stanie odurzenia lub w związ- ku z nałogiem, może zostać skierowany na podstawie orzeczenia sądu do zakładu odwykowego, jeżeli istnieje niebezpieczeństwo popełnienia w przyszłości poważ- nych czynów zabronionych związanych z nałogiem. Środek ten sąd może w razie
(^37) Orzekana na podstawie § 44 StGB wobec sprawców przestępstw drogowych na czas od 1 do 3 miesięcy. (^38) Por. W. Stree w: Strafgesetzbuch. Kommentar , A. Schönke, H. Schröder (red.), Monachium 2001, s. 875; E. Dreher, Strafgesetzbuch und Nebengesetze , Monachium 1975, s. 374–375. Należy zauważyć, że w zakresie środków izolacyjnych niemiecka literatura przedmiotu wprowadza także zasadę subsydiarności, wyrażającą się w tym, że środka izolacyjnego nie orzeka się, jeżeli jego cel może zostać osiągnięty w inny sposób – por. W. Stree w: Strafgesetzbuch… , s. 879; E. Dreher, Strafgesetzbuch… , s. 374–375. (^39) Zatem niekoniecznie przestępstwa – por. W. Stree w: Strafgesetzbuch… , s. 876. (^40) Co sąd powinien ustalić w wyroku – por. W. Stree w: Strafgesetzbuch… , s. 876. (^41) Prognoza ta jest stawiana na czas wyrokowania, a musi wynikać nie z czynu, którego się dopuścił, ale ze stanu, w jakim się znajduje. Ocena charakteru czynu ma charakter pomocniczy i służy ustaleniu, czy stan sprawcy skutkuje tym, iż jest on niebezpieczny – por. W. Stree w: Strafgesetzbuch… , s. 877–878; E. Dreher, Strafgesetzbuch… , s. 380.
78 Marek Kulik
- niektóre postaci przestępstwa z § 145a StGB 47 , a także przestępstwo z § 323a StGB, związane z popełnieniem jednego z czynów wskazanych wyżej w punktach 1 i 2 w stanie upojenia^48.
Dla zastosowania środka wymagane są jeszcze dodatkowe przesłanki. Mia- nowicie wolno go zastosować tylko wobec sprawcy, który dwukrotnie dopuścił się jednego z wymienionych wyżej czynów i każdorazowo został skazany na karę pozbawienia wolności w wymiarze przynajmniej 1 roku 49 , sprawca odbył przed popełnieniem czynu karę w wymiarze co najmniej 2 lat pozbawienia wolności łącznie lub przez taki okres stosowano wobec niego izolacyjny środek poprawczy lub zabezpieczający, wreszcie ogólna ocena sprawcy i jego czynów winna prowadzić do wniosku, że sprawca jest niebezpieczny dla społeczeństwa ze względu na wy- kazywaną skłonność do ciężkich przestępstw. Ta dosyć skomplikowana regulacja ma na celu izolowanie sprawców przestępstw z nawyknienia, a zatem takich, wobec których stosowanie klasycznych środków reakcji karnej wydaje się być niecelowe. Orzeczenie umieszczenia w specjalnym zakładzie izolacyjnym jest możliwe także wobec sprawców, którzy nie byli skazywani za poprzednio popełnione prze- stępstwa. Zezwala na to § 66 ust. 2 StGB, jeżeli sprawca dopuścił się trzech prze- stępstw umyślnych popełnionych w warunkach wymienionych w § 66 ust. 1 StGB i za każde z tych przestępstw należało orzec karę pozbawienia wolności w wymiarze przynajmniej 1 roku, natomiast za jedno z nich sprawca został skazany na karę pozbawienia wolności w wymiarze przynajmniej 3 lat^50. Zgodnie z § 66 ust. 3 StGB jeżeli sprawca w warunkach określonych w § 66 ust. 1 StGB popełnia czyn z § 174–174c 51 , § 176 52 , § 179 ust. 1–4 53 , § 180 54 , § 182 55 , § 224 56 , § 22557 ust. 1 lub 2 lub umyślny czyn z § 323a StGB związany
(^47) Niestosowanie się do obowiązków orzekanych w ramach nadzoru. Środek można orzec, jeżeli sprawca popełnia czyn z § 145a StGB, a nadzór został orzeczony z powodu popełnienia przez niego umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, integralności cielesnej (zdrowiu), wolności osobistej, samostanowieniu seksualnemu, przestępstwo stypizowane w rozdziałach 1, 7, 20, 28 części szczególnej StGB lub z kodeksu prawa karnego narodów bądź ustawy o środkach odurzających, jeżeli czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 10 lat. (^48) Chodzi tu o specyficzną konstrukcję odpowiedzialności karnej za czyny popełnione w stanie odurzenia. Sprawca, który dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności wywołanej upojeniem lub odurzeniem, kiedy nie przewidywał ani nie mógł przewidzieć, że w tym stanie popełni czyn zabroniony, odpowiada nie za czyn, którego dopuścił się w stanie niepoczytalności, ale za Vollrausch. Bliżej na temat tej konstrukcji zob. A. Spotowski w: Prawo karne niektórych państw Europy Zachodniej. Wybrane zagadnienia , S. Frankowski (red.), Warszawa 1982, s. 137. (^49) Przy czym przepis § 66 ust. 4 StGB wyraźnie stanowi, że areszt lub inne pozbawienie wolności niebędące karą stanowi karę w rozumieniu omawianych przepisów tylko wówczas, jeżeli zostały zaliczone na poczet orzeczonej kary. (^50) Stanowi to swego rodzaju ustawową miarę niebezpieczeństwa sprawcy – por. W. Stree w: Strafgesetzbuch …, s. 895. (^51) Przestępstwo nadużycia seksualnego podopiecznego (§ 174 StGB); przestępstwo wykorzystania seksualnego osoby pozbawionej wolności, chorej lub wymagającej opieki (§ 174a StGB); przestępstwo wykorzystania seksualnego z nadużyciem pozycji urzędowej (§ 174b StGB); przestępstwo wykorzystania seksualnego z nadużyciem stosunku zależności (§ 174c StGB). (^52) Wykorzystanie seksualne dzieci. (^53) Różne postaci wykorzystania seksualnego osób niezdolnych do zrozumienia znaczenia zachowań seksualnych podejmowanych w odniesieniu do nich. (^54) Wspieranie zachowań seksualnych małoletnich. (^55) Wykorzystanie seksualne małoletniego. (^56) Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu w niebezpieczny sposób. (^57) Przestępstwo znęcania się nad podopiecznym.
Środki zabezpieczające w prawie karnym wybranych państw europejskich 79
z popełnieniem jednego z wyżej wymienionych czynów^58 , i zostaje za to skazany na karę przynajmniej 2 lat pozbawienia wolności, sąd może obok kary pozba- wienia wolności zastosować środek w postaci umieszczenia w specjalnym zakła- dzie izolacyjnym, jeżeli sprawca z powodu jednego lub kilku takich czynów był uprzednio skazany na karę co najmniej 3 lat pozbawienia wolności, a są spełnione przesłanki dodatkowe^59. Jeżeli sprawca dopuścił się dwóch czynów zabronionych spośród wskazanych w treści § 66 ust. 1 StGB, a za każdy z nich orzeczona zo- stała kara co najmniej 2 lat pozbawienia wolności, a następnie popełni kolejny taki czyn lub czyny, za który (które) zostaje skazany na karę 3 lat pozbawienia wolności, sąd, przy spełnieniu założenia, że ogólna ocena sprawcy i jego czynów prowadzi do wniosku, iż sprawca jest niebezpieczny dla społeczeństwa ze względu na wykazywaną skłonność do ciężkich przestępstw, może zastosować umieszczenie w zakładzie izolacyjnym bez wcześniejszego skazania lub stosowania izolacyjnego środka zabezpieczającego. Istnieje swego rodzaju przedawnienie recydywy, które § 66 ust. 4 StGB ustala na 5 lat. Jeżeli taki okres czasu minie od popełnienia poprzedniego czynu, nie może być on brany pod uwagę jako podstawa orzekania środka. W wypadku przestępstw przeciwko wolności seksualnej termin ten jest dłuższy i wynosi 15 lat. Co do zasady nie uwzględnia się czynów osądzonych przez sądy obce^60. Zgodnie z § 66a ust. 1 StGB sąd może zarządzić umieszczenie sprawcy w za- kładzie izolacyjnym, jeżeli sprawca dopuści się czynu określonego w § 66 ust. 3 StGB, spełnione są pozostałe założenia wynikające z tego przepisu, a zachodzi prawdopodobieństwo, że sprawca jest niebezpieczny dla społeczeństwa ze względu na wykazywaną skłonność do ciężkich przestępstw. Orzeczenie środka jest możliwe także wtedy, kiedy nie są spełnione warunki określone w § 66 StGB, ale sprawca odbył karę przynajmniej 5 lat pozbawienia wolności za jedno lub więcej przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu, wolności, wolności seksualnej, przestępstwa z rozdziału 28 StGB – Przestępstwa sprowadzenia niebezpieczeństwa powszechnego lub z § 250, § 251 StGB – Kwalifi kowane typy rozboju, także w związku z § 252 – Kradzież rozbójnicza lub § 255 StGB – Wymu- szenie rozbójnicze, natomiast istnieje podejrzenie, że sprawca jest niebezpieczny dla społeczeństwa ze względu na wykazywaną skłonność do ciężkich przestępstw (§ 66a ust. 2 StGB). Zgodnie z § 66a ust. 3 StGB orzeczenie środka na podstawie § 66a ust. 1 lub 2 StGB może nastąpić nie tylko w orzeczeniu kończącym postępowanie, lecz także w postępowaniu wykonawczym, najpóźniej do zakończenia wykonania orzeczenia. Istotne jest, że w odróżnieniu od omówionych wyżej izolacyjnych środków zabez- pieczających umieszczenie sprawcy w specjalnym zakładzie izolacyjnym orzeczone
(^58) Chodzi o konstrukcję Vollrausch , o której była mowa wyżej. (^59) Sprawca dwukrotnie dopuścił się jednego z wymienionych wyżej czynów i każdorazowo został skazany na karę pozbawienia wolności w wymiarze przynajmniej 1 roku, odbył przed popełnieniem czynu karę w wymiarze co najmniej 2 lat pozbawienia wolności łącznie lub przez taki okres stosowano wobec niego izolacyjny środek poprawczy lub zabezpieczający, wreszcie ogólna ocena sprawcy i jego czynów winna pro- wadzić do wniosku, że sprawca jest niebezpieczny dla społeczeństwa ze względu na wykazywaną skłonność do ciężkich przestępstw. (^60) Przepis § 66 StGB zmieniony ostatnio na mocy wyroku niemieckiego Trybunału Konstytucyjnego (Bundesver- fassungsgerichts) z 4.05.2011 r. 2(BvR 2365/09), http://www.bundesverfassungsgericht.de/entscheidungen /rs20110504_2bvr236509.html.
Środki zabezpieczające w prawie karnym wybranych państw europejskich 81
zabezpieczającego polegającego na umieszczeniu w specjalnym zakładzie izolacyj- nym nie podlega przedawnieniu (§ 79 ust. 4 StGB). Paragraf 67e StGB ustanawia obowiązek dokonywania przez sąd okresowych kontroli izolacyjnych środków zabezpieczających pod kątem konieczności ich dalszego stosowania. Jak wskazano wyżej, wszelkie środki zabezpieczające mogą w toku ich wykonywania być zmieniane, zastępowane innymi, możliwe jest także warunkowe zwalniania z ich odbywania. Zgodnie z § 67e ust. 1 StGB sąd może dokonać kontroli, o której mowa, w każdym czasie. Natomiast musi dokonywać jej w razie umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym nie rzadziej niż co 1 rok, w razie umieszczenia w ośrodku leczenia odwykowego nie rzadziej niż co 6 miesięcy, w razie umieszczenia w specjalnym zakładzie izolacyjnym nie rzadziej niż co 2 lata (§ 67e ust. 2 StGB). Decyzją sądu terminy te mogą zostać skrócone (§ 67e ust. 3 StGB), a biegną od dnia rozpoczęcia internowania sprawcy (§ 67e ust. 4 StGB). W przypadku warunkowego zwolnienia sprawcy z izolacyjnego środka zabez- pieczającego sąd odwołuje zwolnienie, jeżeli sprawca w okresie trwania nadzoru popełni czyn zabroniony, jeżeli poważnie lub uporczywie narusza obowiązki zwią- zane z nadzorem określone w § 68 StGB,^ a także jeżeli uchyla się od nadzoru i przez to wykaże, że istnieje potrzeba dalszego stosowania wobec niego środka izolacyjnego (§ 67g ust. 1 StGB). Sąd odwołuje także zwolnienie z odbywania środków określo- nych w § 63 i 64 StGB, jeżeli w czasie trwania nadzoru okaże się, że wskutek stanu sprawcy należy się spodziewać, iż będzie on popełniał czyny sprzeczne z prawem i dlatego istnieje konieczność wykonywania wobec niego środka izolacyjnego (§ 67g ust. 2 StGB). Sąd odwołuje zwolnienie także wtedy, jeżeli w toku wykonywania nadzoru ujawnią się okoliczności wskazujące na konieczność umieszczenia sprawcy w ośrodku zamkniętym (§ 67g ust. 3 StGB). W przypadku zwolnienia i ponownego umieszczenia sprawcy w ośrodku zamkniętym łączny czas pobytu w ośrodku nie może przekroczyć maksymalnej długości trwania środka izolacyjnego (§ 67g ust. 4 StGB). Natomiast jeżeli sprawca został przedterminowo zwolniony z odbywania środka izolacyj- nego i nie zarządzono ponownego umieszczenia go w ośrodku zamkniętym, uważa się, że wykonywanie środka zostaje zakończone z zakończeniem nadzoru (§ 67g ust. 5 StGB). W czasie trwania nadzoru sąd może zarządzić umieszczenie w szpitalu psychia- trycznym lub w zakładzie odwykowym na okres do 3 miesięcy, jeżeli nastąpiło nagłe pogorszenie stanu sprawcy lub nawrót choroby, a nie ma potrzeby zastosowania § 67g StGB. Umieszczenie takie może nastąpić kilkakrotnie, jednak jego łączny czas nie może przekroczyć 6 miesięcy (§ 67h ust. 1 StGB), przy czym środek ten należy uchylić zawsze, kiedy jego cel został osiągnięty (§ 67h ust. 2 StGB). Nieizolacyjne środki zabezpieczające to zgodnie z niemieckim prawem karnym nadzór, odebranie prawa jazdy i zakaz wykonywania zawodu. Można wyodrębnić dwa rodzaje nadzoru – orzekany przez sąd (§ 68 ust. 1 StGB) i następujący z mocy samego prawa (przepisy następujące po § 68 StGB). Na pod- stawie § 68 ust. 1 StGB nadzór może zostać orzeczony obok kary pozbawienia wolności, jeżeli wymierzona kara pozbawienia wolności wynosi przynajmniej 6 miesięcy, a istnieje niebezpieczeństwo, że sprawca może popełnić dalsze czyny zabronione. Paragraf 68 ust. 2 StGB wskazuje przypadki nadzoru następującego z mocy samego prawa. Chodzi o nadzór orzekany w ramach wykonywania izola- cyjnych środków zabezpieczających (o czym była już mowa wyżej).
82 Marek Kulik
W czasie trwania nadzoru sprawa podlega organowi nadzorczemu, a także znajduje się pod opieką kuratora (§ 68a ust. 1 StGB). Organ nadzoru współpracuje z kuratorem w zakresie opieki nad sprawcą (§ 68a ust. 2 StGB) i wykonuje nadzór zgonie z zaleceniami sądu, z pomocą kuratora, monitorując zachowanie skazanego (§ 68a ust. 3 StGB). W razie braku porozumienia między organem nadzorującym a kuratorem w kwestiach dotyczących wykonywania środka spór rozstrzyga sąd (§ 68a ust. 4 StGB), który też może udzielać obu tym podmiotom wskazówek i instrukcji (§ 68a ust. 5 StGB). Paragraf 68b ust. 1 StGB przewiduje możliwość nałożenia na sprawcę w okresie trwania nadzoru pewnych obowiązków. Mogą być one następujące:
- zakaz opuszczania lokalu lub miejsca pobytu bez zezwolenia organu wy- konującego nadzór;
- zakaz pobytu w określonych miejscach, dających sprawcy okazję do po- pełniania nowych czynów zabronionych;
- zakaz kontaktowania się, zbliżania, wspólnego kształcenia, nocowa- nia z pokrzywdzonym, wskazaną przez sąd osobą lub osobą należącą do wskazanej przez sąd grupy osób;
- zakaz wykonywania działalności, która może dawać okazję do popełnia- nia czynów zabronionych;
- zakaz posiadania, noszenia ze sobą lub przechowywania określonych przedmiotów, które mogą dać sprawcy okazję lub zachęcić go do popeł- niania kolejnych czynów zabronionych;
- zakaz posiadania lub prowadzenia pojazdów silnikowych, pojazdów sil- nikowych określonego rodzaju lub innych pojazdów, jeżeli mogłyby zo- stać użyte do popełnienia czynów zabronionych;
- nakaz zgłaszania się w określonym czasie u organu nadzoru, innego określonego organu lub u kuratora;
- nakaz niezwłocznego informowania organu nadzoru o każdej zmianie miejsca zamieszkania lub zatrudnienia;
- nakaz zgłoszenia się w razie utraty pracy do właściwego urzędu lub pod- miotu pośrednictwa pracy;
- zakaz używania napojów alkoholowych lub innych środków odurzają- cych, jeżeli na podstawie ustaleń istnieje przypuszczenie, że ich użycie może prowadzić do popełnienia kolejnych czynów zabronionych, a także nakaz poddania się badaniom na obecność alkoholu lub innych środków odurzających, o ile badania te nie są połączone z fizyczną ingerencją;
- nakaz zgłaszania się w określonych terminach u lekarza, psychoterapeuty lub w ambulatorium sądowym;
- nakaz poddania się kontroli miejsca pobytu środkami elektronicznymi, których działanie nie ma ujemnego wpływu na nadzorowanego.
Ostatni ze wskazanych obowiązków jest obwarowany dodatkowymi wymoga- mi przewidzianymi w § 68b ust. 1 StGB. Mianowicie jest on dopuszczalny tylko wówczas, jeżeli nadzór został orzeczony w ramach wykonania kary pozbawienia wolności w wymiarze co najmniej 3 lat, kara ta została orzeczona za co najmniej jeden czyn spośród wskazanych w treści § 66 ust. 3 pkt 1 StGB (o czym była już
