Pobierz Środowisko jako kategoria pedagogiczno-ekologiczna i więcej Publikacje w PDF z Pedagogia tylko na Docsity!
[147] ŚRODOWISKO JAKO KATEGORIA PEDAGOGICZNO-EKOLOGICZNA 147
EDYTA WOLTER
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
ŚRODOWISKO JAKO KATEGORIA
PEDAGOGICZNO-EKOLOGICZNA
ENVIRONMENT AS PEDAGOGICAL AND
ECOLOGICAL CATEGORY
Streszczenie Środowisko naturalne osoby ludzkiej tworzy płaszczyzna przyrodni- cza (w której jest pokarm), społeczeństwo (w którym jednostka żyje) oraz sama osoba stanowi dla siebie środowisko. Celem artykułu jest wy- jaśnienie pedagogiczno-ekologicznych implikacji środowiska społecz- no-przyrodniczej przestrzeni człowieka – jako kategorii badań nauko- wych humanistycznie zorientowanej filozofii społecznej (modelu badań jakościowych w kategoriach filozoficznych).
Słowa kluczowe Środowisko, wychowanie do ekorozwoju, wychowanie ekologiczne, ekologiczna samorealizacja.
Summary Natural environment of a human being consists of natural ground (where one can find food) and a society (in which one lives). Additio- nally, the person constitutes his or her own environment. The aim of this article is to explain the interdisciplinary implications of the environment of social and natural spheres of a human being – as a category of scien-
Forum Pedagogiczne UKSW 1/
148 EDYTA WOLTER [2]
tific research of humanistically oriented social philosophy (a model of quality research in philosophical categories).
Key words Environment, education for eco -development, ecological upbringing, ecological self – fulfillment.
Człowiek jest przeto zmuszony do życia na podłożu Przyrody i w jej obrębie, lecz dzięki swej szczególnej istocie musi prze- kraczać jej granice, ale nigdy nie może w pełni zaspokoić swej wewnętrznej potrzeby bycia człowiekiem. Roman Ingarden
WPROWADZENIE
Środowisko^1 tworzy ogół czynników otoczenia (rzeczy, procesów, zdarzeń), które mają wpływ na dany obiekt i (lub) pozostających pod jego wpływem.^2 Środowisko to termin odmiennie definiowany w po- szczególnych dyscyplinach naukowych. W ujęciu socjologicznym jest otoczeniem^3 społecznym, w którym żyje jednostka. W myśl humani- stycznie zorientowanej filozofii społecznej – modelu badań jakościo- wych w kategoriach filozoficznych istotne są ludzkie losy, indywidualne doświadczenia, subiektywne oceny i emocje. Według Floriana Znaniec- kiego należy środowisko ujmować oraz interpretować w kategorii środo- wiska społecznego danego osobnika, a więc środowiska niepowtarzalne-
(^1) Pojęcie „środowisko” etymologicznie pochodzi z j. greckiego od słowa oikos – dom, środowisko, siedlisko, domostwo, miejsce życia. (^2) Słownik terminologiczny informacji naukowej , Wrocław 1979, s. 112. (^3) Natomiast według R. Wroczyńskiego środowisko nie jest równoznaczne o otocze- niem, ponieważ środowisko tworzą te elementy, które wywierają realny wpływ na daną jednostkę – nawet jednorazowa styczność bezpośrednia może mieć większy wpływ na jednostkę, niż trwałe interakcje społeczne.
150 EDYTA WOLTER [4]
sko stanowi całokształt mniej lub bardziej trwałych warunków świata zewnętrznego, w którym dany organizm żyje, do których się przysto- sowuje, wywołując dwustronne przemiany (wzajemna współzależność) w organizmie i w jego środowisku.^8 Środowisko naturalne jako obszar ludzkich działań je zmieniających
- stało się kategorią w badaniach naukowych ekologii dopiero w XX wieku. Chodzi o badania dotyczące znaczenia środowiska przyrodni- czego w rozwoju człowieka oraz form zależności człowieka od środo- wiska naturalnego. Na gruncie nauk społecznych, zwłaszcza socjolo- gii wsi badania ekologiczne zainicjował Charles J. Galpin (1915) oraz naukowcy tzw. „szkoły chicagowskiej.”^9 James A. Quinn wyodrębnił interakcję ekologiczną w odróżnieniu od interakcji społecznej. Robert E. Park w swoich publikacjach uzasadniał analogie zachodzące między ekologią człowieka a ekologią zwierząt i ekologią roślin.^10 Natomiast twórca ekologii kulturowej Julian H. Steward wyjaśnił, iż „…człowiek wchodzi na ekologiczną scenę (…) nie tylko jako (…) organizm po- zostający (…) w określonych stosunkach z innymi organizmami (…) wprowadza ponadorganiczny czynnik kulturowy”^11 , który ewoluuje wieloliniowo i jest uwarunkowany czynnikami ideologicznymi, ekono- micznymi, politycznymi. N. Wolański uogólnił, że ewolucja człowieka postępowała wieloma ścieżkami według następującej sekwencji: biologiczną, społeczną, kul- turową. Przy czym społeczna i kulturowa sfera ludzkiego życia stano- wi pochodną jego biologicznych właściwości (kultura stabilizuje bio- logiczną istotę ludzką).^12 Człowiek znajduje się na granicach bytów: przyrody i specyficznie ludzkiego świata,^13 który jest składnikiem praw
(^8) J. Pieter, Słownik psychologiczny , Katowice 2004, s. 307. (^9) „Szkoła chicagowska” – to grupa badaczy skupiona (od 1915 r.) wokół Roberta E. Parka (1864 – 1944) na założonym w 1892 r. Wydziale Socjologii i Antropologii Uniwersytetu w Chicago. (^10) J. Szacki, Historia myśli socjologicznej. Warszawa 2002, s. 602. (^11) Tamże, s. 681. (^12) N. Wolański, Ekologia człowieka, t. 2: Podstawy ochrony środowiska i zdrowia człowieka. Ewolucja i dostosowanie biokulturowe , Warszawa 2008, s. 45. (^13) R. Ingarden, Książeczka o człowieku , Kraków 2009, s. 17.
[5] ŚRODOWISKO JAKO KATEGORIA PEDAGOGICZNO-EKOLOGICZNA 151
przyrody. Cierpienie jest nieodłącznym – według Jana Szczepańskiego
- atrybutem życia. W przyrodzie muszą ginąć rośliny, by inne rośliny, zwierzęta i ludzie mogli żyć; muszą ginąć zwierzęta, by inne zwierzęta i ludzie mogli żyć.^14 Ekologia to „nauka o współzależności oddziaływań organizmów z ich środowiskiem życia abiotycznym (fizycznym^15 ) i biotycznym (in- nymi organizmami, także ludźmi); w ramach tych interakcji wyróżnia się poziomy oddziaływań: osobniczy, populacyjny (głównie zmiany li- czebności), biocenotyczny (zespoły konkurujących populacji na danym terenie) ekosystemowy (krążenie materii, sieci pokarmowe, przepływ energii).”^16 Ekologia powstała w II połowie XIX wieku jako nauka przyrodnicza.^17 Stała się źródłem ekologii człowieka^18 rozumianej jako interdyscyplinarna wiedza o człowieku i jego kulturze – komponencie ekosystemów. Przedmiotem badań ekologii człowieka jest interakcja w systemie ekologicznym, którego centrum stanowi populacja ludzka. Bada biologiczne, społeczne i kulturowe przystosowanie człowieka do środowiska na poziomie osobniczym i populacyjnym,^19 a więc także
(^14) J. Szczepański, Sprawy ludzkie , Warszawa 1984, s. 242; por. tenże, Wpływ kultury na życie społeczne , [w:] H. Mielicka (red.), Socjologia wychowania. Wybór tekstów , Kielce 2000, s. 69. (^15) Środowisko abiotyczne tworzą: m. in. światło, woda, gleba, gazy atmosferyczne, temperatura, wilgotność, prędkość wiatru, rzeźba terenu, kwasowość gleby. (^16) N. Wolański, Ekologia człowieka, t.1: Podstawy ochrony środowiska i zdrowia człowieka. Wrażliwość na czynniki środowiska i biologiczne zmiany przystosowawcze , Warszawa 2008, s. 453. (^17) Zob. przegląd definicji ekologii jako nauki przyrodniczej, [w:] M. Wyrostkiewicz, Ekologia ludzka. Osoba i jej środowisko z perspektywy teologiczno-moralnej , Lublin 2007, s. 23-31. (^18) Człowiek jest elementem biosfery – należy do gatunku lądowych ssaków. Nie może pić wody morskiej, odżywia się heterotroficznie (wszystkożerny: rośliny, zwierzę- ta), optymalna temperatura otoczenia: 25oC, prowadzi życie stadne. Nie można na istotę ludzką patrzeć jedynie w kategoriach biologicznych – przyrodniczych, lecz brać trzeba także pod uwagę ludzkie postawy (kształtowane na fundamencie systemu wartości) wo- bec środowiska życia. Człowiek stanowi przedmiot badań wielu dyscyplin naukowych
- zwłaszcza antropologii, która zajmuje się człowiekiem w aspekcie biologicznym, filo- zoficznym, społeczno-kulturowym, teleologicznym (wiedza interdyscyplinarna). (^19) N. Wolański, Ekologia człowieka, t. 1: Podstawy ochrony środowiska i zdrowia człowieka. Wrażliwość na czynniki środowiska i biologiczne zmiany przystosowawcze, Warszawa 2008, s. 45; por. L. Agapow, A. Kładna, J. Kruk, R. Feruszewski, Ekologia
[7] ŚRODOWISKO JAKO KATEGORIA PEDAGOGICZNO-EKOLOGICZNA 153
pracować, przetrawić soki, i w ten sposób wzmacniać własne siły. Kazał przeto Bóg, by po lecie następowała zima, aby zapewnić odpoczynek wszystkiemu, co wyrasta z ziemi, a przez to i ziemi samej.”^26 W europejskiej kulturze intelektualnej epoki oświecenia rozważano miejsce człowieka w środowisku naturalnym. Według Denisa Diderota
- redaktora trzydziestopięciotomowej Encyklopedii albo słownika rozu- mowanego nauk, sztuk i rzemiosł – przyroda jest źródłem doskonałości, a prawo natury – prawdziwe. Woda, powietrze, ziemia, ogień – wszyst- kie żywioły mają znaczenie i miejsce w systemie przyrody, którego prawa ma badać filozofia. Filozof naturalista, współtwórca encyklope- dii – Paul H.D. Holbach wyjaśnił, że przyroda stanowi zorganizowaną całość – implikuje wszystkie byty, a człowiek jest bytem poddanym determinantom przyrody. Z francuskimi encyklopedystami współpra- cował przejściowo wybitny filozof oświecenia Jean Jacques Rousseau. W dziele pt. O umowie społecznej podkreślił wartość wolności,^27 wyjaśnił, że szczęśliwy może być człowiek, który „nie jest uwikłany w cywilizację”, a więc życie społeczne powinno rozwijać się w stanie zbliżonym do naturalnego pierwowzoru.^28 Rousseau apoteozował śro- dowisko naturalne, stwierdził: „wszystko, co dobre, kiedy wychodzi z rąk Stwórcy – wyradza się w ręku człowieka”,^29 przyroda jest ra- dością człowieka. Postulował, aby „długo podglądać przyrodę”, wy- chowywać dzieci w zgodzie z prawami naturalnymi, ponieważ natura kształtuje człowieka fizycznie a wychowawcy moralnie.^30 Porównywał wychowanie dziecka do troskliwej uprawy^31 darów naturalnych środo- wiska przyrody. Wybitny twórca myśli pedagogicznej przełomu XVIII i XIX w. Johann H. Pestalozzi także rozważał miejsce człowieka w środowisku jego ży-
(^26) J. A. Komeński, Wielka dydaktyka , Warszawa-Lwów 1935, s. 101. (^27) J. J. Rousseau, O umowie społecznej , Kraków 1927, s. XVII. (^28) Tamże, s. 1; por. J. Parandowski, Rousseau. Szkic literacko-filozoficzny , Lwów 1913, s. 52. (^29) J.J. Rousseau, Emil czyli o wychowaniu, Lwów-Warszawa 1930, cz. 1, s. 5. (^30) J. J. Rousseau, Emil czyli o wychowaniu , Lwów-Warszawa 1933, cz. 2, s. 85. (^31) J. J. Rousseau, Wybór tekstów pedagogicznych , Warszawa 1949, s. 32.
154 EDYTA WOLTER [8]
cia.^32 Wyjaśnił, że w stanie naturalnym człowiek jest niewinny jak dziec- ko, cieszy się życiem, otaczającą przyrodą pól i lasów, którą czci jak bóstwo i jest ufny. Gdy rości sobie prawa do ziemi i bierze ją „na procent lenna” przechodzi w stan społeczny, który jest „w swej istocie kontynu- acją wojny wszystkich przeciwko wszystkim.” Pestalozzi uogólnił „jako dzieło natury, jako zwierzę jestem doskonały; jako dzieło samego siebie dążę do doskonałości; jako dzieło rodzaju próbuję pozostać na etapie, w którym doskonałość samego siebie nie jest możliwa.”^33 Jeśli chodzi o polską myśl naukową, trzeba przypomnieć Jana Śnia- deckiego, który interesował się filozofią przyrody. Był zwolennikiem indukcyjnego badania praw przyrody. Wyjaśnił, że w przyrodzie panuje porządek – dzieło Mądrości Najwyższej.^34 Jego brat Jędrzej Śniadec- ki (filozof przyrody)^35 podjął próbę wyjaśnienia wzajemnej zależności organizmów (jestestw)^36 w systemie natury. Pisał, że człowiek jest naj- większym wśród stworzeń zabójcą.^37 „Chciwość, zazdrość, okrucień- stwo, a nade wszystko ambicyja jest najsilniejszą sprężyną jego znisz- czenia i sama jedna jest dostateczną tamą wstrzymującą i jego ciągłe doskonalenie się.”^38 Śniadecki krytycznie ocenił ingerencję człowieka w środowisku naturalnym. Podkreślił, że harmonijnie relacje człowie- ka z przyrodą są warunkiem zdrowego życia. Człowiek stanowi inte- gralną część systemu przyrody, z którego należy czerpać mądrość (pra- wo natury), kształtując poszczególne sfery życia społecznego. Jędrzej Śniadecki postulował, aby redukować antynomię natury i kultury.^39
(^32) J.H. Pestalozzi, Moje badania nad udziałem natury w rozwoju rodzaju ludzkiego, Wrocław 1984, s. 66-115. (^33) Tamże, s. 120. (^34) J. Śniadecki, Geografia czyli opisanie matematyczne i fizyczne Ziemi , [w:] tegoż, Wybór pism naukowych , Kraków 1954, s. 426. (^35) E. M. Mystkowski, Jędrzej Śniadecki jako przyrodnik , Odbitka z „Pediatrii Pol- skiej” 1938, t. XVIII, z. 7-8, s. 1-3. (^36) L. Świerzawski, Jędrzej Śniadecki jego żywot, naukowe i społeczne stanowisko , Petersburg 1900, s. 27. (^37) B. Rejchman, Jędrzej Śniadecki i Darwin. Przyczynek do dziejów piśmiennictwa naukowego polskiego, odbitka z czasopisma „Niwa”, Warszawa 1874, s. 7. (^38) J. Śniadecki, Wybór pism naukowych i publicystycznych , Kraków 1952, s. 220. (^39) J. Strojnowski, Psychofizjologia Jędrzeja Śniadeckiego , Wrocław 1968, s. 61.
156 EDYTA WOLTER [10]
ścianka (środowisko wiejskie) pełniła funkcję patriotyczną, gdy polska kultura walczyła o przetrwanie w latach niewoli narodowej. Natomiast w okresie pozytywizmu jednoczono siły społeczne w celu budowania zakładów leczniczych (leczenie sanatoryjne),^48 w których zatrudnieni lekarze realizować mają leczenie balneologiczne. Według Józefa Die- tla, zdrojowe wody są cennym środkiem leczniczym, ze względu na walor prewencyjny.^49 Organizm ludzki ma właściwości samolecznicze w optymalnych warunkach życia.^50 J. Dietl podkreślił walor terapeutyczny środowiska naturalnego w leczeniu chorych, zwłaszcza gdy „zakład położony na romantycznem leśnem urwisku, jakby ręką czarodzieja z łona ziemi wyprowadzony, tak piękny i zachwycający sprawia widok”,^51 że pobyt w zdrojowiskach górskich sprawia „iż źrzódła wód lekarskich są zarazem źrzódłami na- szej pomyślności.”^52 Tym bardziej, gdy są to dary przyrody ojczystej. O leczniczych walorach środowiska naturalnego w Tatrach^53 pisał także Tytus Chałubiński. Natomiast Stanisław Witkiewicz^54 w swojej twór- czości eksponował życiodajny wpływ środowiska naturalnego na zdro- wie ludzkie „tu człowiek odpoczywa, a pesymizm zostaje pobity”^55 , podobnie jak (m. in.) Jan Kasprowicz^56 , Kazimierz Przerwa Tetmajer, Władysław Reymont, Stefan Żeromski.^57
(^48) W. Hensel, J. Pazdur (red.), Historia kultury materialnej Polski w zarysie , t. VI, Wrocław 1974, s. 464. (^49) J. Dietl, Krynica w Karpatach galicyjskich położona, opisana pod względem hi- storycznym, topograficznym, klimatycznym, botanicznym, geologicznym i lekarskim , Kraków 1857, s. 39-207. (^50) J. Dietl, Źrzódła lekarskie w Szczawnicy , Kraków 1858, s. 59; Por. S. Szpilczyń- ski, Nauki medyczne , [w:] B. Suchodolski (red.), Historia nauki polskiej, t. III 1795- 1862, Wrocław 1977, s. 606. (^51) J. Dietl, Źrzódła lekarskie w Iwoniczu , Kraków 1858, s. 4. (^52) J. Dietl, Uwagi nad zdrojowiskami krajowemi ze względu na ich skuteczność, za- stosowanie i urządzenie, Kraków 1858, cz. 1, s. 3-363. (^53) T. Chałubiński, Sześć dni w Tatrach wycieczka bez programu , Kraków 1988, s. 76. (^54) Ojciec Stanisława Ignacego Witkiewicza. (^55) S. Witkiewicz, Zakopane w zimie. Tatry w śniegu , Gdańsk 1991, s. 1. (^56) J. Kasprowicz, Pory roku , Zakopane 1995, s. 21; J. Kasprowicz, Z Tatr , Kraków 1976, s. 5 i nast. (^57) S. Żeromski, Puszcza jodłowa , Kielce 1889, s. 44.
[11] ŚRODOWISKO JAKO KATEGORIA PEDAGOGICZNO-EKOLOGICZNA 157
W okresie Drugiej Rzeczypospolitej środowisko naturalne było kate- gorią ekologiczną w literaturze naukowej. W licznych publikacjach (m.in. Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Mariana Sokołowskiego) rozważano problem wychowania do zdrowych relacji ze środowiskiem przyrody, kształtowania świadomości ekologicznej,^58 wypracowania ustawodaw- stwa ochrony przyrody^59 (umożliwiającego chłonienie dóbr naturalnych środowiska niezależnie od woli właściciela lub praw użytkowania), reali- zowania wychowania ekologicznego w szkole^60 – za pomocą przygotowa- nych do tego celu podręczników.^61 Na łamach czasopism przeważały arty- kuły dotyczące ochraniania poszczególnych roślin, zwierząt, rezerwatów leśnych. Publikowano informacje bieżące o odczytach popularyzujących wiedzę przyrodniczą oraz dotyczącą ochrony środowiska naturalnego, także informacje o dyskusjach naukowych podczas spotkań konferencyj- nych i przepisy prawne (ustawodawstwo polskie i zagraniczne). Mimo bogatej literatury – zwłaszcza na łamach periodyków nauko- wych i popularnonaukowych w okresie Drugiej Rzeczypospolitej wy- chowanie ekologiczne w procesie kształcenia dzieci i młodzieży było realizowane jedynie hasłowo – w ramach lekcji z przyrody i geografii. Dopiero po II wojnie światowej – w 1974 roku – w polskich szkołach wyodrębniono w programie nauczania działy o ochronie środowiska naturalnego. Natomiast od 1978 roku w programie szkoły dziesięcio- letniej, w klasach I-III wprowadzono nowy przedmiot „środowisko spo- łeczno-przyrodnicze”. Środowisko – w ujęciu Danuty Cichy – jest „układem stosunków przyrodniczych, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, w któ-
(^58) J.G. Pawlikowski, O lice ziemi. Wybór pism , Warszawa 1938, s. 91; tenże, Pra- wodawstwo ochronne (odbitka ze „Skarbów Przyrody”), Warszawa 1932, s. 5; tenże, O celach i środkach ochrony przyrody , Zakopane 1920, s. 5 i nast. (^59) J.G. Pawlikowski, Rozbudowa prawnych podstaw ochrony przyrody w Polsce (odbitka z „Ochrony Przyrody” 1934, z. 14), Kraków 1935, s. 1; tenże, Prawo ochrony przyrody , Kraków 1927, s. 121. (^60) M. Sokołowski, O wprowadzeniu ochrony przyrody do nauczania szkolnego (od- bitka z „Ochrony Przyrody” 1925, z. 5.), Kraków 1925, s. 4. (^61) M. Sokołowski, Ochrona przyrody w szkole. Wartość idei ochrony przyrody w wychowaniu i kształceniu młodzieży , Kraków 1927, s. 58 i nast.
[13] ŚRODOWISKO JAKO KATEGORIA PEDAGOGICZNO-EKOLOGICZNA 159
EDUKACJA EKOLOGICZNA DLA PEDAGOGÓW
Edukacja ekologiczna (środowiskowa) jest wyzwaniem dla pedago- gów^69 – w redukowaniu antynomii natury i kultury, kształtowaniu zdro- wej^70 populacji ludzkiej jako integralnej części środowiska przyrody; wychowywaniu do zdrowej samorealizacji w środowisku^71 społecz- no-przyrodniczym „sięgania do źródeł ludzkiej wrażliwości etycznej (…) wychowania jak najwszechstronniejszej osobowości”^72 , która jest osobowością pełną, altruistyczną, wartościującą etycznie^73 – na rzecz zrównoważonego rozwoju. Dla pedagogiki jako dyscypliny naukowej, która integruje „wiedzę innych nauk skupiających się fragmentarycznie na zjawisku wychowania i kształcenia, odpowiada (…) na podstawo- we pytania o sens życia”^74 – znaczenie ma środowisko wychowawcze, w skład którego wchodzą: rodzina, grupy rówieśnicze, społeczność lokalna (środowisko lokalne), instytucje wychowania bezpośredniego (przedszkola, szkoły) oraz instytucje wychowania pośredniego – które wpływają na rozwój tożsamości indywidualnej i społecznej (wspólno- towej) w „animowaniu (…) aktywnością ludzi w ramach dobra społecz- nego”^75 – jakim jest zdrowe środowisko życia.
(^69) A. Gromkowska-Melosik, Pedagogika ekologiczna , [w:] Z. Kwieciński, B. Śli- werski (red.), Pedagogika podręcznik akademicki , Warszawa 2004, t. 1, s. 425 i nast.; por. M. Nowak, Teorie i koncepcje wychowania , Warszawa 2008, s. 202 i nast.; por. N. Wolański, Ekologia człowieka, t. 2: Podstawy ochrony środowiska i zdrowia człowie- ka. Ewolucja i dostosowanie biokulturowe , Warszawa 2008, s. 473 i nast. (^70) Z. Paśniewska-Kuć, Humanistyczna terapia rozwojowa. Wzmożona pobudliwość psychiczna i nerwice w perspektywie osobowego rozwoju , Warszawa 2010, s. 34. (^71) D. Cichy, Środowiskowy projekt edukacyjny – szkolna monografia „Nasza miej- scowość” , „Edukacja Biologiczna i Środowiskowa. Kwartalnik dla nauczycieli” 2009, nr 3 (31), s. 41 i nast. (^72) A. Solak, „ Myślenie według wartości” a wychowanie , [w:] tenże (red.), Przyszłość wychowania , Tarnów 2001, s. 53, 65. (^73) A. Solak, Człowiek i jego wychowywanie. Zagadnienia wybrane , Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej, Tarnów 2004, s. 10 – 11. (^74) S. Chrobak, Podstawy pedagogiki nadziei. Współczesne konteksty w inspiracji personalistyczno-chrześcijańskiej, Warszawa 2009, s. 313. (^75) Z. Babicki, Lider i animacja społeczna na terenie parafii, „Pedagogika społeczna” 2007, nr 3, s. 82.
160 EDYTA WOLTER [14]
PODSUMOWANIE
Edukacja ekologiczna (środowiskowa) w Polsce jest składnikiem edukacji obywatelskiej – ma związek z promowaniem wartości i postaw humanistycznych, zapobieganiem patologiom społecznym^76 – w epi- stemologicznej otwartości na wrażliwość ekologiczną osoby ludzkiej i realizowaniu celów „Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej” – wychowania dla zrównoważonego rozwoju społeczno-przyrodniczego.
BIBLIOGRAFIA
Agapow L., Kładna A., Kruk J., Feruszewski R ., Ekologia człowieka , Szczecin 1998. Babicki Z., Lider i animacja społeczna na terenie parafii , [w:] „Peda- gogika społeczna” (Zespół Pedagogiki Społecznej Komitetu Nauk Pe- dagogicznych PAN „Pedagogium”), Warszawa 2007. Brzęk G., Krzysztof Kluk , Wydanie drugie rozszerzone i uzupełnione, Lublin 1977. Chałubiński T., Sześć dni w Tatrach wycieczka bez programu , Kra- ków 1988. Chrobak S., Podstawy pedagogiki nadziei. Współczesne konteksty w inspiracji personalistyczno-chrześcijańskiej , Warszawa 2009. Chromiński Z., Malinowski A., Ekologia człowieka , Warszawa 2001. Cichy D., Dylematy kształcenia dorosłych dla wdrażania zrównowa- żonego rozwoju , [w:] J. W. Czartoszewski, E. Grott (red. nauk.), Proble- my XXI wieku uwarunkowania społeczno-pedagogiczne wychowania do zrównoważonego rozwoju, Warszawa 2007. Cichy D., Środowiskowy projekt edukacyjny – szkolna monografia „Nasza miejscowość” , w: „Edukacja Biologiczna i Środowiskowa. Kwartalnik dla nauczycieli” 2009.
(^76) B. Kałdon, Środowiskowe i osobowościowe uwarunkowania przynależności mło- dzieży do subkultur , [w:] B. Kałdon, J. Kahlan, A. Fidelus (red.), Diagnostyka i rozwią- zywanie problemów psychospołecznych dzieci i młodzieży , Sandomierz-Warszawa 2009, s. 43 i nast.
162 EDYTA WOLTER [16]
Kozłowska I., Edukacja ekologiczna studentów , [w]: „Problemy Dydaktyki i Wychowania w Akademii Rolniczej w Poznaniu”, Poznań
Majorek C., Księgi szkolne Komisji Edukacji Narodowej , Warszawa
Mystkowski E. M., Jędrzej Śniadecki jako przyrodnik , Odbitka z „Pe- diatrii Polskiej” 1938. Nowak M., Teorie i koncepcje wychowania , Warszawa 2008. Parandowski J., Rousseau. Szkic literacko-filozoficzny , Odbitka z „Przeglądu”, Lwów 1913. Paśniewska – Kuć Z., Humanistyczna terapia rozwojowa. Wzmożona pobudliwość psychiczna i nerwice w perspektywie osobowego rozwoju , Warszawa 2010. Pawlikowski J. G., O celach i środkach ochrony przyrody , Zakopane
Pawlikowski J. G.,. O lice ziemi Wybór pism , Warszawa 1938. Pawlikowski J. G., Prawo ochrony przyrody , Kraków 1927. Pawlikowski J. G., Prawodawstwo ochronne (odbitka ze „Skarbów Przyrody”), Warszawa 1932. Pawlikowski J. G., Rozbudowa prawnych podstaw ochrony przyrody w Polsce (odbitka z „Ochrony Przyrody” 1934), Kraków 1935. Pestalozzi J. H., Moje badania nad udziałem natury w rozwoju rodza- ju ludzkiego , Wrocław 1984. Pieter J., Słownik psychologiczny, Wydanie drugie, Katowice 2004. Rej M., Żywot człowieka poczciwego (opr. J. Krzyżanowski), Wro- cław 2003. Rejchman B., Jędrzej Śniadecki i Darwin, przyczynek do dziejów pi- śmiennictwa naukowego polskiego , Warszawa 1874. Rousseau J. J ., Emil czyli o wychowaniu (tłum. W. Husarski), Lwów
- Warszawa 1930, cz. 1. Rousseau J. J., Emil czyli o wychowaniu (tłum. E. Zieliński), Lwów
- Warszawa 1933, cz. 2. Rousseau J. J., O umowie społecznej (tłum., opr. M. Starzewski), Kra- ków 1927.
[17] ŚRODOWISKO JAKO KATEGORIA PEDAGOGICZNO-EKOLOGICZNA 163
Rousseau J. J., Wybór tekstów pedagogicznych (opr. H. Pohoska), Warszawa 1949. Słownik terminologiczny informacji naukowej , Wrocław 1979. Sokołowski M., Ochrona przyrody w szkole. Wartość idei ochrony przyrody w wychowaniu i kształceniu młodzieży , Kraków 1927. Sokołowski M., O wprowadzeniu ochrony przyrody do nauczania szkolnego (odbitka z „Ochrony Przyrody” 1925), Kraków 1925. Solak A., Człowiek i jego wychowywanie. Zagadnienia wybrane , Tar- nów 2004. Solak A., Myślenie według wartości a wychowanie , [w:] A. Solak (red. nauk.), Przyszłość wychowania, Tarnów 2001. Strojnowski J., Psychofizjologia Jędrzeja Śniadeckiego , Wrocław
Szacki J., Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe , Warszawa
Szczepaniec-Cięciak E., Relacje między pedagogiką a ekologią na przykładzie nauczania i wychowania dla zrównoważonego rozwoju , w: S. Palka (red.), Pogranicza pedagogiki i nauk pomocniczych, Kraków
Szczepański J., Sprawy ludzkie , Wydanie trzecie rozszerzone, War- szawa 1984. Szczepański J., Wpływ kultury na życie społeczne , [w:] H. Mielicka (wstęp i opr.), Socjologia wychowania. Wybór tekstów, Kielce 2000. Szpilczyński S., Nauki medyczne , [w:] B. Suchodolski (red.), Historia nauki polskiej. Tom III 1795 – 1862, Wrocław 1977. Szyfman L., Jędrzej Śniadecki przyrodnik – filozof , Warszawa 1960. Śniadecki J., Geografia czyli opisanie matematyczne i fizyczne Ziemi , [w:] J. Śniadecki, Wybór pism naukowych, Kraków 1954. Śniadecki J., Wybór pism naukowych i publicystycznych (opr. B. Skar- żyński), Kraków 1952. Świerzawski L., Jędrzej Śniadecki jego żywot, naukowe i społeczne stanowisko , Petersburg 1900. Tuszyńska L., Edukacja ekologiczna dla nauczycieli i studentów , Warszawa 2006.
