Pobierz Stan psychiczny a odpowiedzialność karna i więcej Schematy w PDF z Psychiatria tylko na Docsity!
ARCH. MED. SĄD. KRYM., 2009, LIX, 309-319 PRACE POGLĄDOWE
Filip Bolechała
Stan psychiczny a odpowiedzialność karna – regulacje prawne
i kryteria medyczne w Polsce oraz innych państwach
Mental state and the criminal responsibility – legal regulations
and medical criteria in Poland and other countries
Z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej UJ CM Kierownik: prof. dr hab. n. med. M. Kłys
We współczesnych cywilizowanych systemach prawnych warunkiem odpowiedzialności karnej jest poczytalność sprawcy. Tym samym niepoczytalność wynikająca z pewnych zaburzeń psychicznych jest okolicznością wyłączającą winę. Ogólne założenia kryteriów niepoczytalności w prawie większości kra- jów są zbliżone i podobne, jednak występują pewne istotne różnice w szczegółach zasad ich interpreto- wania i przyjmowania. Odmienności te szczególnie różnią od siebie systemy kontynentalnych państw europejskich od krajów, których sądownictwo wywo- dzi się z prawa angielskiego. W pracy przedstawiono i omówiono szczegółowo prawne oraz medyczne uwarunkowania obrony na gruncie niepoczytalności w Polsce oraz zarysowano prawne podstawy tego zagadnienia w innych krajach Europy, Ameryki Pół- nocnej i Australii.
In contemporary civilized legal systems, sanity is a prerequisite for criminal responsibility of the perpetrator. Thus, insanity resulting from certain psychiatric and psychological disorders is a circumstance excluding the guilt. General assumptions of insanity criteria are close and similar in legal systems of the majority of countries; however, certain essential differences appear in details of their interpretation and acceptance. These differences in particular appear among systems of continental European states as opposed to these, in which the judiciary system is derived from the English law. The paper presents and discusses in detail the legal and
medical considerations of insanity defense in Poland, as well as outlines the legal foundations of this issue in other countries of Europe, North America and Australia.
Słowa kluczowe: odpowiedzialność karna, niepoczytalność, prawo, kryteria medyczne Key words: criminal responsibility, insanity, law, medical criteria
WSTęP
Współczesne systemy prawa karnego czer- piące inspirację z kultury rzymskiej wyznają naczelną zasadę nierozerwalnego powiązania odpowiedzialności z pojęciem winy ( nullum crimen sine culpa – bez winy nie ma przestęp- stwa). Podstawowym warunkiem przypisania winy sprawcy czynu zabronionego jest jego faktyczna zdolność do takiego przypisania. Wy- nika ona z dwóch przesłanek: dojrzałości czyli stopnia rozwoju psychofizycznego i poczytal- ności [1]. Poczytalność nie ma swojej prawnej definicji, jest abstrakcyjnym terminem trudnym do obiektywizacji. Formalnie oznacza zdolność podlegania karze. Określana bywa na przykład jako psychiczna normalność, zdolność rozpo- znawania tego co jest dobre, a co złe (zakazane czy nakazane przez obowiązujące normy) lub jako sposób postrzegania, myślenia, przeży- wania uczuć i podejmowania decyzji, który jest
310 Nr 4
zgodny z normą psychiczną [2, 3]. W praktyce przyjmuje się z założenia, że poczytalność oso- by jest powszechną statystyczną regułą. Jest domniemana i dlatego w toku postępowania karnego nie dowodzi się jej ani nie analizuje w każdym przypadku, lecz dopiero wówczas, gdy zaistnieje uzasadniona wątpliwość co do poczytalności sprawcy. Obrona na gruncie niepoczytalności jest powszechnie obecna w sądownictwie większości państw na świecie, które respektują prawa człowieka i dysponują uregulowanymi systemami prawnymi. Niepoczy- talność jest niczym innym jak zaprzeczeniem, przeciwieństwem poczytalności. Oznacza nie- możność przypisania winy i odpowiadania za swoje czyny z powodu pewnych konkretnych uwarunkowań stanu psychicznego. Tym samym osoba niepoczytalna choć dopuszcza się czynu zabronionego nie może być ukarana, bo nie popełnia przestępstwa. Mimo, że ogólne założenia kryteriów niepo- czytalności w prawie większości krajów są zbli- żone i zbieżne, to szczegóły określające warunki wyłączenia odpowiedzialności z uwagi na stan psychiczny sprawcy przynoszą pewne różnice, nieraz bardzo istotne w konsekwencjach prak- tyki ich stosowania.
NIEPOCZYTALNOść I OGRANICZONA POCZYTALNOść W POLSKIM PRAWIE KARNYM
W aktualnie obowiązującym w Polsce Ko- deksie karnym z 1997 roku definicja pojęcia niepoczytalności zawarta została w art. 31 § 1, który stanowi: „Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowe- go lub innego zakłócenia czynności psychicz- nych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowa- niem” [4]. Przepis powyższy sam w sobie nie zawiera słowa „niepoczytalność”, jednak ustawa wpro- wadza ten termin drogą odesłania przez inne artykuły poświęcone środkom zabezpieczają- cym (art. 94 i 99 kk.), gdzie mowa jest o sprawcy „w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1” [4]. Rodzima ustawa karna określając kryteria niepoczytalności posłużyła się metodą mie- szaną psychiatryczno-psychologiczną, która wskazuje zarówno źródła jak i skutki. Uznaje nie- poczytalność za określony stan psychiki osoby związany z pewnymi właściwościami procesów
motywacyjnych i stopniem samokontroli dzia- łania (element psychologiczny), który wynika z konkretnych przyczyn biologicznych (element psychiatryczny). Oba te człony powiązane są ze sobą zależnością przyczynową, a jednocześnie ograniczają się wzajemnie. Oznacza to z jednej strony, że nie każde zaburzenie psychiczne jest podstawą do orzeczenia niepoczytalności lecz tylko takie, które faktycznie pozbawia spraw- cę zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem. Po drugie zniesienie tych zdolności musi być spo- wodowane tylko przez czynniki wymienione w członie psychiatrycznym, a nie przez żadne inne. Niemożność rozpoznania znaczenia czy- nu lub kierowania postępowaniem przy braku zakłócenia psychicznego nie daje podstaw do orzeczenia niepoczytalności sprawcy. W takiej sytuacji może być ona na przykład wynikiem błędu lub przymusu. U osób niepoczytalnych najczęściej mamy do czynienia z równoczesnym brakiem zdolności rozpoznania znaczenia czynu i pokierowania postępowaniem. Niekiedy wy- stępuje tylko druga część członu psychologicz- nego. Natomiast teoretyczna sytuacja, w której zaburzenie psychiczne pozbawia zdolności rozpoznania znaczenia, a zachowuje możliwość kierowania działaniami jest z punktu widzenia nauki w rzeczywistości nierealna [1, 5, 6]. Kwestię „znaczenia czynu” należy rozumieć zarówno w odniesieniu prawnym, jak i faktycz- nym. Dotyczy ona stopnia w jakim sprawca uświadamiał sobie fizyczny sens swojego za- chowania oraz jego prawno-moralno-społeczną ocenę. Zdolność rozpoznania znaczenia czynu jest więc pojęciem odnoszącym się do intelek- tualno-rozumowego czyli poznawczego aspektu procesu motywacyjnego. Osoba dopuszczająca się czynu nie wie, że jest on prawnie zabronio- ny lub nie zdaje sobie sprawy z tego co robi. Nie uświadamia sobie konsekwencji swojego działania, a w szczególności powiązań czynu z określonymi następstwami (na przykład nie zdaje sobie sprawy, że uderzenie człowieka w głowę metalową rurką może wyrządzić mu krzywdę). brak zdolności pokierowania swoim postępowaniem to sytuacja, w której sprawca nie jest w stanie zachować się zgodnie z obowią- zującymi standardami społecznymi, prawnymi i moralnymi. Kryterium to odnosi się więc do tzw. wolicjonalnej strony psychiki sprawcy. Historycz- ne już dziś pojęcie woli określało zdolność do świadomego, zamierzonego i pozbawionego zewnętrznego przymusu wykonywania pewnych czynności oraz powstrzymywania się od innych.
Filip bolechała
312 Nr 4
cukrzyca), a także zatruciem organizmu. Sąd Najwyższy wyrokiem z 7.02.1963 przyjął, że przez „inne zakłócenia czynności psychicznych” należy rozumieć zarówno stany patologiczne, jak i pewne, przebiegające gwałtownie, bez kontroli, stany fizjologiczne [5, 9, 10, 11]. Niepoczytalność jako okoliczność wyłączają- ca winę, musi być odnoszona do określonego czynu zabronionego i zachodzić w konkretnym czasie jego popełniania ( tempore criminis, tempore delicti ). „Czas czynu” to okres, który nie ogranicza się tylko do samego momentu działania lub zaniechania, lecz może być bardzo rozległy pod względem czasowym. W przypadku ciągu przestępstw ocenę poczytalności sprawcy odnosi się do poszczególnych czynów składa- jących się na ten ciąg. Gdy przestępstwo jest wieloczynowe lub ma postać czynu ciągłego, to kwestia poczytalności obejmuje to w jednej całości. Z prawnego punktu widzenia nie jest natomiast istotne czy stan niepoczytalności wy- stępował w czasie skutku realizującego znamiona czynu zabronionego [6]. Opiniowanie o poczytal- ności sprawcy dokonywane jest przez biegłych psychiatrów często w kilka tygodni, a nawet mie- sięcy lub lat po krytycznym zdarzeniu. Dlatego też ocena stanu psychicznego tempore criminis może być ze względu na charakter zaburzenia bardzo utrudniona i wymagać szczególnej ostroż- ności oraz wnikliwości, jak również uwzględnienia wszystkich okoliczności czynu. Kolejną kwestią, czasem sprawiającą po- ważne problemy, jest ustalenie w jakim stopniu określone zaburzenie psychiczne ograniczało poczytalność sprawcy, w możliwym zakresie od niepoczytalności do braku istotnych skutków dla jego stanu psychicznego. Choroba psychicz- na jest zjawiskiem dynamicznym, o różnym natężeniu i nasileniu objawów, często zmien- nym przebiegu w poszczególnych okresach chorobowych i zależnym od takich elementów, jak na przykład przyjmowane leki lub czynniki zewnętrzne. Możliwe są okresy, w których cho- roba nie zakłóca prawidłowego funkcjonowania chorego (remisja objawów, lucida intervalla ) [5]. Nie istnieje więc prosta zależność między roz- poznaniem a oceną poczytalności, gdyż sama diagnoza nie przekłada się automatycznie na kryteria niepoczytalności [10]. Niemożliwe jest ogólne, abstrakcyjne ustalenie czy określona choroba prowadzi do pełnej niepoczytalności, czy ogranicza poczytalność w stopniu znacznym lub tylko nieznacznym. Niezbędne jest zatem określenie, jaki wpływ miała choroba w czasie dokonania konkretnego czynu zarzucanego
sprawcy na możliwość rozpoznania przez niego znaczenia czynu lub pokierowania jego postępowaniem w konkretnym czasie. Z punktu widzenia opiniowania sądowo-psychiatrycznego największe znaczenie mają psychozy i zaburze- nia prowadzące do zmniejszenia samokontroli, impulsywności, rozhamowania emocjonalno- -popędowego [12]. Ocenę poczytalności sprawcy czynu zabro- nionego sąd (a w postępowaniu przygotowaw- czym prokurator) opiera na dowodzie z opinii biegłych na mocy art. 193 kpk. Niewątpliwie ustalenie stanu psychicznego sprawcy wyma- ga wiadomości specjalnych, wykraczających poza zasób wiedzy przeciętnego człowieka. W myśl przepisów kodeksu karnego przesłanką argumentującą powołanie biegłych psychiatrów jest „uzasadniona wątpliwość” organu proce- sowego, co do poczytalności sprawcy. Opinia o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego, dotycząca jego poczytalności w chwili popeł- nienia czynu, aktualnego stanu zdrowia oraz zdolności do udziału w postępowaniu, musi być wydana przez co najmniej dwóch lekarzy psychiatrów (art. 202 kpk.). W razie potrzeby na wniosek lekarzy do udziału w wydaniu opinii mogą być powołani biegli innych specjalności. Obecnie jako standard opiniodawczy uznaje się udział biegłego psychologa w zespole opiniują- cym, a w uzasadnionych przypadkach również innego specjalisty np. seksuologa [1, 6, 13]. Konsekwencją przyjęcia niepoczytalności jest umorzenie postępowania karnego. Wobec sprawcy czynu zabronionego popełnionego w stanie niepoczytalności mogą być stosowane środki zabezpieczające, które w istocie swojej nie stanowią kary. Przy stwierdzeniu niebezpie- czeństwa sprawcy dla porządku prawnego mają one na celu zapobieżenie łamaniu przez niego prawa w przyszłości. Zgodnie z art. 94 kk., jeżeli niepoczytalny był sprawcą czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości i zachodzi wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia takiego czynu, to sąd orzeka umieszczenie takiego sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym. Decyzję swoją po- dejmuje w oparciu o opinię biegłych psychiatrów i psychologów. Umieszczenie niepoczytalne- go w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym orzeka się bezterminowo, poddawany jest on tam leczeniu i terapii, a zwolnienie może być zarządzone gdy minie stan niebezpieczeństwa. Nie rzadziej niż co 6 miesięcy sąd zapoznaje się z opinią dotyczącą aktualnego stanu zdrowia osoby pozostającej na detencji [1, 6, 13].
Filip bolechała
Nr 4 313
Pomiędzy stanem niepoczytalności a po- czytalnością, które zajmują dwa przeciwległe miejsca w ocenie stanu psychicznego, znajduje się cała gama stanów pośrednich. Prezentują one rozmaite nasilenie, poczynając od nieznacz- nych odchyleń od normy, a kończąc na bardzo poważnym ograniczeniu zdolności rozpoznania znaczenia czynu i kierowania swoim postępo- waniem [1]. Stanów tych dotyczy art. 31 § 2 kk., który mówi: „Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary” [4]. Tak więc sprawca działający w stanie znacz- nie ograniczonej poczytalności dopuszcza się przestępstwa, ale jego wina jest z zasady zmniej- szona. W konsekwencji sąd może zastosować wobec takiej osoby nadzwyczajne złagodzenie kary. Jeśli tego nie zrobi, to zgodnie z orzecz- nictwem Sądu Najwyższego powyższy stan psychiczny musi być wzięty pod uwagę jako okoliczność łagodząca przy wymierzaniu kary (jednak nie w oderwaniu od innych przesłanek kształtujących zakres winy). W razie istnienia ograniczonej poczytalności sprawcy poziom tego ograniczenia ma istotne znaczenie z punk- tu widzenia odpowiedzialności karnej. Sąd za pośrednictwem opinii biegłych psychiatrów i psychologów musi ustalić stopień tego ogra- niczenia w przedziale od bliskiego normalności, poprzez nieznaczne ograniczenie do znacznego lub bardzo znacznego, bliskiego niepoczytalno- ści, a następnie uwzględnić ten fakt przy ocenie całokształtu okoliczności przestępstwa. Tym niemniej problemem zasadniczym jest to, że bardzo trudno określić stopień ograniczenia po- czytalności. Z oczywistych względów psychiatria nie dysponuje obiektywnymi kryteriami pomiaru tego ograniczenia, w związku z czym opiniowa- nie w takich przypadkach może odznaczać się dużą dowolnością, subiektywnością, arbitral- nością i intuicyjnością. Prowadzi to czasem do znacznych rozbieżności w opiniach biegłych. W przypadku skazania sprawcy działającego w stanie znacznie ograniczonej poczytalności na karę pozbawienia wolności, sąd może orzec umieszczenie w zakładzie karnym, gdzie stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyj- ne [1, 5, 6, 10, 12]. Polski kodeks precyzuje również kwestię wpływu upojenia alkoholem lub odurzenia na odpowiedzialność karną. Rozstrzyga to w art. 31 § 3 kk.:
„Przepisów § 1 i § 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ogra- niczenie poczytalności, które przewidywał lub mógł przewidzieć” [4]. Opiniowanie w tego typu przypadkach rodzi czasem wiele trudności, a nawet kontrowersji. Wynika to z niejednoznacznej klasyfikacji upojeń alkoholowych i odpowiadających im objawów klinicznych, a tym samym braku precyzyjnych kryteriów diagnostycznych. biegli muszą roz- strzygnąć w opinii, jaki był wpływ intoksykacji na ocenę zdolności rozpoznania przez sprawcę znaczenia czynu i pokierowania swoim postępo- waniem, biorąc pod uwagę całokształt obrazu klinicznego. Przyjmuje się, że dyspozycję art. 31 § 3 wyczerpuje tzw. upojenie alkoholowe zwy- kłe (proste). Natomiast upojenie patologiczne, upojenie na podłożu organicznego uszkodzenia OUN oraz upicia atypowe mogą być traktowane jako spełniające kryteria niepoczytalności lub poczytalności znacznie ograniczonej. W prze- biegu intoksykacji alkoholem, najczęściej o cha- rakterze upicia powikłanego (atypowego), mogą występować stany dysforyczne związane ze znacznymi zaburzeniami zachowania i nastro- ju, rozdrażnieniem, gniewem, wybuchowością i skłonnością do nietrzymania afektu lub całko- witego rozhamowania emocjonalnego. W takich sytuacjach bodźce zewnętrzne traktowane są jako wroga prowokacja, prowadzą do gwałtow- nych reakcji agresywnych, niewspółmiernych do bodźca oraz działań nieplanowanych i nie- przemyślanych. Również spotykane w przebie- gu przewlekłego uzależnienia alkoholowego psychozy alkoholowe, stany majaczeniowe, są podstawą do przyjęcia niepoczytalności spraw- cy. Tak więc opiniowanie dotyczące roli upoje- nia alkoholowego, przy ocenie poczytalności sprawcy, obejmuje obok ilościowych zaburzeń świadomości, również jakościowe zaburzenia myślenia, spostrzegania oraz zaburzenia emo- cjonalne. Wyżej zarysowany problem w równym stopniu dotyczy opiniowania spraw związanych z kwestiami odurzenia [12, 14, 15].
NIEPOCZYTALNOść W SYSTEMACH PRAWNYCH EUROPEJSKICH PAńSTW KONTYNENTALNYCH
Ustawodawstwo karne państw europejskich, za wyjątkiem krajów anglosaskich, kwestię niepoczytalności reguluje w sposób zbliżony do tego, jaki funkcjonuje w prawie polskim. Obecne są jednak pewne odmienności w szcze-
STAN PSYCHICZNY A ODPOWIEDZIALNOść KARNA
Nr 4 315
karny wyłącza winę sprawcy za popełniony czyn z powodu istnienia nieprawidłowego rozwoju lub patologicznego zakłócenia zdolności psy- chicznych. „Nieprawidłowy rozwój” oznacza, że pewne funkcje psychiczne, takie jak świa- domość, wewnętrzne stany emocjonalne lub sprawność intelektualna, nie osiągnęły prawidło- wego poziomu. Natomiast termin „patologiczne zakłócenie” wskazuje na obecność objawów choroby psychicznej. W Holandii zakłada się obecnie pięciostopniowy podział poczytalności, który dostarcza sędziom bardzo praktycznego narzędzia dla oceny stopnia odpowiedzialno- ści sprawcy czynu zabronionego. Podział ten ustalono następująco: całkowita poczytalność, poczytalność zmniejszona w niewielkim stopniu, zmniejszona poczytalność, bardzo ograniczona poczytalność i niepoczytalność. Niepoczytal- ność oznacza, że dana osoba nie miała wolnej woli w chwili popełniania czynu, zatem nie mogła dokonać swobodnego wyboru. W przypadku ograniczonej poczytalności możliwe jest wyda- nie wyroku złożonego. Przestępca otrzymuje karę w zakresie odpowiedzialności za popełnio- ny czyn ale biorąc pod uwagę jego brak winy sąd może nakazać lub zalecić, aby znajdował się on pod opieką psychiatryczno-psychologiczną gdy dyktuje to interes publiczny (TbS – do dys- pozycji rządu) [18].
NIEPOCZYTALNOść W PRAWIE ANGIEL- SKIM ORAZ SYSTEMACH Z NIEGO SIę WYWODZĄCYCH
Źródłem angielskiego prawa karnego są pre- cedensowe wyroki sądów oraz obszerne ustawy Parlamentu. Nie funkcjonuje tam ustawa o cha- rakterze kodeksu karnego, będącego zbiorem ogólnych reguł dotyczących poszczególnych przestępstw, gdyż normy prawne ustanawiane są w systemie prawa zwyczajowego ( common law ). Jest to prawo o charakterze kazuistycz- nym tworzone przez nowe lub wcześniejsze precedensy sądowe. Jedną z fundamentalnych jego zasad jest kwestia przypisania odpowie- dzialności wyłącznie za świadome działania. Dlatego też jedynym z podstawowych elemen- tów przestępstwa i ponoszonej za niego odpo- wiedzialności jest pojęcie mens rea , rozumiane w szerokim ujęciu jako stan umysłu sprawcy dotyczący jego zamiaru, wiedzy i woli. W tym świetle niepoczytalność jest jedną z okoliczności wyłączających odpowiedzialność sprawcy za popełniony czyn i traktowaną jako usprawiedli- wienie. W prawie angielskim niepoczytalność
to niezdolność do rozpoznania istoty lub zna- czenia własnego zachowania, spowodowana zakłóceniem czynności psychicznych w wyniku choroby lub innych podobnych zaburzeń. Od 1843 roku do dnia dzisiejszego fundamentalne kryteria definiujące prawnie stan niepoczytalno- ści opierają się na regule M’Naghtena. W myśl niej dla wykluczenia odpowiedzialności karnej musi zostać bezsprzecznie udowodnione, że sprawca w chwili popełniania czynu znajdował się w błędzie z powodu upośledzenia rozumu spowodowanego chorobą umysłową, która pozbawiała go wiedzy na temat natury i właści- wości tego co robi lub rozeznania, że działanie to jest złe. Analiza precedensowych orzeczeń sądowych wskazuje, że termin „upośledzenie rozumu” ( defect of mind ) jest skierowany bar- dziej na zaburzenia myślenia niż emocjonalne, a pojęcie choroby umysłowej ( disease of mind ) odpowiada generalnie, choć nie bez wyjątków, zaburzeniom psychotycznym. Dalsza część reguły odnosi się z jednej strony do fizyczne- go charakteru czynu ( nature and quality of the act ), a z drugiej do jego znaczenia moralnego. Określenie „złe” należy jednak interpretować jako niedozwolone, zakazane przez prawo. Równolegle funkcjonującym usprawiedliwie- niem prawnym jest pojęcie automatyzmu czyli zachowania odruchowego, oznaczającego brak kontroli sprawcy czynu nad swoim postępowa- niem. W doktrynie angielskiego prawa karnego relacje między niepoczytalnością a automaty- zmem są dość niejasne, co nierzadko prowadzi do różnych orzeczeń w podobnych sprawach. Jednak o ile zachowania o typie automatyzmu są w głównej mierze powodowane czynnikami ze- wnętrznymi wpływającymi na osobę, to w przy- padku niepoczytalności decydujące znaczenie mają czynniki wewnętrzne lub kombinacja obu. Wprowadzenie na drodze Homicide Act w 1957 roku pojęcia ograniczonej odpowiedzialności oraz zniesienie przez The British Mental Health Act (1959, 1983) konieczności posługiwania się regułą M’Naghtena przez biegłych psychiatrów nieco zmieniło obecnie znaczenie karnej odpo- wiedzialności sprawców chorych psychicznie w angielskim wymiarze sprawiedliwości. Po- nadto ustawa z 1959 roku wprowadziła zasadę, że wobec przestępców dotkniętych chorobą psychiczną, psychopatów i niedorozwiniętych umysłowo, a nie uznanych za niepoczytalnych, można zamiast kary pozbawienia wolności za- stosować izolację w szpitalu psychiatrycznym. Przyjęcie ograniczonej odpowiedzialności ( di- minished responsibility ), zbliżonej pojęciowo
STAN PSYCHICZNY A ODPOWIEDZIALNOść KARNA
316 Nr 4
do poczytalności znacznie ograniczonej w pol- skim prawie karnym, obniża ciężar kwalifikacji czynu. Jest ona definiowana jako anomalia umysłu, która w znacznym stopniu ogranicza odpowiedzialność i ma zastosowanie jedynie w sytuacjach, gdy czyn polegał na pozbawieniu życia drugiego człowieka. Doprowadziło to ak- tualnie do znacznie rzadszego kwestionowania poczytalności sprawcy przez obrońców, gdyż konsekwencje orzeczenia niepoczytalności mogą być dla osoby dużo bardziej uciążliwe i długotrwałe (przymusowa hospitalizacja) niż wyrok przy okolicznościach łagodzących [16, 19, 20, 21, 22]. W krajach, gdzie systemy prawne ze względu na przeszłość historyczną czerpią z wzorca an- gielskiego, zasady orzekania niepoczytalności odwołują się do reguły M’Naghtena, bezpośred- nio lub z pewnymi modyfikacjami. Do państw tych należą Walia, Szkocja, Irlandia, USA, Kana- da, Australia czy Nowa Zelandia. W Nowej Ze- landii prawo nie przewiduje usprawiedliwienia na drodze pojęcia ograniczonej odpowiedzialności ( diminished responsibility ), a sprawcy zabójstw cierpiący na poważne schorzenia psychiczne mogą być: uznani za niezdolnych do uczestni- czenia w procesie sądowym, uznani za niewin- nych z powodu niepoczytalności, skazani i skie- rowani do leczenia psychiatrycznego lub skazani za dzieciobójstwo czyli uprzywilejowaną formę zabójstwa [23]. Kodeks Wspólnoty Narodów regulujący jednolite prawo karne na terytorium Australii dokonał pewnej liberalizacji i zmięk- czenia kryteriów wyznaczonych przez regułę M’Naghtena. Ustanowiono w nim, że nie ponosi odpowiedzialności karnej osoba, która w mo- mencie popełnienia przestępstwa była dotknięta „upośledzeniem umysłu”. Stan ten w odniesie- niu do konkretnego zdarzenia musiał skutkować co najmniej jedną z poniższych konsekwencji: brakiem wiedzy na temat natury i rodzaju czynu, niemożnością rozpoznania własnego postępo- wania jako złego w powszechnym rozumieniu lub pozbawieniem zdolności panowania nad własnymi działaniami. Termin upośledzenie umysłu ( mental impairment ) obejmuje: starość, upośledzenie umysłowe, chorobę psychiczną, uszkodzenie mózgu i ciężkie zaburzenia osobo- wości. Choroba psychiczna oznacza patologicz- ną ułomność umysłu w zakresie podstawowym, cechującą się pewną nienormalnością, będącą zaburzeniem krótkotrwałym, przemijającym lub długotrwałym, utrwalonym, lecz nie stanowią- cym naturalnej reakcji zdrowego organizmu na bodźce zewnętrzne [24, 25]. Prawo kanadyjskie
( Canadian Criminal Code ) określając stan nie- poczytalności posłużyło się regułą M’Naghtena dokonując dwóch modyfikacji. Wprowadziło pojęcie naturalnego upośledzenia umysłowe- go równorzędnego z chorobą psychiczną oraz zastąpiło słowo „wiedzieć” ( know ) wyrażeniem „zdawać sobie sprawę” ( appreciate ). Prawna wykładnia tego wyrażenia wskazuje, że obej- muje ono szerszy zakres dotyczący kwestii intelektualnych, emocjonalnych, możliwości po- strzegania, zrozumienia i uświadamiania sobie znaczenia czynu [20]. Największe zróżnicowanie prezentuje prawo karne Stanów Zjednoczonych Ameryki Północ- nej, które cechuje się dużą złożonością i tery- torialnymi odmiennościami. Jest formą skodyfi- kowanego common law , gdzie na bazie prawa zwyczajowego funkcjonuje prawo stanowione (ustawowe), mające za zadanie porządkowanie i zbieranie dotychczas ustalonych norm. Jak wiadomo USA jest państwem federacyjnym, w którym każdy stan posiada własny system prawny wraz z konstytucją, własną legislaturę oraz sądy z sądem najwyższym włącznie. Prawo stanowe opiera się na kodeksach i orzeczeniach sądów stanowych. Równocześnie na obszarze USA obowiązuje równolegle prawo federalne, którego źródłem jest Konstytucja Stanów Zjed- noczonych, ustawy wydane przez Kongres oraz orzeczenia sądów federalnych. Mimo wielu dyskusji, precedensowych wyroków sądowych oraz prób ujednolicenia i zdefiniowania pojęcia niepoczytalności za pomocą tzw. ustaw mode- lowych obecna sytuacja prawna jest niezwykle zróżnicowana w zależności od stanu, a często dość niejasna. Jako wiodącą zasadę obrony opartej na niepoczytalności sprawcy przyjęto koncepcję wynikającą z reguły M’Nagthena, przeniesionej na grunt amerykański jako New Hampshire Doctrine. Jednak bywa ona różnie interpretowana, od podejścia bardzo restryk- cyjnego po liberalne. Dla przykładu określenie działania jako „złe” bywa rozumiane jako czyn moralnie zły, jednak gdzie indziej oznacza wy- raźnie tylko postępowanie niedozwolone przez prawo, a zdarza się, że wymagane jest speł- nienie równocześnie obu znaczeń – etycznego i prawnego. W szczegółach interpretacyjnych rodzi to pewne rozbieżności. W orzeczeniach sądów niektórych stanów w drugiej połowie XX wieku funkcjonowała równolegle jeszcze inna zasada opisująca niepoczytalność. Nosiła ona nazwę reguły Durhama lub product test i mówiła, że oskarżony nie odpowiada za swój bezprawny czyn, jeśli był on wytworem, wyni-
Filip bolechała
318 Nr 4
pewne różnice w szczegółach. Prowadzić to może do sytuacji, w których decyzje sądów różniłyby się w podobnych, specyficznych przy- padkach w zależności od kraju, gdzie toczone byłoby postępowanie. Pamiętać należy, że wymiar sprawiedliwości posługuje się zawsze bardzo precyzyjnym znaczeniem, wykładnią oraz interpretacją pojęć prawnych, co przekłada się na praktykę orzeczeń. Obowiązujące w Polsce kryteria przyjmowa- nia niepoczytalności sprawcy czynu zabronione- go sformułowane zostały przed prawie 80 laty. Mimo że powstały przy zupełnie innym poziomie wiedzy psychiatrii i psychologii, to z powodze- niem spełniają swoje zadania do dnia dzisiej- szego i bronią się uniwersalnością koncepcji. Są one zbliżone do reguł prawnych panujących w „kontynentalnych” państwach europejskich. W szczególności, ze względu na uwarunkowania historyczne, rozwiązania przyjęte w naszym kra- ju najbliższe są wzorcom szkoły niemieckiej. Na tle przedstawionych różnych systemów prawa karnego można stwierdzić, że polskie zasady orzekania są elastyczne i poprzez szerokie uję- cie kryteriów psychiatryczno-psychologicznych stwarzają korzystne warunki do wypełnienia współczesną wiedzą pojęć określających nie- poczytalność, nie dając jednak możliwości zbyt dowolnego ich traktowania [17].
PIśMIENNICTWO
- Kolasiński b.: Wymagania wymiaru spra- wiedliwości wobec biegłych psychiatrów i ich orzeczeń. Prokurator. 2005, 21: 24-59.
- Tarnawski M.: Zmniejszona poczytalność sprawcy przestępstwa. Warszawa, Wydawnic- two Prawnicze 1976.
- Filar M.: Wyłączenie odpowiedzialności karnej. W: Nowa Kodyfikacja Karna. Krótkie komentarze. Warszawa, Wydawnictwo Minister- stwa Sprawiedliwości 1998.
- Kodeks karny. Kodeks postępowania kar- nego. Kodeks karny wykonawczy. Warszawa, C. H. beck Wydawnictwo 2009.
- Cieślak M., Spett K., Szymusik A., Wolter W.: Psychiatria w procesie karnym. Wyd. 3. War- szawa, Wydawnictwo Prawnicze 1991.
- Zoll A., red.: Kodeks karny. Cześć ogólna. Tom I. Komentarz do art. 1-116 kk. Warszawa, Wolters Kluwer Polska – LEX 2007.
- Gierowski J. K., Jaśkiewicz-Obydzińska T., Najda M.: Psychologia w postępowaniu karnym. Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis
- Seligman M. E. P., Walker E. F., Rosenhan D. L.: Psychopatologia. Poznań, Wydawnictwo Zysk i S-ka 2003.
- Przybysz J.: Psychiatria sądowa. Opinio- wanie w procesie karnym. Toruń, Fundacja Tumult 2007.
- Gierowski J. K., Heitzman J., Szymusik A.: Psychiatria sądowa. W: bilikiewicz A., Pużyński S., Rybakowski J., Wciórka J., red.: Psychiatria. Wrocław, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner 2003.
- Gierowski J. K., Szymusik A., red.: Postę- powanie karne i cywilne wobec osób zaburzo- nych psychicznie. Kraków, Collegium Medicum UJ 1996.
- Heitzman J.: Psychiatria sądowa i orzecz- nictwo. W: bilikiewicz A., red.: Psychiatria. Pod- ręcznik dla studentów medycyny. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2006.
- Paprzycki L. K.: Prawna problematyka opiniowania psychiatryczno-psychologicznego w postępowaniu karnym oraz w zakresie ochro- ny zdrowia psychicznego. Kraków, Wydawnic- two Instytutu Ekspertyz Sądowych 2006.
- Heitzman J.: Upicie alkoholowe jako przed- miot ekspertyzy sądowo-psychiatrycznej. W: Gierowski J. K., Szymusik A., red.: Postępowanie karne i cywilne wobec osób zaburzonych psy- chicznie. Kraków, Collegium Medium UJ 1996.
- Sobkowiak J.: Rola alkoholu w wyzwa- laniu kryminogennych reakcji afektywnych. W: Majchrzyk Z., Gordon T., Milewska E., red.: Ma- teriały IX Krajowej Konferencji Sekcji Psychiatrii Sądowej Polskiego Towarzystwa Psychiatrycz- nego. Stany afektywne w opiniowaniu sądowym psychiatryczno-psychologicznym. Warszawa, 1991, 135-141.
- Adamski A., bojarski J., Chrzczonowicz P., Filar M., Girdwoyń: Prawo karne i wymiar sprawiedliwości państw Unii Europejskiej. Toruń, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2007.
- Gierowski J. K., Zyss T., Popp F.: Psycho- logiczne i psychopatologiczne aspekty niepo- czytalności – stadium porównawcze podstaw prawnych opiniowania niepoczytalności w RFN, Austrii, Szwajcarii i Polsce. Palestra. 1992, 36, 36-44.
- van Marle H.: Forensic psychiatric ser- vices in The Netherlands. Int J Law Psychiatry. 2000, 23, 515-531.
- Robinson D. N.: Wild beasts and idle humours: the insanity defense from antiquity to the present. Cambridge, London, Harvard University Press 1996.
Filip bolechała
Nr 4 319
- Green C. M., Naismith L. J., Menzies R. D.: Criminal responsibility and mental disorder in britain and North America: a comparative study. Med Sci Law. 1991, 31, 45-54.
- Spring R. L.: The return to mens rea. Salvaging a reasonable perspective on mental disorder in criminal trials. Int J Law Psychiatry. 1998, 21, 187-196.
- Hamilton J. R.: Psychiatric aspects of homicide. Med Sci Law. 1988, 28, 26-30.
- Simpson A. I. F., McKenna b., Moskowitz A., Skipworth J., barry-Walsh J.: Homicide and mental illness in New Zeland 1970-2000. br J Psychiatr. 2004, 185, 394-398.
- McSherry b.: The reformulated defense of insanity in the Australia Criminal Code Act 1995. Int J Law Psychiatry. 1997, 20, 183-197.
- Matthews S.: Failed agency and the in- sanity defense. Int J Law Psychiatry. 2004, 27, 413-424.
- Menzies R.: Historical profiles of criminal insanity. Int J Law Psychiatry. 2002, 25, 379-404.
- Toib J. A.: Civil commitment and the criminal insanity plea in Israeli law. Int J Law Psychiatry. 2008, 31, 308-318.
Adres do korespondencji: Filip bolechała Katedra i Zakład Medycyny Sądowej UJ CM ul. Grzegórzecka 16 31-531 Kraków e-mail: [email protected]
STAN PSYCHICZNY A ODPOWIEDZIALNOść KARNA
