Stanisława Wyspiańskiego "Powrót Odysa", Publikacje z Storia della Letteratura

Pobierz Stanisława Wyspiańskiego "Powrót Odysa" i więcej Publikacje w PDF z Storia della Letteratura tylko na Docsity! Stefan Srebrny Stanisława Wyspiańskiego "Powrót Odysa" Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 49/3, 1-36 1958 I. R O Z P R A W Y STEFAN SREBRNY STANISŁAWA W YSPIAŃSKIEGO „POWRÓT ODYSA“ 1 Niezbyt dawno ukazała się książka S tanforda The Ulysses The­ m e 1. Treścią tej bardzo interesującej, szczegółowej, gruntow nie przem yślanej i z talentem napisanej pracy są dzieje przem ian, ja ­ kim w ciągu wieków, od Homera aż do czasów najnowszych, ule­ gała postać Odysa w ujęciu pisarzy. Om awiając — w ośmiu koń­ cowych rozdziałach — dzieje Homerowego bohatera w średniow ie­ czu i czasach nowożytnych, autor operuje m ateriałem bardzo bo­ gatym ; czerpie z obszaru literatury angielskiej, włoskiej, hiszpań­ skiej, francuskiej, niemieckiej, szwedzkiej, nowogreckiej (Odyseja niedawno zmarłego Kazantzakisa), mówi nie ty lko o dziełach opar­ tych całkowicie na postaci Odysa, ale i o wielu takich, k tó re tylko m. in. dotykają tego tem atu; wśród całego tego bogactwa przeanali­ zowanych lub wym ienionych w książce S tanforda pisarzy i dzieł da­ rem nie jednak szukałby ktoś choćby krótkiej wzmianki o W y­ spiańskim i jego Powrocie Odysa. Nie jest to dla nas, oczywiście, niespodzianką: taki to już dziw­ ny, a dobrze nam znany los litera tu ry polskiej. A przecież dram at W yspiańskiego nie tylko zasługuje na omówienie w całokształcie dziejów „tem atu Ulissesa“ , ale stanowi niew ątpliw ie jedną z czo­ łowych pozycji w tych dziejach. A utor tego pracowitego studium zapewne nie słyszał naw et nigdy o dram aturgu nazwiskiem S tani­ sław W yspiański. Ten — jak sądzę — największy d ram aturg polski i jeden z na j­ większych w litera tu rze światowej jest nie tylko na szerokim świecie, ale właściwie i w Polsce n iezn an y 2. Bywał nieraz — i bywa dotąd — nie ty lko traktow any jako zjawisko w sztuce pro­ 1 W. B. S t a n f o r d , The Ulysses Theme. Oxford 1954. 2 Bohdan K o r z e n i e w s k i (В. K o r z e n i e w s k i , Z. R a s z e w s k i , Rocznica śmierci czy życia? P a m i ę t n i k T e a t r a l n y , VI, 1957, z. 3/4, s. 362) pow iada słusznie: „Nie ukryw ajm y sm utnej prawdy. Przecież W y­ spiański jest dzisiaj artystą zupełnie n ieznanym “. Por. też trafne uw agi na ten P a m ię tn ik L iter a ck i, 1958, z. 3 1 6 ST E F A N SR E B R N Y nym z tych listów (do H enryka Opieńskiego, z 7 czerwca 1892) na­ pisać: „Jesteście na gruncie, rośniecie, kwitniecie, a nie, jak ja tu, gdzieś na Francuzy wyrzucony“. Te osobiste przeżycia znalazły wyraz w Achillesie W yspiańskiego, k tó ry dochodzi do świadomości, że z oblegającymi Troję rodakam i nic go nie łączy i że jedynym (prócz najbliższego przyjaciela, Patroklosa) człowiekiem, którem u czuje się bliski, jest obrońca Troi, Hektor. Koncepcja ta nie jest po prostu sprzeczna z Iliadą — ma w niej punkt zaczepienia; ale tu do­ tykam y niezmiernie ważnej dla dalszych rozważań kwestii sposobu reagowania W yspiańskiego na źródła, z których czerpie. I w Iliadzie, k tóra jest przecież „pieśnią o gniewie Achillesa“ , bohater usuwa się od walk i przez dłuższy czas, póki z ręki Hektora nie zginie Patroklos, trw a w tej postawie, co fatalnie odbija się na losach wojsk achajskich. Ale przyczyną takiego postępowania jest osobista krzywda, którą wyrządził mu naczelny wódz, Aga­ memnon. W yspiański zachowuje ten motyw, lecz w dalszym ciągu wysnuwa zeń owe szerokie i głębsze konsekwencje, o których była mowa. Homerowy Achilles mówi w sporze z Agamemnonem (I 152— 160): „Nie przybyłem tu z powodu Trojan, bo nic mi nie zawinili: nie uprowadzili wołów moich ani koni, nie spustoszyli zasiewów w mojej żyznej Ftii. Przybyliśm y tu z tobą, bezczel­ ny, dla twego zadowolenia, zdobywać na Trojanach zadośćuczynie­ nie dla ciebie i M enelaosa“. I oto jakiej m etam orfozie uległy te sło­ wa w Achilleis (sc. 4, w. 115 i n.): ja, mocarz A trydów najem ny, którym przejrzał dziś, — raz pierw szy poczuł, że szczuto m nie jak psa; że m ordowani przeze m nie — niew inni i że w tych czynach szlachetni — bezczynni. Proste motywy, proste, jednoznaczne słowa Homera uderzają wyobraźnię i myśl poety i nabierają dlań nowych znaczeń, przedu- chowiają się, otw ierają przed nim i przed nami nowe, nieoczeki­ wane perspektywy. Z takim i twórczymi przekształceniam i źródeł spotykam y się szczególnie często w pisanym w końcu r. 1904 i po­ czątkach 1905, a wydanym dopiero w dwa lata później, w roku jego śmierci, Powrocie O dysa 15. 15 Zob. przypis 10. C h m i e l w Przypisach k ry ty c zn ych do P ow ro tu Odysa (WZ, t. 5, s. 626) m ówi, że W y s p i a ń s k i oddał rzecz do druku w marcu 1907, a 6 kw ietn ia ofiarow ał mu egzemplarz. Twierdzi on rów nież, że W Y SP IA Ń SK IE G O „PO W RÓ T O D Y SA “ 9 działania jest Odys. I nawet nie tylko w wypadkach „racji stanu“ : z pobudek czysto osobistej zemsty powoduje on śmierć Palam e- desa, według najbardziej rozpowszechnionej wersji — fałszywie i szalbierczo oskarżywszy go o zdradę, według innej ;— topiąc go w m orzu w czasie połowu ryb. W związku z tym przewartościowa­ niem pojaw ia się nawet nowa genealogia Odysa: jest on jakoby tylko nom inalnie synem Laertesa, w rzeczywistości zaś synem arcy- oszusta Syzyfa, k tóry uwiódł jego m atkę 18. Tak u jęty Odys występował już w eposie pohomeryckim; potę­ guje się to jeszcze w tragedii, k tóra wiele tem atów czerpie z epo­ su pohomeryckiego. Odys w niezachowanej Ifigenii Sofoklesa pod­ s tę p n i i oszukańczą wymową skłaniał K litajm estrę do przysła­ nia córki pod TrojtJ niby to w celu m ałżeństwa z A chillesem 19; Odys w Hékabie Eurypidesa prowadzi na śmierć jej córkę Polikse- nę, i nie wzrusza go przypomnienie, że kiedyś Hekabe uratow ała m u życie; na wniosek Odysa w Trojankach zabity zostaje m ały A sty- anaks, synek Hektora; Odys we wspom nianym wyżej Filoktecie kłam stw em omotać próbuje bohatera tragedii i za narzędzie zdra­ dy chce użyć szlachetnego Neoptolema; ponury zaś tem at fałszywe­ go oskarżenia Palam edesa opracowany był w zaginionych utwo­ rach wszystkich trzech wielkich trag ików 20. Przyczynę tego przewartościowania Odysa starano się tłum a­ czyć różnie; słusznie, jak sądzę, kwestię postawił Z ielińsk i21. Łączy on to zjawisko z wpływem nauki religijno-m oralnej związanej z imieniem Apollona. W wieku VII p.n.e., w związku z uzyska­ niem dominującego stanowiska przez Delfy, wyroczną stolicę Apol­ lona, zaszły w Helladzie bardzo głębokie zmiany w dziedzinie po­ jęć religijnych i związanych z nimi moralnych. Wówczas to po raz pierwszy praw da otrzym ała sankcję boską, bóstwo uznane zostało 18 N ajstarszą w zm iankę o tym m am y w e fragm encie jednej z niezacho- w anych tragedii A j s c h y l o s a ; ale z pew nością n ie A jschylos to w y ­ m yślił. 19 W E u r y p i d e s o w e j If igenii w Aulidzie sprowadzenie Ifigenii od­ byw a się, jak wiadom o, w inny sposób; ale i tam Agam em non obaw ia się, że jeśli nie dokona ofiarowania córki, Odys podburzy przeciw niem u w oj­ sko, a pod koniec A chilles m ówi, że O dys stanął na czele tych, którzy mu przeszkodzą ocalić Ifigenię. 20 N ie jest to jednak reguła bez w yjątków : Odys byw a w tragedii rów nież postacią szlachetną, jak choćby w Ajasie S o f o k l e s a . 21 Z i e l i ń s k i m ów i o tym w w ielu sw ych pracach, m. in. w op. cit., s. 326 i n. 10 ST E F A N SR E B R N Y za źródło praw dy i tylko p ra w d y 22. Nie znaczy to, oczywiście, by odtąd w pewnych wypadkach życia — przede wszystkim politycz­ nego i wojennego — przestano nie tylko stosować, ale i uspraw ie­ dliwiać kłamstwo, przebiegłość i podstęp, jak to zresztą czyni się i dzisiaj; ale praw da uznana została za wartość absolutną. „Kłam stwu nie wolno tknąć się ciebie“ — mówi do Apollona jego gorliw y czciciel i głosiciel jego praw d, sam po śmierci w Delfach uczczony, P indar (IX oda pityjska, w. 43). „Kiedy człowiek najbardziej po­ dobny byw a do boga? — Gdy mówi praw dę“ — taki aforyzm przy­ pisyw ano Pitagorasowi, mędrcowi nowej epoki (Stobaios XI 25). P indar w ielokrotnie wysławia prawdę: „Kuj swój język na kowa­ dle p raw dy“ (IV oda pityjska, w. 88), „Nienawistnymi kłam stw am i nie pokalaj swego rodu“ (w. 99). Kłamstwo przystoi jedynie nie­ wolnikowi; „dla człowieka wolnego zwać się kłam cą — to szpetna plam a“ — mówi Sofokles w Trachinkach (w. 453 i n.). Toteż nic dziwnego, że P indar, wysławiając prawdę, ostro potępia „lśniące i m igotliwe kłam stw a“ Odysa (VIII oda nem ejska, w. 25) i tw ier­ dzi, że dzięki czarowi poezji Homera zyskał on sławę, na k tó rą nie zasłużył (VII oda nemejska, w. 20 i n.). Przeciwstaw ienie praw dy i przemyślności, a więc Achillesa i Odysa, stało się przeciw staw ie­ niem w artościującym . Odys jako postać negatyw na przeszedł do późniejszej trady ­ cji. U Rzym ian do dawnych motywów niechęci dołączył się nowy — patriotyczny: uważali się oni przecież za potomków Trojan, toteż w zdobyciu Troi podstępem widzieli nie tylko czyn nieetyczny, ale poniekąd krzyw dę osobistą. Postacią negatyw ną jest więc Odys również w czerpiącym z rzymskiej i późnorzymskiej tradycji śred­ niowieczu: w średniowiecznym „romansie tro jańskim “ w jego licznych odm ianach i wreszcie u Dantego, k tó ry za wykradzenie tro jańskiego Palladionu i zdobycie m iasta zdradą kazał mu poku­ tować w piekle. Dla W yspiańskiego zagadnienie praw dy i kłam stw a, prostych dróg i chytrych podstępów jest zawsze jasne i jednoznaczne; żaden cel, naw et najczystszy i najszlachetniejszy, nie uświęca środków. W Nocy listopadowej bezwzględna słuszność spraw y polskiej nie uspraw iedliw ia próby uprowadzenia podstępem wielkiego księcia K onstantego; czyn ten kładzie się czarną plam ą na samych naro- 22 P ierw szym , który fakt ten sform ułow ał, był Leopold S c h m i d t (Ethik der alten Griechen, t. 2, s. 403). 12 ST E FA N SR E B R N Y N ie w iem , czy bym m ógł sprostać? Szlachetne zadanie. Sądzę, ku tem u trzeba m ieć już pow ołanie. W dalszym ciągu tej samej sceny (w. 197—210) Tersytes pod­ chodzi do Odysa i mówi szeptem: Ja w iem , kto jesteś. ODYS To się strzeż, dem onie, bo pierw ej zginiesz, n iźli się zapłonię. TER SYTES Ja cię nie zdradzę, bom dorósł do dzieła, które w tw ej g ło w ie 23 bogini poczęła. ODYS N iech cię tw e żądze k ’temu zbyt nie śpieszą, bo nim co zdziałasz, wprzódzi cię pow ieszą. TER SYTES Rola ta nasza podobnoś jednaka. M niejsza: pow ieszą króla czy żebraka. ODYS Błaźnie! TER SYT ES Oceniaj um ysłu przytom ność. Jednako podli przejdziem y w potom ność. ODYS Odpowiem kiedyś na obelgę czynem. TER SYTES Tym czasem sław ą w yrosnę nad gminem. Jeśli podstępem laur Odysej zyska, niech tej podłości napatrzę się z bliska. |л1е potępienie Odysa wykracza u W yspiańskiego poza spraw ę prostych i krzyw ych dróg. W idzieliśmy, że już antyczna, pohom e- rycka, wroga Odysowi tradycja piętnowała nie tylko jego fałsz, ale i bezwzględność. Zło tkwi nie tylko w działaniu zdradą, ale i w dzia­ łaniu przemocą. S tąd wynikają bardzo daleko sięgające konsek­ wencje. Życie jest walką; przede wszystkim życie zbiorowe, grom adne, społeczne, życie narodów, historia. Nic się w historii nie dokonało bez walki; pod każdym, nawet najbardziej pozytyw nym i k u ltu ra l­ nie płodnym faktem , z którego szeregi pokoleń czerpią ożywcze soki, leżą w arstw y zgliszcz i popiołów przesycone krw ią 24. A więc wszel­ 23 W pierw odruku i w WZ: „mej“ — n iew ątp liw y błąd korekty. 24 Z tego punktu w idzenia niezm iernie interesująca jest sc. 3 Achilleis (wT nam iocie M enelaosa) i w ogóle sama postać M enelaosa. Bez w ątpienia góruje on duchowo nad Agam em nonem , Odysem, D iom edesem i innym i. 14 ST E F A N SR E B R N Y Myśl ta towarzyszy poecie stale, rozwija się i k sz ta łtu je 25, by wreszcie najpełniejsze sformułowanie znaleźć w pisanej w latach 1904— 1905 Skałce (akt III, w. 17 i n.): Jeden j e s t26 Praw dy w ieczny bieg: że nie m asz życia, krom przez grzech; jeden jest żyw ym w ieczny los: w zajem nych zbrodni w ażyć cios. Tak mówi Śmierć do Biskupa w odpowiedzi na jęgo słowa: „Dla P raw dy jeno wiecznej sto ję“. Bez zła nie ma „czynu“, ale bez „czy­ n u “ nie ma życia. Nieskalana, czysta, wysoka P raw da Biskupa w e Śm ierci jeno w iecznie trwa. Gdy żyw i życiem poczną żyć — — mówi dalej Śmierć — z żyw ym i ty nie m ożesz być. W samym pojęciu czynu, a więc i życia, tkw i tragizm ; tragizm ten leży w struk turze świata. Są dwie praw dy równorzędne i równie niezniszczalne, choć wiecznie między sobą sprzeczne: ujęcie świata m oralne i ujęcie św iata tragiczne. Tę sprzeczność w przekonaniu W yspiańskiego go­ dzi w sobie w jakiś sposób Bóg; ale sposób ten jest dla człowieka n iep o ję ty 27. Stąd w Powrocie Odysa ustępy takie, jak w akcie II (w. 211—216: „Ja w myśli tu taj m am żmij gniazdo. / Tu, w myśli — patrzaj: tu ta j — to dar boży. / To oni, ojcze, przekleń- 25 P ierw szy — o ile się nie m ylę — zw rócił na to uw agę Ignacy M a - t u s z e w s k i (M etafizyka Wyspiańskiego. M y ś l P o l s k a , II, 1916, z. 3. Przedruk w tomie: Studia o Ż erom skim i W yspiańsk im . W arszawa br.). 26 Tak jest w pierwodruku, bez w ątpienia poprawnie, w obec brzm ienia w. 19; w WZ: „jest jeden“. Drobny ten błąd ginie zresztą W istnym morzu grubych błędów drukarskich, zniekształcających tom y 1—5 tego wydania. 27 K o ł a c z k o w s k i , w którego książce (Stanisław Wyspiański. Rzecz 0 tragediach i tragizmie. Poznań 1922) znaleźć można szereg trafnych i g łę - bokich m yśli w interpretacji Powrotu, m ów i w zw iązku z tym (s. 141): „C złow iek m ieści w sobie to tragiczne przeciw ieństw o, instynkty grzechu 1 etykę, która go potępia, on jednością tych przeciw ieństw . Bóg jest źró­ dłem tych sprzeczności, z niego bow iem bierze początek i k lątw a-in stynkt, i kara-etyka, spraw iedliw ość. Transpozycja m etafizyczna jest taka: B óg karze za to, co stw orzył!“ W yrażenie K ołaczkow skiego „k lątw a-instynkt“ naw iązuje do faktu, że W y s p i a ń s k i spraw ę tę łączy często z tragicz­ nym w yobrażeniem dźw iganej przez człow ieka k lątw y (por. akt I, w . 58, 301, 335, 379 i n.; akt II, w. 213). W Y SP IA Ń SK IE G O „PO W RÓ T O D Y SA “ 15 stwo mi każą / pełnić — to oni mię tą siłą darzą, / że ja przez pod­ łość idę — z jasną twarzą. / Ta moc od Boga je s t“), a przede w szyst­ kim w. 332— 342 aktu I. Tu Odys, w chwili gdy się zdecydował na dokonanie zem sty nad zalotnikami, gdy u jrzał przed sobą ,,czyn' i dzieło“ (w. 333), czuje dziwną ulgę i zastanaw iając się nad jej przyczyną mówi (w. 336 i n.): Czyli w idok twój, synu? — Czyli krw i w oń świeżej? I tęsknota ku rzezi? — W której Bóg pomoże; pom agał m i w tym zawsze Bóg. — Znam dzieła boże! W idziałem okrąg ten — jak ludzie żyją, i w iem , że krzyw dą można żyć; — jak tuczą się i tyją w b łogosław ieństw ie Boga — co przeklina tym , że pomoże w złem! Jest to myśl tkwiąca korzeniami w m yśleniu religijnym grec­ kim. Z zaginionej tragedii Ajschylosa Niobe zachowały się cytow a­ ne — i potępione — przez Platona (Państwo, ks. II, rozdz. 19) słowa; „Bóg stwarza ludziom winę, gdy chce dom wyniszczyć do szczętu“ 28. 0 tym samym mówi Goethe w słynnym wierszu zaczynającym się od słów: „Wer nie sein Brot m it Tränen ass...“ Filozoficzne stw ierdzenie „zmazy“ (miasma) — aby użyć poję­ cia i term inu antycznego — zawartej w samej istocie „czynu“ praktycznie stawia wobec dylem atu: życie przez grzech albo śmierć przez świętość. Potępienie czynu, o k tórym była mowa, stw ierdzam y u W yspiańskiego w sposób nie pozostawiający wątpliwości; ale rów­ nocześnie — któż nie pam ięta ty lu innych ustępów będących ra ­ czej wezwaniem do czynu, jego gloryfikacją? „Błogosław czyn 1 rzeszę“ — modli się Konrad w Wyzwoleniu (akt II, w. 1559). Pa­ rafraza hym nu Veni Creator kończy się słowami: „Zwól z W iarą wieków podjąć CZYN“ (ostatni wyraz w ydrukow any m ajuskułą). 28 Nie chcę przez to pow iedzieć, że m yśl tę zaw dzięcza poeta lekturze; raczej jest ona u n iego przeżyciem głęboko osobistym , od lektury n ieza­ leżnym. N ie m am y żadnych w skazów ek na to, by czytał Państw o P l a t o n a . Jeżeli jednak brać *pod uw agę m ożliw ość potrącenia w tym kierunku przez lekturę dzieł antycznych, to można by tu m yśleć o strofie chóru w Persach A j s c h y l o s a (w. 93— 101), m ów iącej o „bożym oszustw ie“ (por. w Powrocie Odysa akt I, w . 306 i n.: „O dziecko, nie w yzyw aj ty — sił przyrodzenia, którym i rządzi Bóg — i sidła dusze“), a także i o w. 742 tejże tragedii: „Gdy kto sam śp ieszy [do złego czynu], i bóg się przyłącza“. Ten ostatni wiersz szczególnie nadaje się do zestaw ienia ze słow am i: „w b łogosław ień ­ stw ie Boga, co przeklina tym , że pom oże w złem “ (P ow ró t Odysa, akt I, w. 341 i n.). 16 ST E F A N SR E B R N Y K lątw a rzucona przez biskupa Stanisław a na króla w imię wysokiej i czystej P raw dy jest winą. „Śmiałość“ i „Świętość“ — jak mówi poeta w wydanym z papierów pośm iertnych A rgum en tum do dra­ matu króla Bolesława i biskupa Stanisława 29 — są czynnikam i rów ­ norzędnym i w życiu narodu; A rgum entum kończy się słowami: W stańcie do w alki szerm ierze przez w ieczność, osądzi czyn y w asze Bóg — Konieczność! Patrząc w twarz tragicznej sprzeczności zawartej w istocie by­ tu, a rozwiązalnej tylko w Bogu-Konieczności, stając wobec dy ­ lem atu Życia i Śmierci — W yspiański w ybiera Życie. 5 Zawiązek Powrotu Odysa znajdujem y już w Achilleis. W scenie 4 (w. 84 i n.) mówi tam Achilles o Odysie: Rozumem idąc, darem no się trudzi; w zgardę zdobędzie u bogów i ludzi. K iedyś się ocknie, aby m nie wspom inać; będzie już późno, by żyw ot zaczynać. A w scenie 25, gdy Achajowie dzięki podstępowi uknutem u przez Odysa wdarli się do Troi i opanowali pałac królewski, Odys wyzy­ wa do walki Rezosa; zanim jednak doszło do starcia, król Traków pada ugodzony znienacka strzałą Diomedesa. Odys pochyla się nad um ierającym i mówi (w. 97 i n.): Śm ierć tw oja była konieczna... człowiecze. M yślałem , że ty boży — i już drżałem w lęku, jeśli moc boża zjaw i się w tw ym ręku. Rezos odpowiada: Wiedz, że moc boża jaw i się w mej duszy. Przekleństw o Boga ciało tw oje skruszy. Przepow iednie te spełnią się w Powrocie Odysa. W Odysei, jak wiadomo, zakończenie jest szczęśliwe: Odys m u­ siał wprawdzie, wróciwszy do ojczyzny, przecierpieć jeszcze wiele, ale ostatecznie zwyciężył, w ytępił zalotników, odzyskał tron i od­ tąd szczęśliwie będzie panował na Itace. Ale kto wie, czy i tam nie znalazł W yspiański czegoś, co mogło stać się zawiązkiem jego tak bardzo od Homera odbiegającej koncepcji, koncepcji powrotu jako 29 WZ, t. 8, s. 47—55. W Y SP IA Ń SK IE G O „PO W RÓ T O D Y SA “ 19 ujarzm ił prawdziwego Odysa. „Krew m oja“ — to nie „ ja“ ; k to krw i swojej sprzedał duszę, ten sprzedał swoje „ja“ — i zwie się „N ik t“. I dlatego Odys u W yspiańskiego mówi o sobie: „Jestem N ik t“ 32. N atykam y się tu na szczególnie fascynujący przykład owego opisanego wyżej (s. 5 i n.) sposobu reagowania poety na źródła, z k tó ­ rych czerpie, i nadaw ania im nowych znaczeń. W pieśni IX Odysei bohater, dostawszy się do niewoli dzikiego Cyklopa Polifem a i za­ pytany przezeń, jak się nazywa, odpowiada, że na imię mu Nikt. Gdy potem oślepiony olbrzym wzywa na pomoc innych Cyklopów, ci pytają, kto go skrzywdził. „N ikt“ — odpowiada Polifem. Ano, skoro n ik t nie skrzywdził, to pomoc niepotrzebna... Z tego — ludo­ wego w swym charakterze — żartu, malującego pomysłowość przem yślnego Odysa, narodziła się głęboka i tragiczna koncepcja W yspiańskiego. U Homera, jak już wspomniano, Odys wraca na Itakę na okręcie Feaków, którzy go gościnnie przyjęli i na odjezdnym obdarowali bogato. W Odysei Feakowie — to lud zamieszkujący jakąś oddalo­ ną w yspę33 wśród morza, lud żeglarski (nawet imiona ich składają się przeważnie z pierwiastków mówiących o morzu, okrętach, że­ gludze), lud nie znający wojen, spokojny, żyjący wesoło i bez trosk. W Homeryckich Feakach nie m a na ogół nic fantastycznego, bajecz­ nego — prócz jednej rzeczy. O kręty ich to nie zwykłe ok ręty — nie trzeba im sterników , bo rozum ieją myśli ludzkie i same wszę­ dzie trafią; płyną z niezwykłą szybkością, otulone w mgłę — na j­ widoczniej niewidzialne; nie toną nigdy, nie straszna im żadna burza. Człowiek, którego przewożą, zasypia natychm iast po w stą­ 32 „Otom jest nikt — krw i mojej przedałem mą duszę“ (akt I, w . 308). Zarówno w pierw odruku, jak w WZ czytam y, co prawda: „otom jest n ic“, ale poprawka w ydaje się konieczna: przedtem Odys m ów ił: „I jestem ludziom nikt“ (akt I, w . 269). W dalszym ciągu aktu na pytanie M edona: „Kto tu jest?“ — Odys odpowiada: „Nikt“ (w. 394). — W obec zupełn ie jasnej interpretacji im ienia „N ikt“, danej przez poetę w Powrocie Odysa, trudno przyjąć h ipotezę S i n к i {Wstąp do tom u piątego WZ, s. LXV i n.), że Odys nadał sobie to im ię w czasie pobytu u Feaków , gdy pod w rażeniem ich n iew innego, beztroskiego życia zaczął cenić „nie sukces, ściągający klątw ę i sław ę, lecz zapom nienie człow ieka bezim iennego (Nikt)“. S łuszniej potraktow ał S inko tę spraw ę w A n ty k u W yspiańskiego (s. 307, przypis). 33 W łaściw ie kraj Feaków, Scheria, nie jest .w Odysei nigdzie w yraźnie nazw any w yspą, ale w szystko, czego się o nim i o jego m ieszkańcach do­ w iadujem y, w yw ołu je w rażenie, że m owa o w yspie — i tak to rozum iano już w starożytności. 20 ST E F A N SR E B R N Y pieniu na ich okręt i pogrążony jest we śnie w czasie całej podróży. Feakowie są, jak mówi ich król, „przewoźnikami wszystkich“ (VIII 566), a samo ich imię ( P h a i a k e s ) oznacza „ciemnoszarych“ ; kolor ten (phaios) w ystępuje nieraz w poezji w związku z podziemną k ra ­ iną um arłych i jest kolorem żałoby. W ydaje się bardzo praw dopo­ dobne, że pierwotnie, przed Homerem, byli to przewoźnicy dusz na tam ten ś w ia t34. In terpretacja taka debatowana była w literaturze naukowej; W yspiański m ógł to znaleźć w jakim ś opracow aniu35. W dram acie W yspiańskiego, gdzie Odys powraca do ojczyzny jako nędzarz, gdzie jego łachm any żebracze nie są udaniem, lecz w yrażają rzeczywisty stan rzeczy, bohater nie mógł przybyć na okręcie Feaków; toteż przybyw a on tu na Itakę na statku kor­ sarskim TafijczykówJ Tafijskich korsarzy znam y i z Odysei; Homer wspomina o nich jako o rozbójnikach morskich i porywaczach ludzi, których potem sprzedają do niewoli. Ale korsarstw o nie jest u Ho­ m era zajęciem hańbiącym: król Tafijczyków M entes był ongi przy­ jacielem Odysa (I 187); jego postać przybiera Atena, gdy w pieśni I odwiedza Telemaka. Tafijczycy są korsarzam i i u Wyspiańskiego, ale tajem nicza au­ ra otaczająca Feaków została na nich przeniesiona. Przeniesienie to nie jest całkowicie dowolne i arbitralne: poeta znalazł i tu pod­ stawę w tradycji antycznej, 7 której elementów zbudował, swoim 34 H o m e r używ a określenia „przew oźnicy w szystk ich“ w znaczeniu da­ lekim od m yśli o zaśw iatach: F eakow ie bezpiecznie przewożą w szystkich przez morze, za co naw et gn iew a się na nich pan mórz, Posejdon. A le w zw iązku z tajem niczością ich okrętów trudno się oprzeć m yśli, że pierw otnie znaczyło to coś innego. 35 Półtom drugi tomu 3 R o s c h e r a Ausführliches L exikon der gr iech i­ schen und römischen M ythologie w ychodził zeszytam i w latach 1902— 1909; artykuł pióra J e s s e n a P haiaken obejm uje szpalty 2203—2219, cały zaś tom — ogółem szpalt 3472, zeszyt w ięc zaw ierający ten artykuł z pew nością ukazał się jeszcze w czasie pracy W y s p i a ń s k i e g o nad P o w ro tem Odysa. Jessen w prawdzie odrzuca w spom nianą w yżej interpretację, ale ją w ym ienia. Zresztą niekoniecznie z Roschera m usiał poeta zaczerpnąć tę wiadomość. — M ożliwe, że ustęp O dysei o cudow nych okrętach Feaków W yspiański czytał w jakim ś innym tłum aczeniu lub w oryginale — S i e m i e ń s k i nie zrozu­ m iał tego m iejsca, słow a oryginału: „otulone m głą i chm urą“ odniósł do w ierszy poprzednich i przełożył: „Trafią w najdalsze kraje, znajdą w szystk ie grody Śród m gieł i nocy czarnych“ (s. 198). Ten ustęp H o m e r a mógłby m ieć znaczenie dla ujęcia Feaków jako przew oźników na tam ten św iat. A le m ogło w ystarczyć zapoznanie się z interpretacją filologów . U Roschera słow a Homera oddane są, rzecz jasna, poprawnie. W Y SP IA Ń SK IE G O „PO W RO T O D Y SA “ 21 zwyczajem, całkiem nową konstrukcję. Tafijczycy zamieszkują grupę m ałych wysp na Morzu Jońskim , w najbliższym sąsiedztwie położonej na północ od Itaki wyspy Leukady (czyli B i a ł e j ) 36, a „Biała skała“ (Leukas petra) wznosi się u wejścia do krainy um ar­ łych; tam tędy w ostatniej pieśni Odysei Hermes prowadzi dusze za­ bitych zalotników. U W yspiańskiego (akt I, w. 189 i n.) Tafijczycy udają się: za skałę trupią, — za mur biały, płynąc w tajem nic kraj, przez m orskie w ały. Ale równocześnie na pytanie Telemaka: P o cóż płyniecie? — Tafijczyk odpowiada (w. 195 i n.): Po łup, — co się zdarzy, ł a t w y -------- Obraz ich drga nieustannie, mieni się; poeta nie daje wyraźnej odpowiedzi, kogo m am y przed sobą: zwykłych korsarzy czy gości z tam tego św ia ta 37. Podobnie i związany z nimi m otyw „dalekich m órz“, który , jak m uzyczny m otyw przewodni, przew ija się poprzez cały dram at, ma sens wieloznaczny i zmienny. Mamy tu do czynienia z charakterystyczną cechą symbolizmu W yspiańskiego: rozwiewnością, i zmiennością konturów , nieuchw yt­ nym rozszerzaniem się i zacieśnianiem znaczeń, ciągłą oscylacją między konkretem i aluzją. Symbole jego w ibrują stale, to roz­ pływ ają się praw ie we mgle, to znów konkretyzują się w ostro za­ znaczonej jednoznaczności rysunku. Zjawisko to dostrzegam y już we wczesnej twórczości poety. Gdy odsłania się przed nami scena Warszawianki, m am y przed sobą, zdawałoby się, dram at indyw idualny na tle wypadków ogólnona­ rodowych. Mamy przed sobą młodą dziewczynę, której narzeczony ginie w bitw ie grochowskiej — i w pierwszej chwili nic więcej w niej nie widzimy. Ale oto coś się zmienia. Nie wiadomo, kiedy się ta zmiana dokonała, nie wiadomo, jak się dokonała, ale oto nagle 3fi W rękopisie narysow ał W y s p i a ń s k i mapkę w ysp na Morzu Joń­ skim. 37 W rękopisie w . 190 brzm iał pierw otnie: „płynąc do A cheron tu wód, przez m orskie w ały“, co już w yraźnie m ów iło o zaśw iatow ym charakterze żeglugi Feaków. Poeta z m ie n ił. jednak tekst, usuw ając zbyt jednoznaczną „kropkę nad i“. 24 S T E F A N SR E B R N Y trak tu je go sługa, rozpala w nim nieposkromiony gniew. Obecność Odysa działa... Telemak zabija sługę, k tóry padając woła: „Syn — Odysa!“ (w. 258). Czyn ten jest niespodziany dla samego zabójcy (w. 260 i n.): • TELEM AK (w lęku) Zabiłem. (w radości) Ojcze! Ojcze! (zrozumiał, m iarkuje — radośnie) Ojciec mój w zagrodzie! (wskazując siebie) Krew m ego ojca! (w radości) Czyn! (z trwogą) Przekleństw o w rodzie! Dlaczego na Itace powszechnie wiadomo, że Odys i krw aw y czyn — to rzeczy organicznie z sobą złączone? Przecież Odys czy­ nów gwałtu i zdrady dokonał dopiero w związku z wyprawą tro ­ jańską; według Homera (V 7— 12) był on na Itace władcą dobrym i łagodnym. U W yspiańskiego przeciwnie: Odys od początku był tyranem ; tak nazywa go i syn (akt I, w. 368), i ojciec (akt II, w. 207). S tary pastuch mówi (akt I, w. 14): „Człowiek, k tóry tu rządził, był taki jak oni“ (tj. zalotnicy). A jeden z zalotników, Antinoos, powiada o nim (akt I, w. 477 i n.), że „łamał gościny / prawa, srom w dom y nosił i deptał świętości / cudze“. O tym nigdzie u Homera nie ma wzmianki. Ale w tradycji po- homeryckiej z czymś podobnym się spotykam y. Poeta z w. I p.n.e., Partenios, napisał coś w rodzaju krótkiego podręcznika stano­ wiącego zbiór wątków mitologicznych mogących dostarczyć treści poezji miłosnej — pt. Miłosne cierpienia. Czytamy tam (rozdz. III) m. in. historię następującą: „Odys przybywszy do Epiru [...] uwiódł Euippę, córkę [króla] Tirimm asa, k tó ry go przyjął życzliwie i z całą gorliwością ugościł“ . Wiadomość tę W yspiański mógł znaleźć np. u Roschera, gdzie w artykule Odysseus (pióra Johanna Schmidta), w pierwszym pół- tomie tomu 3, k tóry zeszytami ukazywał się od r. 1897 do 1902, podane jest (szpalta 628) streszczenie opowiadania Parteniosa. Bez­ pośrednio po zakończeniu Powrotu Odysa zaczął poeta pisać d ra­ W Y SP IA Ń SK IE G O „PO W RÓ T O D Y SA “ 25 m at pt. Feakow ie38, k tó ry m iał obok Powrotu stanowić część try ­ logii o O dysie39. Z jedynej sceny, jaka została nap isana40, wynika, że według tej koncepcji Odys uwiódł (lub m iał zamiar uwieść) Nau- sikaję. Alkinoos mówi doń (w. 20 i n.): „gdyś jeno mej dobroci i ser­ ca nadużył, / wszeteczniku!“ Poeta przeniósł więc m otyw Tirimm asa i Euippy na Alkinoosa i Nausikaję. Miało to oczywiście być na­ 38 лдг raptularzu pod datą 141 1905 czytam y: „Przepisuję P ow rót Odysa. [...] W ieczór zaczynam Feaków “. 39 Poniew aż część pierw szą stanow ić m iała Telem akeja (raptularz, 3 1 X II 1904: „Piszę plan części [w druku przez om yłkę „treści“ ; poprawnie w cy­ tacie WZ, t. 6, s. XXV III] pierw szej Telem akei“, gdzie w praw dzie w obu w ypadkach, a także w cytacie WZ (t. 5, s. LIII), brak przecinka, którego w o ­ bec tego zapew ne brak i w rękopisie, a le chyba tylko tak, nie zaś w sensie trylogii o Telem aku, można rozum ieć te słowa), czyli, jak się zdaje, opraco­ w anie w ątku zaw artego w pierw szych czterech pieśniach Odysei, które w pracach filologicznych często łącznie oznaczane byw ają tą nazwą, Feako­ w ie m ieli być częścią drugą. P lan T elem akei n ie zachow ał się. Że poeta planow ał trylogię o Odysie, św iadczy Tadeusz E s t r e i c h e r (zob. S i n k o , A n ty k Wyspiańskiego, s. 304); o tej trylogii m owa zapew ne w notatce rap­ tularza z 41 1905: „Wieczór przychodzi Tadeusz Estreicher. Opowiadam y O dysa i H am le ta“ (por. uw agę S i n к i w e W stępie do tom u piątego WZ, s. LXVII). 40 Interpretacja tej sceny (ze znam iennym i w związku z P ow ro tem O dysa słow am i A lkinoosa: „Przed tobą i za tobą tw ój żyw ot — przeklęto“ ; w. 31) i próba rekonstrukcji zam ierzonej całości w ykraczałaby zbytnio poza ram y głów nego tem atu. Chciałbym tylko zwrócić uw agę na pew ien szczegół re­ konstrukcji proponow anej przez S i n к ę (A n tyk W yspiańskiego, s. 305—312. — W stęp do tom u piątego WZ, s. LX III—LXVII), i przyjętej przez Leona P ł o - s z e w s k i e g o (W stęp do tom u szóstego WZ, s. X X IX ), który nie w ydaje m i się słuszny. Scena, o której m owa, stanow i bez w ątpienia koniec aktu, ale czy aktu II i wraz z nim całego dramatu, jak sądzi Sinko, o tym m ożna w ątpić. Oprócz tekstu sceny, w rękopisie zachow ał się plan dramatu: „I. Spotkanie z N auzyką, II. W pałacu A lkinoosa [zam iast napisanego pierw otnie i przekreślonego: „U Feaków “], III. Pow rót N auzyki“. Otóż z tekstu sceny w ynika, że odbyw a się ona w łaśnie w pałacu A lkinoosa, w izbie, która m a w głębi drzw i otw arte z w idokiem na morze i okręt: na s. 60 A lkinoos „w skazuje na drzw i“ ; na s. 62 Odys „wychodzi, idzie ku w ybrzeżu“. A zatem jest to koniec aktu II. I ty lko w ten sposób można zro­ zumieć, dlaczego w Powrocie — który w pierw szym opracowaniu był już skończony w chw ili, gdy poeta p isał scenę z Feaków (por. przypis 38), a w ięc pisał ją n iew ątp liw ie z m yślą o uzgodnieniu z następną częścią trylogii — nie ma żadnego w ytłum aczenia faktu, że Odys nie zginął w ów czas, gdy piorun rozbił okręt feacki i gdy w id z m usiał m yśleć, że zginął. Bo że Odys znajdow ał się na okręcie w chw ili jego rozbicia, to, w brew niepew ności P ł o s z e w s k i e g o (op. cit., s. X X X ), można uw ażać za pewne: przecież 26 ST E F A N SR E B R N Y wiązaniem do przytoczonych wyżej (s. 24) słów Antinoosa w Po­ wrocie Odysa i uzupełniać rysunek postaci bohatera. Odys W yspiańskiego jeszcze przed wyruszeniem na w ypraw ę trojańską wyzuł ojca z władzy, wypędził z domu i nawet chciał zabić; ale przeraził się tej myśli, uciekł — „i co miał czynić w domu zło, niósł w św iaty“ (akt II, w. 219); w samym dramacie, w końcu aktu II, gdy stary Laertes zjawia się w jego domu w czasie po­ gromu zalotników, znów myśl ta w nim ożywa na chwilę — i znów zostaje przezwyciężona. Śladów takiej koncepcji nie ma nie ty lko u Homera, ale w ogóle nigdzie w tradycji antycznej. W Odysei bo­ hatera łączy z ojcem serdeczny stosunek. Laertes, k tó ry u W y­ spiańskiego potępia rzeź zalotników i nazywa syna „tyranem “, w Odysei (XXIV 375— 382) żałuje, że nie m a już dawnych sił i że nie był obecny przy rozprawie z zalotnikam i, w czym by synowi po­ magał. Być może, iż na myśl, że Odys pozbawił ojca władzy, napro­ wadził poetę fakt, że u Homera Laertes mieszka nie we dworze kró­ lewskim, lecz na wsi, i żyje ubogo, w prym ityw nych w arunkach 41. M otyw ojcobójstwa potrzebny był W yspiańskiemu jako na j­ wyższa, jak gdyby symboliczna kondensacja „wiecznego losu ży­ w ych“ , k tórym jest, jak wiemy, „wzajem nych zbrodni ważyć cios“. Ale m otyw ten nie stanowi, jak sądzą (Sinko, Kołaczkowski), głów­ nej osi „losu“ Odysa. Pow strzym anie się od ojcobójstwa nie jest szczytowym punktem tragedii, nie jest zwycięstwem nad Przezna­ czeniem 42 czy nad k lą tw ą 43. Żądza ojcobójstwa to zjawia się, to od­ pływa, to znowu pow raca44. Zestawienie z Edypem jest chybione: los Odysa tkwi w jego „krw i“ , podczas gdy los Edypa jest ze­ w nętrzny; Edyp nie chce zabić ojca i zabija go nieświadomie, nie wiedząc, kogo ma przed sobą. « Motywowi ojcobójstwa Odysa odpowiada m otyw spodziewane­ „w stąpienie w naw ę św iętą“ (w. 30, 32, 34) m iało być czym ś w rodzaju sądu bożego, i piorun nie uderzyłby w okręt, gdyby się na nim nie znajdow ał grzesznik. Że Odys n ie zginął i dlaczego nie zginął — to z pew nością m iało być w yjaśnione w akcie III. 41 Por. S i n k o , A n ty k W yspiańskiego, s. 318 i n. 42 Tamże, s. 339 i 341. 43 K o ł a c z k o w s k i , op. cit., s. 130. 44 T oteż fakt, że w końcu aktu II Odys, który przed chw ilą odrzucił łuk i ukorzył się przed ojcem, w ostatniej chw ili, przed samą ucieczką z domu, jeszcze raz chce się „rzucić ku niem u w n ien aw iści“, bynajm niej nie osła­ bia, jak sądzi S i n k o (A n ty k W yspiańskiego, s. 340. — W stęp do tom u piątego WZ, s. LXXVIII), „efektu poprzedniego m om entu“. W Y SP IA Ń SK IE G O „PO W RÓ T O D Y SA “ 29 ODYS Ostanę! — Na dzień jeden z wami. TELEM AK (w patruje się w Odysa; m iarkując pow tarza za O dysem ) Na dzień jeden — — (głucho, ja k b y z oczu O dysa c zy ta ł) a- potem z w am i — precz — morzami. Odys nie ucieknie przed sobą samym: zostanie — i z pomocą syna dokona krw aw ej m asakry zalotników. Ale potem ma zamiar odpłynąć z synem na okręcie ta fijsk im 49. Tafijczycy m ają otoczyć dwór i spalić go; ma się to stać na za­ sadzie porozumienia z Odysem, k tóry sam mówi o tym Telemako- wi. W ydaje mi się, że wysiłki w kierunku zracjonalizowania tego postępku bohatera, w sensie zarówno psychologicznym, jak fabu­ larnym , skazane są z góry na niepowodzenie, gdyż wychodzą z fał­ szywych założeń. Jest to czyn irracjonalny, a w swym w ew nętrz­ nym sensie symboliczny: zniszczenie całej swej przeszłości przed wyruszeniem w „dalekie m orza“. Odys nie m yślał oczywiście — jak sądzi Sinko 50 — o zagładzie zalotników: była ich wszak spora gromada, przy tym uzbrojonych (bo usunięcie broni z izby należy dopiero do nowego planu powstałego na skutek decyzji pozostania); dlaczegóż m ieliby wszyscy dać się spalić razem z dworem? Przybycie Laertesa sprowadza ostateczny przełom. Reszta nie- dobitych zalotników odchodzi cało, o odpłynięciu z Tafijczykami nie ma już mowy. Zem sta na zalotnikach — to ostatni tryum f „krwi“ nad „duszą“. Teraz głos ma już tylko dusza. 6 Z końcem aktu II kończy się wszelka akcja realna. Dotąd, mimo że cała istotna dla w ew nętrznej treści dram atu walka toczyła się w duszy człowieka, widzieliśm y przed sobą nie tylko człowieka, ale króla Odysa, k tóry rzeczywiście powrócił na rzeczywistą Itakę — i wszystkie zdarzenia m iały, obok swego znaczenia ideowego, znaczenie realne. Teraz wszelka realność znika, przestrzeń i czas, 49 Być może, że i tu p ierw sze potrącenie w yszło z Odysei. W pieśni X X IV ojciec A ntinoosa m ów i (w. 430— 437), że Odys, który w łaśn ie w ytracił zalot­ ników, z pew nością teraz ucieknie, i że trzeba się pom ścić, nim (w. 437, w przekładzie S i e m i e ń s k i e g o ) „zabójcy [a w ięc Odys i Telem ak — w oryginale też 1. mn.] uciekną za m orze“. 50 W stęp do tom u p iątego WZ, s. LXXII. 30 S T E F A N SR E B R N Y i sam fakt powrotu tracą swoją dawną konkretność. Nieskończo­ ność szeroką falą wpływa na scenę, przenosimy się w inną płasz­ czyznę, innymi oczyma patrzeć teraz będziemy na zdarzenia scepiczne 51. Wyżej (s. 21 i n.) była mowa o pew nym charakterystycznym rysie symbolizmu W yspiańskiego, polegającym na nieustannej w i­ bracji i zmienności jego symboli, wieloznaczności i wieloplanowości nie tylko niektórych jego postaci, ale nieraz i akcji dram atycznej. W spomniałem wówczas, że na tej samej podstawie opiera się pew ­ ne osobliwe zjawisko kompozycyjne, o którym będzie mowa póź­ niej; z tym zjawiskiem spotykam y się właśnie teraz. W ystępuje ono w twórczości W yspiańskiego dwukrotnie: w Bo­ lesławie Śm iałym i Powrocie Odysa. W obu dram atach dwa p ier­ wsze ak ty mają zupełnie inny charakter i zupełnie inne znaczenie niż akt III. Z początkiem aktu III Bolesława Śmiałego król wraca na za­ mek po zabiciu biskupa. Kolejno zjawiające się „wieści“, uosobio­ ne przez postacie coraz bardziej nierzeczywiste, donoszą mu o tym , co dzieje się na świecie po dokonaniu jego krwawego czynu. W jednej chwili owiewa nas zupełnie inna atm osfera niż w po­ przednich aktach: wszystko straciło już swoją realność, wszystko stało się symbolem, rozszerzyło granice swoje w nieskończoność, chociaż na zewnątrz nic się na scenie nie zmieniło. Czas płynący na scenie przestał być odpowiednikiem czasu, według którego m ie­ rzy się życie indywiduów: przepływ ają przed nami wieki, rośnie w* naszych oczach legenda o królu Bolesławie i o świętym , co pa­ mięć jego przyw alił swoją trum ną. Podobnie dzieje się w Powrocie Odysa. Co było indywidualne, staje się powszechne, co było ziemskie, staje się kosmiczne; odsła­ nia się metafizyczne tło dram atu. Źródło, z którego wypływa ta jedyna w swoim rodzaju, urze­ kająca jakim ś sugestywnym , magicznym czarem kompozycja, jest, jak powiedziałem, identyczne z tym , które wyłoniło z siebie tam te zjawiska. Źródło to można w pewnym sensie nazwać podłożem m u­ zycznym, o ile przez muzyczność rozumieć będziemy mowę n a j­ wyższych uogólnień w przeciwstawieniu do względnej konkretno­ ści 1 jednoznaczności plastyki i słowa. W Powrocie szumiące w głębi dram atu morze m uzyki przeryw a tam y i zalewa jego finał. ohater Odysei, mimo wszelkich innych motywów składają- 51 Dobrze tę rzecz ujm uje K o ł a c z k o w s k i , op. cit., s. 137— 140. W Y SP IA Ń SK IE G O „PO W RÓ T O D Y SA “ 31 cych się na całość epopei, zapisuje się w pamięci czytelnika prze­ de wszystkim jako ten, który, wedle pierwszych słów poematu, ,,bardzo wiele błądził“ , jako tułacz, błąkający się bezustannie po bezbrzeżnych morzach, nie znajdujący nigdzie trw ałej przystani. Z biegiem wieków stał się on synonimem tułacza, słowo „odyseja“ stało się imieniem pospolitym w sensie długiego, bezdomnego błą­ dzenia. Toteż obok innych znaczeń, o których poprzednio była mowa, znaczenie Odysa jako tułacza opanowało przemożnie w y­ obraźnię W yspiańskiego i stało się kam ieniem węgielnym koncep­ cji metafizycznej jego d ra m a tu 5-. Wieloznaczny m otyw tułactw a spleciony z wieloznacznym i sugestywnym , a związanym z nim organicznie m otywem „dalekich m órz“ wysuwa się na czoło ak tu III. Hej, m orze przed tobą, wód tonie.... W błąkaniu bez kresu, twój los — tw e okowy — śpiewają Odysowi Syreny (w. 84 i n.). Nie przestając być Odysem, człowiekiem, k tóry „krwi - swojej sprzedał duszę“ , którego i tu ścigają widma jego zbrodni, bohater W yspiańskiego w akcie III staje się równocześnie Everyman, czło­ wiekiem w ogóle. Całe życie ludzkie stanęło przed oczyma poety w postaci nieprzerw anej odysei. Motorem tułactw a jest tęsknota; ona to pędzi człowieka wciąż dalej i dalej. Sam on myśli, że to tęsknota za czymś, co jest w życiu osiągalne; ale osiągnąwszy to, co m u się wydawało celem, przekonywa się, że to jeszcze nie przedm iot jego tęsknoty — i bieg­ nie dalej za nieuchw ytną m arą; nie domyśla się nawet, że jego tęsknota jest tęsknotą do śmierci... W zakończeniu dram atu Odys biegnie w morze, goniąc za łodzią um arłych. Ale co wabi duszę człowieka bezustannie w bezbrzeżną dal? Czego szuka ona zawsze i wszędzie i nie znalazłszy wyrusza na nową wędrówkę? Za czym gonił Odys po bezbrzeżnych morzach, nie dając się zatrzym ać ani Kirke, ani Kalipso, która mu obiecy­ wała nieśm iertelność, ani Lotofagom, ani Feakom? Pędziła go wciąż dalej i dalej tęsknota za ojczyzną. P ragnął on — jak mówi w Odysei (I 58 i n.) bogini Atena — „ujrzeć choć dym wznoszący się z jego ziemi ojczystej“ ; i — nawiązując do tych słów Homera — 52 Tak też — słusznie — ujm uje tę spraw ę K o ł a c z k o w s k i , op. cit. W książce jego, w rozdziale pośw ięconym P ow ro to w i Odysa, znaleźć można w iele trafnych i głębokich uw ag na ten tem at. 34 ST E F A N SR E B R N Y mi nie p łacze54. Nie jest to, jak sądzi Ostap O rtw in 55, idea czysto artystyczna, ale z pewnością filozoficzna, światopoglądowa, jak słusznie twierdzą i Sinko, i Kołaczkowski, i — jeszcze za życia poety — Feldman; jeśli nie pełna wiara, to w każdym razie coś, co c h c e być wiarą,. Jest rzeczą jeśli nie pewną, to przynajm niej wielce prawdopodobną, że W yspiański, jak to już nieraz zazna­ czano, przejął się tą ideą, przeżył ją i przyswoił sobie w związku z zapoznaniem się z Królem-Duchem (którego, według świadectwa Stanisława Estreichera, czytał po raz pierwszy dopiero w r. 1899 56, w związku z pięćdziesięcioleciem śmierci Słowackiego i ówczes­ nym prądem gloryfikującym przede wszystkim ostatni okres jego twórczości, prądem , którego głównym ogniskiem było Ż y c i e krakowskie, gdzie, jak wiadomo, poeta był jednym z czołowych współpracowników); lektura ta* stała się bodźcem do powstania jego własnych rapsodów epickich 57. Odyseja duszy ludzkiej rozszerzyła się w nieskończoność. A r­ tystyczną sugestią nieskończoności tchnie cały akt III, dzieło pod tym względem zupełnie wyjątkowe. Zanalizować, opisać tę sugestywność próbowałem — urywkowo i raczej przygodnie — w wywodach poprzedzających. Sądzę zresztą, że analiza i opis w szerszym zakresie nie dałyby się tu przeprowadzić i niewiele pozornie bohaterstwa, ofiarności, przelanej krwi. Jest to transpozycja nauki eleuzyńskiej, w której — o ile idzie o indyw iduum ludzkie — m ow a była tylko o odradzaniu się pośm iertnym w sensie nieśm iertelności duszy, a nie w ielokrotnych w cieleń. Reinkarnacja należała do nauki orfickiej i p itago- rejskiej, system ów m istycznych pow stałych na gruncie relig ii D ionizosa. S i n k o (A n ty k W yspiańskiego, s. 362) kom unikuje, że na parę m iesię­ cy przed śm iercią W y s p i a ń s k i pow ziął zam iar napisania dramatu 0 Orfeuszu i Eurydyce i prosił profesora Sternbacha o źródła do za­ poznania się z orfizmem. 54 WZ, t. 7, s. 278. 55 O. O r t w i n , O sam obójs tw ie r z ek om ym O dysa s łów kilkoro. T y - d z i e ń L i t e r a c k i [dodatek do K u r i e r a L w o w s k i e g o ] , 1921, z 20 i 27 III. Przedruk w tom ie: P róby przekro jów . Ze studiów nad teatrem , liryką i pow ieścią. 1900— 1935. Ze słow em w stępnym Juliusza K l e i n e r a 1 W ładysław a K o z i c k i e g o . L w ów 1936, s. 134— 146. 56 Jak kom unikuje P ł o s z e w s k i w e W stępie do tom u siódmego WZ, s. X V I i n. M ówi tam również, pow ołując się na S tan isław a W yrzy­ kow skiego, że poeta czytał w raz z nim i Tadeuszem M icińskim po­ śm iertne rapsody, „zachw ycał się nim i i [...] dopełniał strofy urw ane“. 57 Już w czerw cu roku następnego w C z a s i e drukow any był K a z i­ m ierz Wielki. W Y SP IA Ń SK IE G O „PO W RÓ T O D Y SA “ 35 by mogły wyjaśnić. Trudno się więc powstrzym ać od posłużenia się raz jeszcze m etaforycznym raczej określeniem: muzyka. Znam tylko jedno dzieło, k tóre można by poniekąd zestawić w tym sensie z aktem III Powrotu Odysa — w sensie przesycenia do głębi bez­ brzeżną tęsknotą kosmiczną; ale jest to właśnie dzieło muzyczne: Tristan i Izolda. O ile w ogóle możliwe jest środkam i pozamuzycz- nym i choć w drobnej części zbliżyć się do potęgi oddziaływania tego „opus metaphysicum sztuki“ , jak je gdzieś nazywa Nietzsche, to osiągnął to tu ta j W yspiański58. 7 Tak obca Homerowej Odysei m etafizyka w ujęciu tem atu Odysa tłum aczy się, jak z powyższych rozważań wynika, dostatecznie po­ glądem na świat Wyspiańskiego i jego sposobem podchodzenia do tem atów antycznych jako do form , w które ubiera on własne przeżycia i p rzem yślen ia59. Jednak wydaje się prawdopodobne, że był tu również pewien bodziec specjalny, że można wskazać pew ien pomost między ujęciem Homeryckim a ujęciem W y­ spiańskiego. W edług świadectwa ciotki i wychowawczyni poety, Jan iny Stan- kiewiczowej, W yspiański od dzieciństwa rozczytywał się w D an- tem . Boską komedię w przekładzie Juliana Korsaka z ilu stra­ cjam i Dorée’go czytał począwszy od pierwszej klasy gim nazjal­ 58 Wobec takiej interpretacji aktu III, um ieszczającej ten akt w innej płaszczyźnie niż dwa poprzednie, odpada całkow icie nie dająca się z nią pogodzić interpretacja zakończenia dramatu jako sam obójstw a bohatera, przeprowadzona przez S i n к ę (A n ty k W yspiańskiego, s. 344, 345 — przypis, 348 i n. — W stęp do tom u piątego WZ, s. L X X IX , LX X X I i n., L X X X IV i n.). Przeciw ko tej koncepcji (znajdującej się już w wyd. 1 A n tyk u — K ra­ k ów 1916) słusznie w ystąpił O r t w i n (op. cit.). Sinko replikow ał w przypi­ sach dodanych w wyd. 2 A n ty k u (s. 340, 348, 349). W sporze tym bez w ą t­ p ienia rację m iał Ortwin. 59 Toteż niepodobna zgodzić się z S i n k ą , gdy tw ierdzi (A n ty k W y s ­ piańskiego, s. 341), że dla zrozum ienia Pow ro tu O dysa czytelnik czy w idz „m usi być spoufalony przynajm niej z poglądem na św iat Hom era“ i (s. 354— 355) że w Powrocie O dysa „pogląd na św iat, filozofia, m etafizy­ ka i etyka są w szędzie u ltraklasyczne“, że „publiczność, nie znając na ty le technicznych, m itologicznych, a zw łaszcza teologicznych i psycholo­ gicznych prem is Hom era i tragików greckich, nie m oże zrozumieć ani słów i działań osób na scenie, ani intencyj p oety“. W prost przeciwnie! W P o ­ w roc ie Odysa, jak zresztą i gdzie indziej, W yspiański w yraża w łasną w ia ­ rę, nie zaś archeologicznie odtwarza w ierzenia epoki hom eryckiej. 36 ST E F A N SR E B R N Y nej. („Uczył się z niej całych rozdziałów na pamięć, dekla­ mował, opowiadał, jaką historię przedstaw ia każda ilustrac ja“ .) Siady tej zażyłości znajdujem y w spuściźnie poety. W liście do Lucjana Rydla, z 10 czerwca 1896, pisze on: „już n ikt dawno tam [tj. w Hadesie] nie był i ja nawet się w ybieram w życia mojego połowie“ ; jest to oczywiście transpozycja pierwszego wier­ sza poematu Nel mezzo del cammin di nostra vita. A w Z yg m u n ­ cie Auguście, w scenie Unii Lubelskiej (w. 35), czytamy: „Vexilla regis prodeunt inf e m i“ , czyli cytat z Piekła (pieśń XXIV, w. 1), gdzie Dante traw estuje znany hym n kościelny Vexilla Regis pro­ deunt, fulget crucis mysterium...“). Otóż w Boskiej komedii, w pieśni XXVI Piekła, Odys opowia­ da, jak zakończył życie. Niepohamowana żądza poznania świata sprawiła, że z małą garstką towarzyszy popłynął on daleko poza Słupy H erkulesow e60. Po długiej podróży żeglarze ujrzeli przed sobą jakąś tajemniczą górę wystającą z morza, niepodobną do zwy­ kłych gór ziemskich; u stóp tej góry zatonął sta tek Odysa. Dante nie mówi wyraźnie, że była to góra czyśćcowa; ale chyba nie mylą się ci, którzy w ten sposób in terp retu ją to miejsce. Być może, iż wspomnienie o tym silnie na wyobraźnię działającym ustępie Bo­ skiej komedii otworzyło przed Odysem te nieoczekiwane drogi, na które wprowadziła go wyobraźnia i myśl Wyspiańskiego. 60 W edług D a n t e g o , jak w ynika jasno z tekstu oryginału, Odys udał się w tę podróż bezpośrednio po opuszczeniu siedziby Kirki, a w ięc na Itakę w ogóle nie wrócił: uderzająca sprzeczność z podstaw ow ym e le ­ m entem tradycji, znanym oczyw iście Dantem u, mimo że samej O dysei nie czytał. Powrót do ojczyzny i potem nowa w ypraw a (jak to znajdujem y w późniejszej tradycji antycznej i jak jest zapow iedziane w proroc­ tw ie T ejresjasza w pieśni XI) nie mogą być żadną m iarą uw ażane za zaw arte tam implicite, w obec w. 95 i n. (,,nè ’I d eb ito amore, lo quai d o- v e v a Penelope far l ie ta“) i w. 101 i п., gdzie w yraźnie m ow a o n ie­ w ielk iej drużynie, która jeszcze pozostała Odysowi. Toteż za niczym nie­ uspraw iedliw iony uznać trzeba przekład Edwarda P o r ę b o w i c z a (w. 91): „Gdym był od Cyrcy w r ó c i ł“. Podobnie postępuje w spom niany wyżej K o r s a k , który najw yraźniej m yśli o uprzednim pow rocie Odysa na Itakę, skoro m ów i nie tylko, że „ani słodycz pocałunków syna, ni stary ojciec, tęskniąca rodzina, m iłość w zajem na czułej Penelopy, nie mogły w strzym ać w ędrow nika stopy“, ale także, że Odys w yruszył w podróż „zebrawszy szczupłą, lecz wierną drużynę“. Popraw nie oddają sens ory­ ginału przekłady A ntoniego S t a n i s ł a w s k i e g o i A liny Ś w i d e r ­ s k i e j .