Pobierz STANISŁAW MONIUSZKO TWÓRCZOŚĆ i więcej Egzaminy w PDF z Sztuka tylko na Docsity!
Polska, pod koniec XVIII w. utraciła swoją samodzielność polityczną. Została rozdarta przez trzech zaborczych sąsiadów: Rosję, Prusy i Austrię. Największe zrywy bojowe narodu polskiego to powstanie listopadowe w 1830 r. i powstanie styczniowe w 1863 r. Obydwa, mimo męstwa i bohaterskiej walki, zostały krwawo stłumione, ale nie osłabiły w społeczeństwie świadomości, odrębności i jedności narodowej. Podsycały wręcz chęć dalszej walki. Każdy z twórców uważał za swój pierwszy patriotyczny obowiązek służyć swą sztuką społeczeństwu.
STANISŁAW MONIUSZKO
TWÓRCZOŚĆ
Moniuszko zajął miejsce w historii muzyki jako twórca narodowej opery polskiej oraz pieśni artystycznej. W swoich kompozycjach udowodnił, że piękna, prosta muzyka ma zawsze szanse dotarcia do słuchaczy i staje się wartością trwałą. Całą swą twórczość Moniuszko poświęcił na „krzepienie serc” zniewolonych rodaków. Mimo to, stał się najwybitniejszym obok Chopina kompozytorem polskiej muzyki epoki romantyzmu. Sam jednak był osobą niezwykle skromną i pełną taktu, w jednym z listów pisał: ,,Że ktoś jest tyle głupi, żeby się mną po stracie Chopina mógł pocieszać, to nie moja wina, i nigdy siebie nie stawiłem obok jakiejkolwiek uprawnionej znakomitości europejskiej" Moniuszko uważał się za ucznia i następcę Karola Kurpińskiego. Świadomie nawiązał do jego twórczości – zwłaszcza operowej. Potrafił tworzyć dzieła, które opierały się wpływowi czasu. Przez współczesnych był łatwo rozumiany i szczerze odczuwany. Potrafił bezpośrednio przemawiać do swego pokolenia w tragicznym dla niego czasie - pomiędzy powstaniem listopadowym a styczniowym. Właśnie pomiędzy powstaniami rozwijała się twórczość Moniuszki. Szczególnie trudnym okresem były lata poprzedzające wybuch powstania styczniowego i lata bezpośrednio po jego upadku. Życie narzucało Moniuszce bardzo skromne ramy. O dłuższych podróżach artystycznych, pogłębiających wiedzę i doświadczenie, mógł Stanisław zaledwie marzyć. Poza czteroletnim okresem studiów w Berlinie pod kierunkiem Carla Rungenhagena z wielkich centrów muzycznych odwiedził tylko Petersburg i Paryż.
Akcja rozgrywa się na Podhalu pod koniec XVIII wieku. Przedstawia losy młodej góralki, w której zakochany jest góral Jontek. Halka odrzuca miłość Jontka, gdyż uwiedziona przez bogatego szlachcica, panicza Janusza marzy o życiu z nim. Janusz porzuca jednak Halkę i żeni się ze szlachcianką równą sobie stanem. W wyniku tych wydarzeń Halka popełnia samobójstwo. TWÓRCZOŚĆ WOKALNO-INSTRUMENTALNA (opery, operetki, wodewile)
- Nocleg w Apeninach, operetka w 1 akcie (1837-39)
- Ideał, operetka w 2 aktach (1840 lub 1841)
- Loteria, fraszka w 1 akcie (1842 lub 1843)
- Halka (wersja I), opera w 2 aktach (1846-47)
- Jawnuta (Cyganie), sielanka w 2 aktach (1850)
- Bettly, opera komiczna w 2 aktach (1852)
- Halka (wersja II), opera w 4 aktach (1857)
- Flis, opera w 1 akcie (1858)
- Hrabina, opera w 3 aktach (1859)
- Verbum nobile, opera w 1 akcie (1860)
- Straszny dwór, opera w 4 aktach (1861-64)
- Paria, opera w 3 aktach z prologiem (1859-69)
- Beata, operetka w 1 akcie (1870 lub 1871) Po kilku operetkach rozpoczął Moniuszko pracę nad swą pierwszą operą Halka. Pisał ją w Wilnie, mieście prowincjonalnym, odciętym wówczas od ruchu muzycznego Europy, pozbawionym wybitniejszych śpiewaków i poważniejszego zespołu orkiestrowego. Po raz pierwszy Halkę wystawiono w salonie Müllerów - teściów Moniuszki w 1848 r. Posiadała wówczas dwa akty. Wykonanie sceniczne odbyło się sześć lat później w 1854 r. Z czasem Moniuszko rozbudował operę do czterech aktów i w pełnej wersji została wystawiona 1 stycznia 1858 r. na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie, gdzie odniosła triumfalny sukces. „Nieśmiały, z lekka na jedną nogę utykający, muzyk musiał tego wieczoru długim szeregiem ukłonów dziękować za niemilknące oklaski”. Halka od razu podobała się wszystkim. Podbiła serca publiczności, chociaż ci bogatsi miłośnicy opery nie potrafili tak od razu pogodzić się z faktem, iż tytułową bohaterką została „wiejska dziewczyna”. U podstaw powodzenia Halki leży dobre libretto, którego autorem był młody, utalentowany poeta Włodzimierz Wolski. Nowatorstwo muzyki opery polega przede wszystkim na ukazaniu emocji bohaterów, ich przeżyć i charakterów. Najsłynniejsze arie to:
- aria Halki: Gdyby rannym słonkiem,
- dumka Jontka: Szumią jodły na gór szczycie, Nowością w jest również sposób traktowania chórów - szlachty i górali - jako samodzielnych „postaci”, posiadających swój własny charakter.
W recenzji jaka ukazała się w Gazecie Muzycznej i Teatralnej pisano: ,,Najpierwsze wrażenie jakiego doznaliśmy od razu, było uczuciem szczególnego zadowolenia, jakiejś błogości. Jakieś wewnętrzne ciepło, jeśli wolno się tak wyrazić, opanowało nas, gdyśmy słuchali tej muzyki tak swojskiej, tak naszej, że mimo woli poczuwaliśmy się do pewnej solidarności z kompozytorem, który - zdawało się - jakby nam, słuchaczom, wyjął z piersi jakąś cząsteczkę duszy i tę ozdobił i upiększył, ułożył w cudną całość i to wszystko nam do podziwu przedstawił. Słowem, było coś, tylko nie umiemy się z tego lepiej wytłumaczyć, co nas od samego początku pociągało i wiązało z tą kompozycją". I wtedy to właśnie, „dla pokrzepienia serc” rodaków, skomponował Moniuszko najlepszą swoją operę komiczną Straszny dwór. W ciągu 1864 roku opera była w zasadzie gotowa. Libretto zostało napisane w oparciu o ludową, gawędę przez zaprzyjaźnionego z Moniuszką reżysera Teatru Wielkiego, autora sztuk teatralnych, Jana Chęcińskiego. Muzyka i treść Strasznego Dworu przemawiały do znękanego politycznie narodu ze szczególną siłą. Każdy, nawet nie dość wyrazisty akcent polityczny, moderowany ze względu na czujność carskiej cenzury, był bardzo wymowny. Szczególnie wyraziście cechy te objawiły się w takich elementach jak:
- prologu opery ukazującej brać szlachecką na tle obozowych namiotów, z bronią u boku. Przypominało to minione dni walki podczas powstania.
- słynnej, polonezowej arii Miecznika z II aktu Kto z mych dziewek serce której, będącej pochwałą patriotyzmu,
- basowej arii Skołuby z III aktu Ten zegar stary,
- arii Stefana z kurantem z III aktu Cisza dokoła, noc jasna, czyste niebo. Gdy w arii rozległy się słowa Matko moja miła, gdyś nas osierociła na widowni ocierano łzy i nikt nie miał wątpliwości, że za tą metaforą kryje się obraz pokonanej ojczyzny.
- Duch polskości obecny jest także w scenach zbiorowych: sielskiej scenie zebranych przy kominku dziewcząt-prządek, śpiewających Spod igiełek kwiaty rosną, czy też w finałowym mazurze. Cenzura zorientowała się prędko i operę zdjęto z afisza po trzech przedstawieniach. Akcja opery rozgrywa się w polskim dworku szlacheckim w drugiej połowie XVII wieku. Dwaj bracia, Stefan i Zbigniew, wracają do domu po zwycięskiej wyprawie wojennej. Atmosfera obozu wojskowego i braterstwo broni oraz potrzeba obrony ojczyzny skłaniają ich do złożenia ślubów, że nigdy się nie ożenią. Kiedy jednak poznają dwie siostry, miłość okazuje się silniejsza od kawalerskiej przysięgi. Wskutek licznych perypetii i działań innych osób dochodzi ostatecznie do szczęśliwego zakończenia - utwór wieńczy podwójny ślub: Stefana z Hanną i Zbigniewa z Jadwigą. Po klęsce powstania styczniowego spadło na udręczony naród szereg represji. Znalazła się wśród nich również decyzja o zamknięciu Teatru Wielkiego. Kompozytor rozumiał jednak, że mimo politycznej klęski naród żyje i żyć musi. Należy więc dodawać mu otuchy, krzepić tych, co się załamują, podtrzymywać patriotycznego ducha.
Po Strasznym dworze ukończył Moniuszko od dawna komponowaną operę Paria do libretta J. Chęcińskiego, napisanego wg tragedii C. Delavigne. Premiera miała miejsce w 1869 r. W porównaniu z wszystkimi dziełami operowymi, które wynikały z ideologii narodowej, opera ma zupełnie odmienny charakter. Jest napisana pod wpływem rozprawy Ryszarda Wagnera Opera i Dramat. W Parii wprowadził więc kompozytor nowy styl deklamacyjny, czyli dramatyczny recytatyw, który górował nad melodią. Moniuszko uważał Parię za najlepsze swoje dzieło. Opera odznacza się pierwszorzędnymi wartościami melodycznymi, śmiałą harmonizacją i ciekawym traktowaniem orkiestry. PIEŚNI Obok oper chwalebną rolę w podnoszeniu i podtrzymywaniu świadomości narodowej odegrały pieśni. Napisał ponad 200 pieśni. Napisał ponad 200 pieśni. Zebrano je w 12 „Śpiewnikach domowych”, z czego tylko 6 pierwszych wydano za życia Moniuszki. Były to dzieła mające zacieśniać więzy rodzinne i podnosić poziom tak zwanego „domowego śpiewu”. Moniuszko, który wychowywany był w muzykalnej rodzinie, już we wczesnym dzieciństwie poznał różne arie operowe, utwory fortepianowe, a przede wszystkim pieśni Fr. Schuberta i ballady C. Loewego. Przy okazji różnych uroczystości i obrzędów zarówno religijnych jak i ludowych zetknął się z polską muzyką ludową, nie pozbawioną jednak wpływów białoruskich i ukraińskich. To wszystko stanowiło inspirację dla późniejszej twórczości pieśniarskiej. Pierwsze próby kompozytorskie pieśni podjął Moniuszko mając około 18 lat. Swoje pierwsze pieśni wpisał do albumu narzeczonej Aleksandry (Aliny) Müller. Były to: Romans (sł. J. Januszkiewicz), Świerszcz (sł. J. N. Kamiński) Kochanko moja, na co nam rozmowa. (sł. A. Mickiewicza) W 1838 niemiecka firma wydawnicza opublikowała 3 pieśni do słów Mickiewicza, ale z tekstem niemieckim: Sen, Niepewność i Moja pieszczotka. Wydane w Berlinie pieśni uzyskały przychylne recenzje, które zamieszczono w poznańskim Tygodniku Literackim. Podkreślano, że do czasów Moniuszki polska twórczość pieśniarska ograniczała się do kilku utworów Chopina, Kurpińskiego i Lipińskiego, natomiast reszta była naśladownictwem pieśni włoskich. Po powrocie do Wilna zbiór pieśni znacznie się powiększył. Poza tym młody kompozytor czuł potrzebę tworzenia sztuki w zniewolonym kraju. Podjął więc decyzję o kompletowaniu i przygotowaniu utworów w formie zeszytów. Zeszyty miały posiadać nazwę Śpiewniki domowe i miały być wydawane kolejno w formie prenumeraty. Określenie „domowy” zastępować musiało zabronione przez cenzurę słowo „narodowy”.
Pod względem treści obejmują one wszystkie możliwe tematy:
- idylliczne - Wiosna, Polna różyczka, Prząśniczka
- refleksyjne - Po nocnej rosie, Dola
- religijne - Treny
- patriotyczne - Pieśń wojenna, Stary kapral, Znaszli ten kraj,
- historyczne - Bolesław Chrobry
- obyczajowe – Triolet
- miłosne - Rozmowa, Pieszczotka
- fantastyczne - Świtezianka, Czaty. W zakresie gatunku muzycznego obok piosnek sielskich, znajdziemy dumki, ballady, romanse, sceny dramatyczne, pieśni zbliżone do psalmów i hymnów oraz typowe dla romantyzmu pieśni liryczne. Cechą charakterystyczną pieśni Moniuszki są piękne, śpiewne tematy muzyczne, które z łatwością wpadają w ucho. Charakter tekstu doskonale pokrywa się z rysunkiem melodii. Akompaniament fortepianowy jest zazwyczaj łatwy, bez wirtuozowskich efektów, o prostej harmonice i nieskomplikowanej fakturze. Często służy ilustracji tekstu lub też dopełnia śpiew. Zawsze jest zgodny z nastrojem tekstu. W pieśniach nawiązywał kompozytor do polskiego folkloru, wprowadzając charakterystyczne zwroty melodyczne oraz rytmikę tańców: mazura, krakowiaka i poloneza. Budowa pieśni wykazuje również ogromne zróżnicowane - od pieśni prostych, zbliżonych do muzyki ludowej przez formę zwrotkową, zwrotkową z refrenem, czasem z elementami wariacji, o budowie AB lub ABA, aż po koncertowe ballady, nieobecne dotąd w polskiej literaturze muzycznej. Wśród pieśni wielkie znaczenie mają ballady. Wyróżniają się one zmiennością nastrojów, bardziej skomplikowaną fakturą i większym doborem środków techniki kompozytorskiej. Do najcenniejszych pieśni zaliczyć można: Prząśniczka (sł. J.Czeczot) - z charakterystycznym, ilustrującym terkot kołowrotka akompaniamentem i prowadzoną na jego tle liryczną melodią. Znaszli ten kraj (wg. Mignon Goethego) w przekładzie Adama Mickiewicza ze względu na cenzurę, pominięto nazwisko poety. O matko moja (sł. J. Prusinowski) i Pieśń wieczorna (sł. Wł. Syrokomla). Dziad i baba (sł. J. I. Kraszewski) Złota rybka (sł.J. Zachariasiewicz) Trzech budrysów, Czaty (ballada do tekstów A. Mickiewicza)
KANTATY
W liście do J.I.Kraszewskiego Moniuszko napisał: „...Najponętniejszą formą dla mnie jest nie opera, ale kantata, mająca nad operą nieobliczalną wyższość pod każdym względem...” W liście tym Moniuszko stwierdza również, iż pragnie pielęgnować kantatę, ponieważ można „włożyć w nią każdą treść”. Niestety warunki życia i niezbyt rozwinięta kultura chóru, potrzebnego do wykonania kantat, spowodowały, iż kompozytor nie mógł rozwinąć swego talentu w tej właśnie formie. Mimo to napisał kilka wspaniałych dzieł. Są to: Milda (sł. J.I.Kraszewski) Nijoła (sł. J.I.Kraszewski) Widma (wg II cz. Dziadów A. Mickiewicza) Sonety krymskie (sł. A.Mickiewicz) Moniuszko swoje kantaty traktował jako dzieła sceniczne. Posiadały instrumentalny wstęp oraz typowe dla opery partie chóralne i solowe. Moniuszko sam opracowywał libretta niektórych kantat np. Milda i Nijoła. TWÓRCZOŚĆ RELIGIJNA Kompozycje religijne zajmowały w twórczości Stanisława Moniuszki marginesowe miejsce, nie poświęcił im tyle czasu co operze, czy pieśni. Mimo tego jest autorem około 80 utworów religijnych, w tym mszy, kantat, litanii, hymnów i psalmów. Powstanie niektórych utworów łączy się z pracą organisty. Kilka dzieł powstało z myślą o Towarzystwie im. św. Cecylii. Moniuszko napisał 7 mszy. Trzy powstały do łacińskiego tekstu cyklu mszalnego, a cztery do polskich parafraz poetyckich. Jedną z mszy polskich jest skomponowana po śmierci ukochanej matki w 1850 r. msza żałobna: Pienia żałobne do mszy świętej za dusze zmarłych. Najcenniejszym dziełem jest łacińska Msza Es-dur, na cztery głosy solowe, chór mieszany, kwintet smyczkowy i organy. Powstała w 1865 roku. Moniuszko zadedykował ją studentom Instytutu Muzycznego Apolinarego Kątskiego w Warszawie, gdzie był wykładowcą. Po raz pierwszy msza została wykonana w tym samym roku przez zespół szkoły w warszawskim Kościele św. Jana. Przykładem twórczości kantatowej w muzyce religijnej są cztery Litanie ostrobramskie. Zostały skomponowane na cześć Najświętszej Marii Panny Ostrobramskiej w latach 1843-55, a więc w okresie wileńskim, dlatego pisał je Moniuszko z myślą o wykonawcach-amatorach. Z tego powodu trudności wykonawcze musiał zredukować do minimum. Są przeznaczone na głosy solowe chór mieszany, orkiestrę lub fortepian. Wszystkie Litanie, wykonywane były za czasów kompozytora w Ostrej Bramie w Wilnie. Posiadają
Obok tych kilku samodzielnych dzieł pozostałe utwory orkiestrowe to przeważnie tańce pochodzące z oper (np. mazur i tańce góralskie w Halki, walce i sceny baletowe w Hrabinie, mazur w Strasznym Dworze). Poza tym uwertury i wstępy do dzieł wokalno-instrumentalnych. Największe znaczenie dla muzyki orkiestrowej ma Bajka, uwertura fantastyczna. Powstała w latach 1847- 48. Kompozytor nadał jej podtytuł w języku francuskim Conte d'hiver (Opowieść zimowa). Jest to wizytówka muzyki programowej, której odkrycie fabuły pozostawia Moniuszko słuchaczowi, ponieważ utwór nie odnosi się w sposób bezpośredni do konkretnego dzieła literackiego czy malarskiego. Moniuszko wskazał jedynie na nastroje i charakter opisywanych muzyką zdarzeń - od lirycznych po dramatyczne, od pełnych humoru po niepokojące i tajemnicze. Kompozytor zastosował w uwerturze technikę wariacyjną. Dużą rolę odgrywają w niej elementy dynamiczne i agogiczne. Utwory fortepianowe posiadają drugorzędne znaczenie i obejmują głównie miniaturę taneczną
- mazury, polonezy i walce. Są to utwory o niewielkich rozmiarach, symetrycznej budowie, prostej harmonii. Pisane były zazwyczaj w latach studiów lub okresie wileńskim. Obok miniatur powstały transkrypcje fortepianowe fragmentów wokalnych, czy utworów orkiestrowych pochodzących z oper. Muzyka organowa ogranicza się jedynie do opracowań pieśni religijnych. Twórczość Stanisława Moniuszki zyskała szerokie uznanie w polskim społeczeństwie. Uważa się ją powszechnie za wzór muzyki słowiańskiej. Kompozytor podniósł poziom artystyczny różnych gatunków muzycznych. Obok Chopina należy do czołowych twórców muzyki XIX w. Kontynuatorami myśli Moniuszki byli: Władysław Żeleński, Zygmunt Noskowski, Stanisław Niewiadomski.
