Starostowie chełmscy w XVI wieku: charakterystyka grupy, Publikacje z Storia

Pobierz Starostowie chełmscy w XVI wieku: charakterystyka grupy i więcej Publikacje w PDF z Storia tylko na Docsity!

Wiesław Bondyra

Starostowie chełmscy w XVI wieku :

charakterystyka grupy

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia 4647,

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S К L O D O W S К A

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X LV I/X L V II, 7 SE C T IO F 1991/

I n s ty tu t H istorii W y d zia łu H u m anistycznego UMCS

W i e s ł a w B O N D Y R A

S ta r o sto w ie c h e łm s c y w X V I w ie k u. C h a ra k te r y sty k a gru p y

Les starostes de C hełm au X V I' s. — portrait du groupe

Badania nad urzędami i urzędnikami dawnej Rzeczypospolitej należą

niewątpliwie do bardzo ciekawych, a jednocześnie dalece niepełnych i kontro

wersyjnych. Dopiero od drugiej połowy lat osiemdziesiątych ukazuje się seria

spisów urzędników epoki szlacheckiej do r. 1795.1 Szczególne emocje budzi

tu powszechnie przyjmowane, lecz nie sprawdzone, twierdzenie, iż „dzierże

nie królewszczyzn było w nowożytnej Polsce przywilejem możnowładztwa”.

Kwestia ta , jak się okazuje, zwłaszcza w odniesieniu do XVI stulecia, jest

bardziej złożona, toteż nieodzowne staje się najpierw sporządzenie spisów

„dzierżących królewszczyzny” oraz wielostronna ich analiza, by następnie

sformułować jakikolwiek kategoryczny osąd w tej materii.

Taki też cel postawiliśmy sobie w niniejszym artykule. Aby dokonać

próby przedstawienia całościowej charakterystyki grupy osób, pełniących

w XVI w. urząd starosty chełmskiego, staraliśmy się uwypuklić aspekty na

stępujące: pozycję społeczno-ekonomiczną poszczególnych postaci, ich ewen

tualną działalność wojskową, postawę polityczną, misje zagraniczne i kra

jowe, wyznanie, wykształcenie, obycie oraz bezpośrednie uwarunkowania

1 Z interesujących nas zeszytów tej serii ukazały się: Urzędnicy wielkopolscy X V I - X V I I I w. Spisy, oprać. A. Bieniaszewski, W rocław 1987; Urzędnicy województwa krakowskiego X V I - X V I I I w. Spisy, oprać. S. Cynarski i A. Falniowska-Gradowska, Kór nik 1990; Urzędnicy województwa lubelskiego X V I - X V I I I w. Spisy, oprać. W. Kłaczewski i W. Urban, Kórnik 1991; Urzędnicy wojewódzwa ruskiego X I V - X V I I I w. (ziemie halicka, lwowska, przem yska, sanocka). Spisy, oprać. K. Przyboś, W rocław 1987. 2 A. Gąsiorowski: Starostowie wielkopolskich m iast królewskich w dobie jagiellońskiej, „Prace Komisji H istorycznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk” , t. XXXIV: 1981, s. 28.

W. Dworzaczka14, A. Sucheni-Grabowskiej15, A. Gąsiorowskiego16, A. Klon-

dera17, S. Ciary18, a także I. Kaniewskiej19, W. Urbana20 i W. Sladkowskie-

go21. Badania w tym zakresie jednak dopiero się rozpoczęły i pozostaje mieć

nadzieję na ich kontynuację i rozwijanie, co z pewnością podniesie poziom

naszej wiedzy o strukturach warstw urzędniczych dawnej Rzeczypospolitej

szlacheckiej.

Podstawą wyjściową dla badań autora były oczywiście herbarze22, bio

gramy w Polskim słowniku biograficznym 23, w pewnym stopniu praca

W. Dworzaczka24, oraz prace z zakresu biografistyki — J. Fijałka25 i A. Kło

dzińskiego26. Niestety, nie wszystkie osoby nas interesujące znalazły tam swe

miejsce. W PSB odnajdujemy biogramy tylko siedmiu starostów (nie wszyst

kie zresztą są na wysokim poziomie). Także i herbarze pom ijają milczeniem

dwóch z nich (A. Drohiczańskiego i P. Jasieńskiego), a i o kilku pozosta

łych są tylko lakoniczne wzmianki. Nawet tak znakomite postacie tam tej

14 W. Dworzaczek: Skład społeczny wielkopolskiej reprezentacji sejm ow ej w latach 1572-1655, „Roczniki H istoryczne” , t. XXIII: 1957, s. 281-310. 15 A. Sucheni-Grabowska: Badania nad elitą w ładzy w latach 1551-1562, [w:] Społe czeństw o staropolskie, I, Warszawa 1976, s. 57-117. 16 Gąsiorowski: op.cit. 17 A. Klonder: Szlachecka elita polityczna Prus Królewskich w latach 1576-1586, [w:] Społeczeństwo staropolskie, III, Warszawa 1983, s. 93-120. 18 S. Ciara: Senatorowie i dygnitarze koronni w II połowie X V I I wieku, W rocław 1990. 19 I. Kaniewska: Małopolska reprezentacja sejm owa za czasów Zygmunta Augusta 15Ą8-1572, „Zeszyty Naukowe U niw ersytetu Jagiellońskiego” , 1974, z. 48. 20 W. Urban: Skład społeczny i ideologia sejmiku krakowskiego w latach 1572-1606, „Przegląd H istoryczny”, 1953, z. 3. 21 W. Sladkowski: Skład społeczny, wyznaniow y i ideologia sejmiku lubelskiego w latach 1572-1648, „A nnales Univ. Mariae Curie-Skłodowska” , sec. F, vol. XII; 1957, s. 129-152. 22 Przede w szystkim К. Niesiecki: Herbarz polski (dalej Niesiecki), t. I-Х , Lipsk 1839-1846 oraz Boniecki, t. I-X V I; S. Uruski: Rodzina. Herbarz szlachty polskiej (dalej Uruski), t. III, VI i V III, Warszawa 1904-1931, i B. Paprocki: Herby rycerstwa polskiego (dalej Paprocki), Kraków 1584. Mniej przydatny jest często bałam utny T. Zychliński: Złota księga szlachty polskiej (dalej ZK), t. Ι-Χ Χ Χ Ι, Poznań 1879-1908. 23 F. Sikora: Oleśnicki Jan,^ X XIII, z. 99, s. 766-767; I. Kaniewska: Łaszcz Aleksander, X VIII, z. 77, s. 259-260; id.: Łaszcz Jan, X VIII, s. 261; id.: Z. Wdowiszewski, Krupski Jerzy, X V , z. 66, s. 418-419; F. Kiryk: Kuropatwa Stanisław, X V , z. 69, s. 255; W. Po ciecha: Buczacki Jakub, III, z. 11, s. 81-82; Redakcja: Ostroróg Stanisław, X X IV , z. 102, s. 528-530. 24 W. Dworzaczek: Genealogia, II, Warszawa 1959. 25 J. Fijałek: Tarłowie — zn am ienitego rodu początki i świetność, „Przegląd Histo ryczny” , t. VIII: 1909, s. 63-88, 167-197, 284-312, t. X: 1910, s. 34-65, 168-205, 310-350. 26 A. Kłodziński: Tęczyńscy. Genealogia rodu oraz pogląd na jego rozwój, zam ożność i znaczenie, „Sprawozdania Kom isyi do Badań Historii Sztuki w Polsce” , t. IX: 1914, s. 2 3 7 /2 3 8 -2 6 5 /2 6 6. Podobnie jak w ym ieniona pozycja Fijałka, praca Kłodzińskiego ma wiele braków i błędów.

epoki, jak Andrzej i Jan Tęczyńscy, nie posiadają zbyt obfitych opisów. Dla

tego też czerpano z opracowań traktujących o różnorodnych problemach

tego okresu. Oczywiście, w znacznej mierze oparliśmy się również na źró

dłach wydanych drukiem i rękopiśmiennych. Spośród wydanych korzystano

przede wszystkim z tych, których edycja miała miejsce w XIX lub początku

XX stulecia27, w mniejszym stopniu nowszych28. Zaś spośród licznych źró

deł rękopiśmiennych wykorzystano m.in. zbiory Archiwum Głównego Akt

Dawnych w Warszawie29 i Archiwum Państwowego w Lublinie30. Wielce

pomocna była tu K artoteka urzędników ziemi chełmskiej i województwa

bełskiego, zebrana przez H. Gmiterka i R. Szczygła, której interesujące au

tora fragmenty zostały udostępnione dzięki uprzejmości jej autorów.

STA R O ST O W IE CHEŁM SCY

Starostwo grodowe chełmskie nie należało w XVI stuleciu do n ajatrak

cyjniejszych w Koronie pod względem dochodowości. Pomimo posiadania

znacznej na tutejsze warunki liczby wsi31 oraz dodatkowych wpływów pie

niężnych z racji sprawowania sądów grodzkich, zaliczało się raczej do grupy

średniodochodowych. Wedle inwentarza, sporządzonego w r. 1545, osiągało

dochód 2512 zł32, według lustracji z r. 1564 — 4083 zł 11 groszy33, zaś

w taryfie podskarbińskiej z r. 1574 oceniano jego dochód na 1896 zł plus

2058 zł z wsi rocznie.34 Wiele starostw, w tym i sąsiednie, przewyższało je

27 AGZ, t. I—X X III; M RPS, t. II-III; Volumina Legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX.Pijarów w W arszawie, od roku 1732 do roku 1782 wydanego, (dalej V L), wyd. J. Ohryzko, t. I-Х , Petersburg 1859-1860; Zereła do istoryi Ukrainy-Rusi (dalej Zereła), III, red. i wyd. M. H ruszevs’kyj, Lwiw 1900, s. 42-72 (Liustraci koroliwszczin w zemliach chohnskij, biełzkij i lwiwskij z 1564-5 гг.); A cta Tomiciana (dalej A T), t. I-X V II, Poz- nań-K raków -W roclaw 1852-1966. 28 Akta synodów różnowierczych w Polsce, I-III, oprać. M. Sipayłlo, Warszawa 1966-83. 29 Tu przede w szystkim Metryka Koronna, Archiwum Skarbu Koronnego (dalej A SK ), Rachunki królewskie. 30 Castrensia Chelm ensia Decreta (dalej C C hD ), Castrensia Chelmensia Inscriptiones (dalej C ChI), CCh RM O, Castrensia Graboviensia Relationes (dalej CG rR ), Castrensia Lublinensia Inscriptiones (dalej CLI), Terrestria Chelmensia Decreta (dalej T C h D ), Terrestria Crasnostaviensia Inscriptiones (dalej T C rl), Księgi Trybunału Koronnego Lubelskiego (dalej Ks.Tryb.Lub.). 31 Wedle inwentarza z r. 1545 starostw o liczyło 27 wsi. A G A D , ASK, LVI, C l, k. 1—84. N atom iast w św ietle lustracji z 1564/1565 r. znajdow ało się tu także 27 wsi starostw a z 6 folwarkami, jak również 3 wsie z folwarkiem, w ydzielone w dzierżawie Floriana Krajowskiego. Zereła, III, s. 46-68. 32 A G A D , A SK , LV1, C l, k.81. 33 Żereła, III, s. 68. 34 Sucheni-Grabowska: M on arch ia.. ., s. 230.

Tab. 1. Lista starostów chełm skich oraz ich funkcje i urzędy Liste des starostes de C hełm , leurs fonctions et dignités Nazwisko i imię, herb, lata życia

Kolejne szczeble kariery

Inne posiadane starostw a

Związki z dworem

Ramowe daty sprawowania urzędu star. ch. BUCZACKI Jakub z Podhajec (o k .1430-1501), h.Abdank

klan halicki 1472 w da podolski 1485 wda ruski 1499

hrubieszowskie 1497

dworzanin przed 22 VIII 1499 - przed 2 VIII 1501“

KUROPATW A

Stanisław z Łańcuchowa (zm .1520), h.Szreniawa

klan chełm ski 1496

parczewskie 1484-

dworzanin 1485

2 VIII 1501 -

przed 4 IV 15026

KRUPSK I Jerzy z Orchowa (zm .1534), h.Korczak

klan bełski 1508 klan lwowski 1515 w da bełski 1533

bełskie 1502-1519; hrubieszowskie 1502-1506; horodelskie 1502-1534; ratneńskie 1502-

dworzanin 14 IV 1 5 0 2 -2 1 IV 1505 i przed 30 IX 1519-1521“

JA SIEŃSK I

Paweł z Uchań (zm .1505), h.Gozdawa.

kampinoskie 1503 dworzanin 21 IV 1505 - przed 30 IX 1505d

OLEŚNICKI Jan z Bochotnicy (zm .1532). h.Dębno.

klan małogoski 1507; klan sądecki 1511; klan wiślicki 1515; wda lubelski 1520

hrubieszowskie 1506-

15 V 1506-29 V

° (22 VIII 1499) AKII, VIII, s. 319; (23 I 1500 - 11 V 1500) K. Fedorowicz: Dodatek. D ostojn icy i urzędnicy ziem polskich z wykluczeniem woj. krakowskiego, „Archiwum Komisji Historycznej”, 1898, s. 211; (1 IV 1501) M R PS, II, nr 475; (2 VIII 1501 „olim” ) M RPS, III, nr 6. 6 (2 VIII 1501 nom inacja) M R PS, III, nr 6; (1501-1502) Kiryk: op. cit., s. 255. ' (14 IV 1502 nom inacja) M R PS, II, nr 393; (14 VI 1502) M RPS, III, nr 555; (24 VIII

1502. M RPS, III, nr 623; (5 IX 1502) M RPS, III, nr 631; (10. 1.1503) M R PS, III, nr 684; (23.X I.1503) M R PS, III, nr 982; (27.X I.1503) M RPS, III, nr 1009; (5.1.1504) M RPS, III, nr 1093; (1 3 .V .1505) M RPS, III, nr 2106; (3 0 .X .1519) C C h I< 1 5 1 9 -1 5 3 4 > , k.16; (20.III. 1520) A kty izdaw ajem yje Vilenskoj Archieograficzeskoj Komissijej (dalej AW AK), X IX, Wilno 1892, s. 29, 68; (21.1.1521) W ypisy Z. Kozickiego z ksiąg ziemskich i grodzkich chełm skich i krasnostawskich, Archiwum PAN w Krakowie, V, s. 23. d (21 IV 1505) M R PS, III nr 2033; (15 IX 1505) M RPS, III, nr 2412; (30 IX 1505 wakat po śm ierci Jasieńskiego) M RPS, III, nr 2450. ' (14 V 1506 nom inacja) M RPS, III, nr 2681; (15 IV 1507) M RPS, IV, nr 176; (1 IV
1503. M RPS, IV, nr 528; (29 V 1510 rezygnacja) M RPS, IV, nr 9523, s. 176; (1506-1510) Sikora, op.cit., s. 766.

Nazwisko i imię, herb, lata życia

Kolejne szczeble kariery

Inne posiadane starostw a

Związki z dworem

Ramowe daty sprawowania urzędu star. ch. SIEN IENSK I W iktoryn z Gołogór (zm .1536), h. Dębno.

klan m alogoski 1515

hrubieszowskie 1506-

dworzanin 1494

29 V 1 5 1 0 -p o 3 IX Ι δ η 7

T Ę C Z Y N SK I

Andrzej z Tenczyna (zm .1536), h.Topór.

pkom. sandom ierski 1511; klan biecki 1511-1514; referendarz kor. 1512; wda lubelski 1515 wda sandom ierski 1519; wda krakowski 1527; klan krakowski 1532

krasnostawskie 1515-1536; bełskie, ratneńskie, hrubieszowskie, tyszowieckie i sokalskie 1519-1536; ojcowskie 1532-1536; trembowelskie 1530-1536; sandom ierskie 1536

dworzanin 1503; se kretarz 1510-

(przed 11 III 1514); 12 IV 1522

• po 3 X 15359

T ĘC Z Y N SK I Jan z Tenczyna (ok .1492-1541), h.Topór.

miecznik krakowski 1515; pkom. chełm ski 1515; wda bełski 1528; wda ruski 1537; wda sandom ierski 1538

bełskie 1519-1541; krasnostawskie, ratneńskie, tyszowieckie, lubom elskie i sokalskie 1524-1536; hrubieszowskie 1536-

przed 6 IV 1524 - przed 23 X 15411*

DRO HICZANSKI

Abraham z Leszczan (zm. 1545), h.N ałęcz.

asesor sądowy w C hełm ie w 1524 r.

przed 23 X 1541 - po 2 III 1545’

__* (29 V 1510 cesja Oleśnickiego) M RPS, IV, nr 9523; (13 V 1511) M RPS, IV, nr 1187; (w 1512 r.) CChI, g-1, k.33; (3 IX 1513) M R PS, IV, nr 2173. 9 W 1513/14 r. wykup na rzecz skarbu od posesora zastawnego W. Sienieńskiego; arenda Tęczyńskich do 1541 r. (11 III 1514) CChI, g-1, k.66; (4 I 1518) T C rl, k.264; ( VI 1522 introm isja) CChI, g-2, k.78; (w roku 1524 wspólnie z bratem stryjecznym Janem) CChI, g-2, k. 136; (25 IV 1525) VL, I, s. 439; (3 X 1535) M RPS, IV, nr 17319. h W 1524 r. w spólnie z Andrzejem ) CChI, g-2, k. 136; (1528 r.) CChI, g-2, k.224; ( VII 1528) T C rl, 3, k.510v; (28 V 1531) AWAK, IX, nr 86, s. 40; (22 VII 1531) AWAK, IX, nr 87, s. 41; (14 II 1537) MK 114, k.240v-243; K. M aleczyński, Urzędnicy grodzcy i ziem scy lwowscy w latach 1 3 5 2 - 1783, Lwów 1938, s. 85. 1 (D nia 23 X 1541 inauguracja) CCh R M O (1541-1544), k.39; (9 VI 1544) CCh RMO (1541-1544), k.219; (24 XII 1544) T C hD , z-8, k.266v; (po 1541-1544) A. Sucheni- -Grabowska: Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, cz. 1: Geneza egzekucji dóbr, W rocław 1974, s. 230; (2 III 1545) Castrensia Belsensia 156, k.60.

nym starostą chełmskim, trzym ającym królewszczyznę na zasadzie „zarządu

wiernych rąk” , z obowiązkiem wyliczenia się z dochodów i wydatków, zado

walając się wyznaczoną roczną pensją.

PO Z Y C JA SPO ŁECZNO -EK O NO M IC ZN A

Droga do kariery urzędniczej w dobie Rzeczypospolitej szlacheckiej mo

gła być wieloraka, zależnie od pozycji rodu, w jakim dany dostojnik czy

urzędnik (w naszym przypadku starosta chełmski) się urodził, a także za

leżnie od swej działalności i zasług w tej działalności położonych. Jeśli zatem

należała owa osoba do rodu możnowładczego, „starożytnego” i z wielkimi

tradycjam i senatorskimi, drogę ku zaszczytom m iała raczej ułatwioną. Nie

darmo jezuita Grzegorz Knapiusz już w pierwszej połowie XVII w. pisał,

iż „Godności z urzędami idą za familiami często, nie za personami, nie za

dowcipami” .46 Kiedy jednakże taki człowiek nie mógł się tym poszczycić, po

zostawały mu jeszcze inne drogi do urzędów i dostojeństw. Awansu urzędni

czego, a więc często i społecznego, dosłużyć mógł się bowiem poprzez karierę

wojskową, duchowną, poselską lub dworską — jeśli odpowiednio zbliżony był

do osoby królewskiej, na której życzliwość, poparcie i hojność mógł wówczas

liczyć. Dobrze było, kiedy taka osoba spełniała kilka tych warunków jedno

cześnie.

W powojennej historiografii polskiej zawsze sporo emocji budziła kwestia

przynależności do poszczególnych warstw stanu szlacheckiego, a w szczegól

ności do m agnaterii.47 Płynność granic pomiędzy nimi, zwłaszcza w XVI

stuleciu, zmusza bowiem do pewnych uproszczeń, umożliwiających skon

struowanie konkretnych zestawień statystycznych. Specyfika ziem ruskich

i Małopolski w omawianym okresie skłania raczej do przyjęcia stanowiska

16v-17, 17, 17v, 19-19v, 27-27v. Listy G. Tarły do króla i króla do Tarły świadczą o wielkim zaufaniu Zygm unta A ugusta do sw ego dworzanina i wdzięczności z racji wykonywanych przez niego usług. 45 J. Rutkowski: Skarbowość polska za Aleksandra Jagiellończyka, „Kwartalnik Hi storyczny”, R. X X III, 1909, s. 12; P. Dąbkowski: Wierna ręka czyli pokład. Studium z prawa polskiego, ’’Studia nad historią prawa polskiego” , t. III, z. 2, s. 1-186; CCh R M O < 1 5 4 1 -4 4 > , k.39. 46 G. Knapiusz: A dagia Polonica, Kraków 1632, s. 263. 47 Tą ważną kw estią zajm owali się dotychczas m.in. A. Kersten: Warstwa magnacka — kryterium przynależności, [w:] M agnateria polska jako warstwa społeczna, Toruń 1974, s. 8-12; J. Maciszewski: Szlachta polska i j e j państwo, Warszawa 1986, s. 35-37; W. Cza pliński, J. Długosz: Z ycie codzienne m agnaterii polskiej w X V I I w., Warszawa 1976, s. 9; W. Dworzaczek: Skład społeczny wielkopolskiej reprezentacji sejmowej, s. 281-310; I. Ka niewska: Małopolska reprezentacja sejmowa, s. 86; Urban: op.cit., s. 307; Śladkowski: op.cit., s. 142.

reprezentowanego przez I. Kaniewską., W. Urbana i W. Śladkowskiego48,

którzy do magnaterii zaliczają właścicieli ponad 11 wsi, do szlachty bogatej

właścicieli 5-10 wsi, a średniej — 1-5 wsi. Rozpatrując okres co najmniej

do połowy XVI w., za wcześnie mówić o warstwie magnackiej, która wów

czas jeszcze nie jest w pełni wykrystalizowana, co następuje dopiero po unii

lubelskiej i za panowania pierwszych władców elekcyjnych.49 W ydaje się

tu odpowiedniejsze i bezpieczniejsze użycie określenia „możnowładztwo” ,

wprawdzie odnoszonego zwykle do późnego średniowiecza, jednakże jeszcze

bardzo adekwatnego do realiów epoki panowania ostatnich Jagiellonów.

Wobec przyjętych przez nas kryteriów do grupy możnowładczej, czy

jak kto woli — magnackiej, zaliczymy: J. Buczackiego50, S. Kuropatwę51,

J. Oleśnickiego52, W. Sienieńskiego53, A. i J. Tęczyńskich54 i S. Ostroroga55.

Wszyscy oni skupiają w swych rękach majętności powyżej 11 wsi, ponadto

spełniają także wszystkie pozostałe kryteria: pozycją, częstotliwością i rangą

sprawowanych urzędów, koligacjami etc.

48 Kaniewska: op.cit., s. 86; Śladkowski: op.cit., s. 142; Urban: op.cit., s. 307. 49 Por. Kersten: op.cit., s. 8-9. 50 W prawdzie nie posiadamy konkretnych danych o jego stanie m ajątkowym , jednako woż niew ątpliw ie uznać musimy go za m ożnow ładcę z racji piastowanych przezeń wysokich urzędów, znakom itych koligacji, jak również faktu skupienia przez jego ród znacznych dóbr w woj. ruskim. Patrz P. Dąbkowski: Stosunki gospodarcze ziem i halickiej w X V wieku, „Pa miętnik H istoryczno-Praw ny” , t. III: 1927, z. 4, s. 10-11, 12, 21, 25, 29, 33, 45, 52. 51 Posiadał m iasto Łańcuchów i 6 wsi w pow. lubelskim , 2 wsie w woj. krakowskim oraz zamek Rytro z 6 wsiam i w pow. sądeckim. Poza starostw am i chełm skim i parczewskim w zastawie trzym ał 6 wsi w ziemi bełskiej i chełm skiej oraz wieś Nowosiółki ze starostw a chełm skiego (od 1476 r.). Kiryk: op. cit., 255; A. Sochacka: W łasność ziemska w woj. lubelskim w średniowieczu, Lublin 1987, s. 85 i 177. 52 W śród jego dóbr znajdow ała się B ochotnica (zam ek i wieś), m iasto Kamionka z 8 wsiami w woj. lubelskim , a także w r. 1508 m iasta Oleśnica i Pińczów z 15 wsiami w woj. sandom ierskim. A PL Terrestria Lublinensia, 9, к. 296, 325v; Sochacka: op.cit., 83; Polska X V I w.. U l, s. 113; Sikora: op.cit., s. 766. 53 Posiadał 5 i 1 /2 wsi w pow. urzędowskim (wraz zbratem Janem ) oraz dobra Rymanów (6 wsi). AGZ, XIX, nr 683; Sochacka: op.cit., s. 84; ZK, III, s. 341. 54 Do A ndrzeja należały dobra tenczyńskie (m iasto Nowa Góra, zamek Tenczyn oraz ok.20 wsi), zaś w zastaw ie za sum ę 3000 zł, pożyczoną Hieronimowi Łaskiemu, trzym ał jego dobra rytw iańskie i staszowskie. W śród m ajętności Jana Tęczyńskiego znajdow ały się: Chroberz (14 wsi całych i 1 część) w pow. wiślickim oraz m iasto Książ w woj. krakowskim, a także dobra Kryłów (1 m iasto i 14 wsi) i Terebin (2 wsie) koło Hrubieszowa. Polska X V I w., VII, cz. 1, s. 210; W. Dworzaczek: Hetman Jan Tarnowski, s. 387; Akta synodów różnowierczych w Polsce, oprać. M. Sipayłło, I, s. 257. 55 Ostroróg posiadał m iasto Grodzisk i pół m iasta M iędzychodu oraz co najmniej 16 wsi w woj. poznańskim , kaliskim, bełskim i ruskim. Do niego także (od 1546 r.) należały dobra kryłowskie (1 m iasto i 14 wsi) oraz od r. 1553 wieś W itków w pow. bełskim. MK 84, k .l55v-157v; Polska X V I w., VII, cz. 1, s. 219, cz. 2, s. 356; Red.: op.cit., s. 528.

Tab. 2. Lista starostów m iast na Rusi Czerwonej w XVI w. Liste des starostes urbains en Ruthénie Rouge au X V Ie s. Rok Starostowie grodowi chełm scy

Starostowie grodowi bełscy

Starostowie grodowi horodelscy

Starostowie grodowi krasnostawscy

Starostowie niegrodowi hrubieszowscy 1500 Buczacki Jakub, Kamieniecki Kamieniecki Rzeszowski Buczacki wda podolski, Ku Jan Jan Jan Feliks Jakub ropatwa Stanisław , klan chełm s. Krupski Jerzy Krupski Jerzy Krupski Jerzy Pilecki Krupski Jasieński Paweł Mikołaj Jerzy Oleśnicki Jan z Bo- Oleśnicki Jari chotnicy z Bochotnicy klan małogoski 1510 Sienieński Sienieński W iktoryn Wiktoryn 1520 Tęczyński Andrzej, Tęczyński Tęczyński Tęczyński wda sandom ierski Andrzej Andrzej (^) Andrzej 1530 Tęczyński Jan wda Tęczyński Jan Krupski Tęczyński Jan Tęczyński ruski Stanisław Jan 1540 Drohiczański Jaksmanicki Tarnowski Bogusz Dembowski Abraham Jan, stolnik Jan, Mikołaj Andrzej przemyski hetm an wlk. Tarło Gabriel kraj- Krupski czy król. K rzysztof 1550 Tęczyński Stanisław , klan lwowski Trzebuchowski Bogusz Mikołaj Stanisław

1560 Ostroróg Stanisław Zamoyski Łaszcz Łaski Mikołaj Tęczyński klan międzyrzecki Stanisław Aleksander Andrzej Łaszcz Aleksander, Zamoyski Jan Pilecki Jan Mniszech Jan pkom bełski 1570 Leśniowski Jan 1580 Łaszcz Jan, pkom. Sienieński Jan bełski 1590 Uhrowiecki Mniszech Żółkiewski Mikołaj (^) Mikołaj Stanisław 1599 Stadnicki (^) Mniszech Jan Adam

reprezentantów szlachty średniej, starostwo horodelskie po 5 możnowładców

i szlachty średniej. W pozostałych przypadkach sytuacja wygląda jeszcze

bardziej sugestywnie, bowiem przy starostwie krasnostawskim stosunek ów

wynosi 9:1, zaś przy starostwie hrubieszowskim 7:2 na niekorzyść średniej

szlachty.

W świetle zestawień uderzające są silne, bezpośrednie i pośrednie, po

wiązania i koligacje rodzinne pomiędzy większością grona starostów chełm

skich XVI wieku. Mianowicie trzeci z naszej listy, J. Krupski, to zięć pierw

szego— J. Buczackiego. Ciotecznym bratem czwartego, P. Jasieńskiego, był

jego następca — J. Oleśnicki, który scedował starostwo swemu krewnemu

W. Sienieńskiemu. Tegoż z kolei zięciem był następny starosta — Λ. Tęczyń

ski wraz z bratem stryjecznym Janem arendujący królewszczyznę chełmską

przez długie lata. Jedenasty — S. Ostroróg był natom iast zięciem tegoż

J. Tęczyńskiego. W końcu A. Łaszcz poprzez swą matkę skoligacony był

z Drohiczańskimi, których przedstawiciel, Abraham, piastował urząd w la

tach 1541-1545. Syn Aleksandra, Jan, również został starostą chełmskim.

Dalsze powiązania rodzinne cechowały ostatniego szesnastowiecznego staro

stę — M. Uhrowieckiego, którego siostra Krystyna została żoną Zbigniewa

Sienieńskiego, stryjecznego wnuka W iktoryna.

Wbrew pozorom, w odróżnieniu od czynnika koligacji, kwestia osiadłości

w danej ziemi, w której sprawowało się urząd ziemski, odgrywała rolę dalece

mniej znaczącą. Widać to także w przypadku wielu innych starostw, w tym

i okolicznych. Pomimo oficjalnego zastrzeżenia konferowania starostwami

„obywateli ziemskich” , w coraz większym stopniu omijano je lub nawet

odchodzono od niego. Wprawdzie konstytucja sejmowa z 1496 r. mówiła

jeszcze twardo, że „zasługi i cnoty obywateli ziemskich nad przychodniów

przekładane być m ają”64, jednak już w roku 1510 uchwalono, iż znacznie

zasłużonemu może być nadane dygnitarstwo lub urząd ziemski, choćby

osiadłości w tej ziemi nie miał, byle ją potem tylko w ciągu pół roku

uzyskał65, zaś konstytucja z 1613 r. skasowała i ten warunek66. Nawet

w świetle naszych danych, o posiadaniu włości w ziemi chełmskiej można

mówić jedynie w przypadku sześciu starostów (J. Krupski, P. Jasieński,

J. Tęczyński, A. Drohiczański i M. Uhrowiecki). Pozostali nie mogli się tym

poszczycić, posiadając często swe dobra w dalszym oddaleniu od omawianej

ziemi.

63 Dworzaczek: Genealogia, II, tabl. 107. 64 VL, I, s. 248. 65 K onstytucja De Officialibus impossessionalis. VL, I, s. 368. 66 K onstytucja „Warunek osiadłości D ygnitarzów ”. VL, III, nr 127, s. 192.

Odrębną, lecz niezmiernie ważką kwestią, jest opcja, stanowisko po

szczególnych starostów wobec najistotniejszych problemów państwowych

i międzynarodowych tego okresu. Ciekawa wydaje się być przede wszyst

kim opcja tychże osób wobec polityki Bony, wobec Habsburgów i Zapo-

lyi, a także wobec polityki Zygmunta III Wazy. I tak, potężny i wpły

wowy A. Tęczyński uznawany był za jednego z głównych reprezentantów

stanowiska antyhabsburskiego69, przy czym jednocześnie zbliżony był do

opcji antybońskiej70. Ponadto wiadomo, iż był związany co najmniej od

r. 1533 z księciem Albrechtem Hohenzollernem, usilnie szukającym stron

ników w swych staraniach o możliwość uczestnictwa w elekcjach królów

polskich, w myśl postanowień trak tatu krakowskiego 1525 r.71 Natomiast

brat stryjeczny tegoż, o ile wiadomo, związany był ze stronnictwem królo

wej Bony, będąc jednym z jego filarów72.

Ścisłe kontakty z ks. Albrechtem cechowały również G. Tarłę, który

w pewnym czasie pełnił rolę jego agenta przy dworze królewskim73 a i póź

69 W liście Josta Ludwika D ecjusza do kanclerza cesarskiego Leonarda Harracha z 14 V 1527 r. ten pierwszy zalecał um iejętne pozyskanie Tęczyńskiego jako człowieka bardzo możnego i w pływ owego. W. Pociecha: Królowa Dona, II, s. 333-334. W skutek tego, na wniosek króla Ferdynanda, jego brat, cesarz Karol V nadał Tęczyńskim dziedziczny tytuł hrabiowski z udostojnieniem herbu. Mimo to „nawet tytuł hrabiowski nie uczynił z niego (tj. T ęczyńskiego) habsburskiego sługi”. Ibid., II, s. 372. O niechętnym stanowisku wobec cesarza i jego polityki wobec Polski i Węgier św iadczy fakt bardzo chłodnego przyjęcia cesarskiego posła Joachim a M altzana w maju 1528 r., kiedy ten próbował zwrócić go przeciw Zapolyi. List M altzana do Ferdynanda z Krakowa z 21 V 1528 r. Ibid., IV, s. 298-300. O tym św iadczyć może także półoficjalna m isja Tęczyńskiego w Stam bule w czasie jego powrotu z pielgrzymki do Ziemi Świętej, w której był rzecznikiem interesów Zapolyi. Ibid., IV, s. 169-174; AT, XII, s. 240, 258-259, 286, XVI, cz. 2, s. 286-295, XVII, s. 141,228. 70 A. W yczański: M iędzy kulturą a polityką, s. 159. Choć M. Bogucka ( Bona Sforza, Warszawa 1989, s. 222-223) pisze, że był on „bliski królowej ze względu na podobne stanowisko w sprawach gdańskich”. Niemniej, ta jedna zbieżność z kierunkiem polityki królowej wcale nie oznacza jeszcze, iż należał do jej stronników. Nie oznacza tego również fakt, iż Tęczyński co najm niej od 1531 r. pozostawał w ostrym konflikcie osobistym z zagorzałym przeciwnikiem Bony — biskupem krakowskim Piotrem Tomickim, konflikcie załagodzonym w r. 1532. na polecenie króla Zygmunta Starego. AT, XIV, nr 18, s. 30-31, nr 287, s. 457-458, nr 290, s. 461-462, nr 339, s. 524, nr 340, s. 525, nr 345, s. 533-534, nr 350, s. 539-540, nr 384, s. 578-579, nr 393, s. 589-590, nr 312, s. 492-493. 71 A. Vetulani, Lenno pruskie. Od traktatu krakowskiego do śmierci Albrechta (152 5 -1 5 6 8 ). Studium historyczno-prawne, Kraków 1930, s. 145; ks.Albrecht do Tęczyń skiego z 1533 r. A t, X V , s. 215-216; Tęczyński do ks.Albrechta. AT, X V, s. 326-328. 72 MK 51, k,140v; M. Bogucka: op.cit., s. 129-130. 73 Zachowało się aż około 3 tysięcy listów Tarły do Albrechta. J. Małek: P ru sy Książęce a Pru sy Królewskie w lalach 1525-1548. Studium z dziejów polskiej polityki Albrechta Hohenzollerna, Warszawa 1976, s. 13; L. Kołankowski: Zygmunt August, wielki książę Litwy do roku 1548, Lwów 1913, s. 333-334, 339; Fijałek: op.cit., s. 312-313, 323-325.

niej utrzymywał systematyczną korespondencję z nim, donosząc o sprawach

dworu i państwa.

Także M. Uhrowiecki był jedną z głównych postaci nie tylko reprezentu

jących, ale nawet kreujących określoną opcję polityczną. Był on mianowicie

zbliżony do kanclerza Jana Zamoyskiego, swego dalekiego krewnego75, a tym

samym stronnictwa zdecydowanie antyhabsburskiego, zaś po śmierci swego

mocodawcy był jednym z przywódców rokoszan w latach 1606-1607.

DZIAŁALNOŚĆ W OJSKOW A

Rzemiosło wojenne było integralnie związane z życiem szesnastowiecz-

nej szlachty polskiej. Wynikało to chociażby z samego pojęcia „stanu rycer

skiego”. Służba wojskowa obejmowała cały stan i była zjawiskiem na tyle

masowym, że trudno nie brać jej pod uwagę przy badaniach nad szlachecką

Rzecząpospolitą.77 Szczególną rolę w tym względzie odgrywały kresy połu

dniowo-wschodnie, w tym i ziemia chełmska (starostowie grodowi chełmscy

posiadali — przynajmniej nominalnie — przecież także funkcje wojskowe78).

Spośród naszych starostów znaczna część bowiem parała się w różnym stop

niu „wojennym rzemiosłem”.

I tak J. Buczacki jeszcze jako młody człowiek brał udział w wojnie trzy

nastoletniej 1454-1466 z Zakonem. W latach 1486-1489 służył pod wodzą

królewicza Jana Olbrachta, walcząc nad Murachwą i Bohem przeciwko Ta

tarom , a w styczniu 1491 r. bil się z nimi pod Zasławiem. Jako starosta

chełmski (i hrubieszowski) podlegał później wojskowo staroście generalnemu

ruskiemu Piotrowi Myszkowskiemu.

74 Bogatyński: Z dziejów m ałżeństwa Zygmunta Augusta z Barbarą, s. 194. 75 Poprzez babkę kanclerza ·— Annę z Uhrowieckich. Dworzaczek: Genealogia, II, tabl. 135. 7C Strzelecki: o p .c it.’, Tworek: Udział szlachty chełmskiej, s. 175. 77 M. Plewczyński: R otm istrz zaciężny na urzędzie ziem skim w X V I w., [w:] Kultura — polityka — dyplomacja. Studia ofiarowane Pro}. Jarem ie Maciszewskiemu w sześćdziesiątą rocznicę Jego urodzin, Warszawa 1990, s. 298. Autor wykazuje tu, iż spośród ok. rotm istrzów zaciężnych, będących w służbie w latach 1506-1574, aż ok.370 sprawowało różne urzędy ziem skie w R zeczypospolitej, stanowiąc ok.45% całej zbiorowości. Spośród nich było aż 65 starostów i 12 podstarościch, głów nie w grodach przygranicznych. Ibid., s. 299. 78 Patrz Z. Góralski: Urzędy i godności w daw nej Polsce, Warszawa 1983; A. Wejnert: O starostwach w Polsce do końca X V I I I w. z dołączeniem wykazu ich miejscowości, War szawa 1877; A. Falniowska-Gradowska: K rólewszczyzny i starostwa w daw nej Rzeczypospo litej, W roclaw 1984. 79 W. Pociecha: Buczacki Jakub, s. 81-82; F. Papee: Jan Olbracht, Kraków 1936, s. 19,

nie dla zabezpieczenia przeciw ewentualnej napaści Mołdawian po bitwie

obertyńskiej.

Człowiekiem na wojnie bywałym był niewątpliwie Mikołaj Uhrowiecki,

„rotmistrz na moskiewskiej expedycyi pod Pskowem, i indziej wielkie mę

stwa swego dał dowody” .88 Współcześni mu zwłaszcza wysoko oceniali jego

wkład w zwycięstwo nad Moskwą 1579-1581 r., szczególnie w bitwie pod

Ostrowem w r. 1581, w wyniku której doszło do odcięcia twierdzy pskowskiej

od głównych sił moskiewskich.89 Ciekawym przykładem mieszkalnej archi

tektury obronnej jest (nie istniejąca dziś) rezydencja Uhrowieckich w Sielcu

w pow. chełmskim, wzniesiona po r. 1588 właśnie przez Mikołaja.

Widzimy zatem , że wbrew panującym opiniom w sferze działalności

wojskowej udział szesnastowiecznych starostów chełmskich nie był zbyt wi

doczny. Nie może to zatem potwierdzać poglądu, iż starostwo chełmskie na

leżało do tych kresowych, które zwykle nadawano wybitniejszym żołnierzom

Rzeczypospolitej.91 „Wojownikami” było bowiem zaledwie sześciu (42,8%)

starostów, z tego dwóch (Buczacki i Uhrowiecki) zawodowymi. Przy czte

rech (28,6%) w ich biogramach nie wspomniano o jakiejkolwiek działalności

w dziedzinie wojskowości — skąd wnioskować można, iż takowa w ogóle nie

występowała. Natom iast w czterech (także 28,6%) przypadkach nie mamy

żadnej konkretnej informacji źródłowej.

H O RYZONTY UM YSŁOW E

Pod tym umownym pojęciem „horyzontów umysłowych” ujęto kwestie

zarówno wykształcenia, obycia i ewentualnej twórczości czy mecenatu ar

tystycznego, jak i wyznania poszczególnych starostów. Niezaprzeczalny jest

bowiem fakt, iż owe czynniki, obok zasług na polu wojskowym czy dworsko-

-dyplomatycznym, w znaczącym stopniu mogły wpływać na ogólną karierę

danej jednostki. Aczkolwiek sam awans na urząd starościński był jedynie

w niewielkim stopniu od nich uzależniony, wszakże w większym zakresie

87 Z. Spieralski: K am pania obertyńska 1531 roku , Warszawa 1962, s. 195. 88 Niesiecki, IX, s. 193. 89 Paprocki, s. 612; R. Heidestein: Dzieje Polski od śm ierci Zygmunta Augusta do roku 159Ą■ Ksiąg 12, tłu m. M. Gliszczyński, II, Petersburg 1857, s. 59; Dworzaczek: Hetman Tarnowski, s. 408. 90 Kurzątkowski: op.cit., s. 159; Katalog zabytków, VIII, z. 5, s. 55. 91 Dopiero konstytucja sejm owa z r. 1567 nakazywała, aby „dostojeństw a, urzędy, dożyw ocia na dobrach królewskich, kaduki i nieslużeniem wojny dobra utracone, mają być zasłużonym dawane”. VL, II, s. 724. A sejm r. 1591 uchwalił, aby król w nadaniach urzędów i królewszczyzn m iał baczenie na zasłużonych, za zaleceniem hetm ańskim. VL, II, s. 1364-1371.

rzutowało to na pozostałe awanse urzędnicze, zwłaszcza o skali ogólnopań-

stwowej.

W dostępnej literaturze i źródłach znaleźliśmy niezmiernie szczupłe dane

0 wykształceniu osób, pełniących w XVI stuleciu urząd starosty chełmskiego.

Informacje, w jakich uczelniach wyższych (głównie zagranicznych) kształciły

się, mamy w przypadku zaledwie dwóch (spośród czternastu!) starostów.

Nie ulega wątpliwości, iż przynajmniej część z nich pobierała nauki w szko

łach krajowych niższego szczebla, bądź na dworach magnackich czy dworze

królewskim, jednakże konkretnych danych na ten tem at nie udało się odna

leźć. Pozostaje to zatem w sferze domysłów i niepewności. W takiej sytuacji

trudno rozpatrywać ów problem w szerszym aspekcie, nie mówiąc już o ja

kiejkolwiek próbie statystyki. Niemniej jednak hipotetycznie można zaryzy

kować zgodę ze stwierdzeniem I. Kaniewskiej, iż „niewielu uczniów, którzy

w przyszłości byli wybierani posłami na sejm — a takimi właśnie w większo

ści byli starostowie chełmscy [przyp. W. B.] dostarczały uczelniom wyższym

województwa ruskie”.

Pierwszym starostą chełmskim, o którego wykształceniu mamy kon

kretną informację93, jest dopiero Jan Łaszcz (a więc trzynasty na liście!).

Prawdopodobnie studiował on w Akademii Krakowskiej, a w r. 1565 wpisał

się do metryki uniwersytetu w Ingolstadzie, gdzie jednak długo nie zaba

wił, ponieważ jeszcze w tymże roku powrócił do kraju.94 Drugim natomiast

był Mikołaj Uhrowiecki, dnia 15 stycznia 1552 r. wpisany do metryki uni

wersytetu w W ittenberdze, „chwilowo także słuchacz Camerariusa w Lip

sku” , w latach zaś 1553-1555 studiował w Bazylei. W College de France był

uczniem Turnebusa.

Przy tym wśród tychże starostów odnajdujemy zaledwie jednego, którego

uznać możemy za mecenasa kultury. Był nim mianowicie potężny magnat

— Andrzej Tęczyński, utrzymujący na swym dworze rodzaj szkoły, w której

swe pierwsze szlify zdobywali m.in. Mikołaj Rej i Jakub Uchański.96 Ponadto

za pewnego rodzaju działalność w zakresie kultury uznać możemy także

92 Kaniewska: Małopolska reprezentacja sejmowa, s. 65. 93 Spośród poprzednich mamy jedynie bardzo ogólnikowe dane odnośnie do Tęczyń- skich, że odebrali oni pieczołow ite w ykształcenie, odpowiednie do swego stanowiska spo łecznego. Kłodziński: op.cit., s. 252-253. 94 Kaniewska: Łaszcz Jan, s. 261; id., Małopolska reprezentacja sejmowa, s. 65. 95 S. Grzybowski: M ikołaj Siennicki — D em ostenes sejm ów polskich, „Odrodzenie 1 Reformacja w Polsce”, II, 1957, s. 103, pow ołując się na Album Academ iae Vitebergensis, wyd. K.E. Foerstem ann, Lipsk 1841, I, s. 273. Także: Polacy w Bazylei w X V I w., s. 3; S. Kot: P o la cy w Bazylei, s. 113; Tworek: op.cit., s. 92-93. 96 W yczański: M iędzy kulturą a polityką, s. 100, 128; Historia nauki polskiej, s. 560-561; Chlebowski: M ikołaj Rej.