Pobierz starożytny Rzym notatka do sprawdzianu i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity! Starożytny Rzym początki Rzymu Najstarsze dzieje Rzymu nie są znane. Nie zachowały się bowiem żadne źródła historyczne, z których można by się dowiedzieć, kiedy i w jakich okolicznościach powstało państwo rzymskie. Krążyły na ten temat różne legendy. Jedna z nich opowiada o braciach bliźniakach - Romulusie i Remusie. Legenda o założeniu Rzymu Prawowity król został podstępnie pozbawiony tronu przez brata. Aby zapewnić panowanie swoim dzieciom, okrutny władca przeznaczył bratanicę na westalkę. Tymczasem za sprawą boga Marsa powiła ona bliźnięta - Romulusa i Remusa. Na rozkaz króla włożono niemowlęta do wiklinowego kosza i wrzucono do Tybru, by z prądem rzeki popłynęły do morza. Dzieci jednak cudownie ocalały. Znalazła je wilczyca biegnąca do rzeki i nakarmiła własnym mlekiem. Wreszcie zaopiekował się nimi miejscowy pasterz. Kiedy chłopcy dorośli, dowiedzieli się o swoim królewskim pochodzeniu. Obalili podstępnego władcę i przywrócili tron dziadkowi. W miejscu, gdzie zostali cudownie uratowani, postanowili założyć nowe miasto. Podczas wznoszenia murów doszło do kłótni i bójki. Wówczas uniesiony gniewem Romulus zabił swego brata Remusa, gdy ten zuchwale ośmielił się przekroczyć granice przyszłego miasta. Odtąd Romulus jako pierwszy król objął władzę w założonym przez siebie mieście, które nazwano na jego cześć Roma (Rzym). Miało to miejsce w 753 roku przed naszą erą. Italia i jej mieszkańcy W środkowej części Półwyspu Apenińskiego znajduje się kraina zwana Lacjum. Zamieszkiwali ją mówiący po łacinie Latynowie. Przez krainę tę płynie rzeka Tyber. W odległości około 25 kilometrów od ujścia Tybru do morza, na wzgórzu palatyńskim powstał Rzym. Z czasem Rzym z małej osady przekształcił się w duże miasto rozbudowane na siedmiu wzgórzach. Półwysep Apeniński zamieszkiwały ludy różnego pochodzenia. W I w. p.n.e. w środkowej Italii dominującą pozycję zyskali Etruskowie. Ich pochodzenie nie jest znane, wiadomo natomiast, że był to lud o wysokim stopniu organizacji społecznej i znacznych osiągnięciach cywilizacyjnych. Etruskowie mieszkali na północ od Tybru. Budowali miasta, posiadali umiejętność wytopu żelaza i produkcji wyrobów z brązu, utworzyli własne państwo. Prowadzili wymianę handlową z Grekami i Fenicjanami, którzy mieli kolonie w Italii. Na podstawie badań archeologicznych wiadomo, że osada będąca początkiem Rzymu najprawdopodobniej istniała już w X w. p.n.e. Mieszkańcy jej walczyli z Etruskami i ponieśli porażkę. Dowodem na to jest fakt, że na początku XIII w. p.n.e. Rzymianami rządzili królowie etruscy. Na południe i wschód od Latynów mieszkały jeszcze inne ludy, m.in. Grecy, którzy przybyli tu w czasach Wielkiej Kolonizacji. Ludność zajmowała się głównie rolnictwem i pasterstwem. Na żyznych glebach uprawiali zboża i warzywa. Sadzili także drzewa owocowe. Coraz większą rolę zaczęły odgrywać rzemiosło, handel i żegluga. R3 : S TA RO ŻY TN Y RZ YM 1 Rzym królestwem Początkowo państwo rzymskie było monarchią. Według tradycji panowało w nim kolejno 7 królów (w rzeczywistości tylko trzej ostatni byli postaciami historycznymi). Pod koniec VI w. p.n.e. ostatni król pochodzenia etruskiego (Tarkwiniusz Pyszny) został wypędzony, a w Rzymie utworzono republikę. Odtąd obywatele przejęli odpowiedzialność za państwo, tj. rządzenie nim i bronienie go. Najważniejsze informacje Czas powstania Rzymu, położenie: zgodnie z legendą Rzym powstał w 753 roku p.n.e. nad rzeką Tyber. W ciągu kilku wieków z małej osady stał się Rzym (Roma) olbrzymim imperium na trzech kontynentach: w Europie, Afryce Północnej i Azji. Ustrój: najpierw monarchia, potem republika, później cesarstwo. Romulus, Remus, wilczyca kapitolińska: dwaj bliźniacy, synowie Rei Sylwii i boga wojny Marsa, wykarmieni przez wilczycę (posąg zwierzęcia znajdował się na Kapitolu, jednym ze wzgórz, na których leży Rzym). Romulus po zabiciu brata został pierwszym władcą miasta, które od jego imienia nazwano Rzym (Roma). republika rzymska Pod koniec VI wieku przed naszą erą, po uwolnieniu się spod władzy Etrusków, Rzym stał się republiką. Republika (po łacinie res publica) - rzecz publiczna, pospolita, wspólna dla wszystkich obywateli - rzeczpospolita. Na czele państwa stało dwóch konsulów wybieranych przez zgromadzenie ludowe na okres jednego roku. Na nich przeszła cała władza królewska. Konsulowie kierowali bieżącą polityką państwa, dowodzili armią, a także, podobnie jak kiedyś królowie, powoływali senat. Senat (z łaciny senex - starzec) składał się z 300 (później 600) członków, którzy swą godność piastowali dożywotnio. Zasiadali w nim doświadczeni i zasłużeni obywatele z najlepszych rodów rzymskich, którzy wcześniej pełnili ważne urzędy państwowe. Senat, czyli rada starszych miał prawo wypowiadania się w sprawach państwa. Zgromadzenie ludowe decydowało o sprawach najważniejszych, np. o wojnie i pokoju, o nowych prawach itp. Nie mogło jednak zmieniać przedstawianych mu przez konsula wniosków ani wysuwać własnych. Uchwały te rozpatrywał i zatwierdzał potem senat. R3 : S TA RO ŻY TN Y RZ YM 2 Najważniejsze informacje Wojny punickie: rywalizacja Kartaginy i Rzymu o panowanie nad Morzem Śródziemnym stała się przyczyną trzech wojen, w wyniku których Rzym zdobył olbrzymie posiadłości w basenie Morza Śródziemnego. Los Kartaginy: została zrównana z ziemią w 146 r. p.n.e., a jej mieszkańcy wzięci w niewolę. Rzymianie nie chcieli pozostawić po niej jakiegokolwiek śladu, pamiętając druzgocącą klęskę, jaką zadał im Hannibal, bohaterski wódz kartagiński, w bitwie pod Kannami. Imperium Rzymskie Prowincje rzymskie Podbite przez Rzymian ziemie leżące poza Italią to prowincje (pierwszą prowincją rzymską była Sycylia). Rządzili w nich namiestnicy. Posiadali oni bardzo dużą władzę. Od ich decyzji nie było odwołania. Prowincje przynosiły Rzymowi olbrzymie zyski. Dostarczały żywności, niewolników i pieniędzy. Namiestnicy ściągali od ludności wielkie podatki, nakładali samowolnie opłaty, pobierali łapówki, grabili dzieła sztuki. W prowincjach przebywały wojska rzymskie, których utrzymanie należało do obowiązków mieszkańców. Skargę na namiestnika, dopuszczającego się samowoli i zdzierstw, można było złożyć dopiero wtedy, gdy zakończył on już urzędowanie w prowincji. Było to jednak bezcelowe, ponieważ sądy rzymskie najczęściej brały w obronę swoich urzędników. Najważniejsze informacje Imperium Romanum: Rzymianie podbili Afrykę Północną, Hiszpanię, Macedonię, Grecję, ziemie w Azji Mniejszej i na Bliskim Wschodzie, Egipt. W wyniku tych podbojów Rzym stał się olbrzymim państwem, nazywanym imperium rzymskim. Prowincje: obszary podbite stawały się prowincjami Rzymu, w których panowali namiestnicy. Prowincje przynosiły Rzymowi olbrzymie zyski. niewolnictwo w Rzymie. Powstanie Spartakusa W żadnym starożytnym państwie niewolnictwo nie było tak bardzo rozwinięte jak w Rzymie. Stałym i niewyczerpanym źródłem napływu niewolników były wojny zaborcze. Wzrost liczby niewolników sprawiał, że ich praca stawała się tania i bardziej opłacalna niż praca ludziwolnych. Niewolnicy pozbawieni byli wolności i wszelkich praw. Ich los zależał wyłącznie od właściciela. Pan posiadał w stosunku do niewolnika prawo życia i śmierci. Niewolnicy nie mogli zawierać małżeństw ani posiadać jakiejkolwiek własności. W przypadku popełnienia przestępstwa byli bardzo surowo karani. Zatrudnieni byli głównie na roli, w kopalniach i kamieniołomach, a także jako służba domowa. Młodzi, zdrowi i silni niewolnicy trafiali do szkoły gladiatorów (gladius - miecz). Uczono w nich walki na miecze, włócznie, posługiwania się siecią i trójzębem. Gladiatorzy byli to ludzie przeznaczeni na śmierć. Brali udział w walkach na arenach cyrkowych jako zapaśnicy, by dostarczać rozrywek obywatelom rzymskim. Położenie niewolników w Rzymie było o wiele gorsze niż niewolników w Grecji. R3 : S TA RO ŻY TN Y RZ YM 5 Powstanie Spartakusa (73-71 r. p.n.e.) Źródła pozyskiwania niewolników: - napady pirackie - ludzie, którzy popadli w niewolę za długi - jeńcy wojenni - sprzedaż dzieci - dziecko urodzone przez niewolnicę. Rosnący wyzysk niewolników sprawiał, że coraz częściej zrywali się do walki przeciwko swoim właścicielom. W 73 roku przed naszą erą doszło do wybuchu największego w dziejach Rzymu powstania niewolników. Jego przywódca Spartakus (z pochodzenia Trak) był gladiatorem. Po wykryciu spisku w szkole gladiatorów Spartakus wraz z siedemdziesięcioma niewolnikami schronił się na stokach Wezuwiusza, gdzie odpierał ataki. Zwycięstwa nad oddziałami rzymskimi sprawiły, że do powstania przyłączali się zbiegli od swych panów niewolnicy. W niedługim czasie Spartakus zebrał wielotysięczną armię. Bunt niewolników ogarnął całą środkową i południową Italię. Wywołało to w Rzymie wielkie zaniepokojenie. Właściciele niewolników domagali się zmobilizowania wszystkich sił, by przywrócić porządek w państwie. Wkrótce Rzymianie zgromadzili olbrzymie wojska i przystąpili do tłumienia powstania. Brak zgody wśród przywódców i podział szeregów powstańczych doprowadziły do rozbicia oddziałów buntowniczych przez armię rzymską dowodzoną przez Marka Krassusa. W bitwie poległ dzielnie walczący do samego końca Spartakus. Śmierć wodza niewolników oznaczała ostateczny upadek powstania. Z pokonanymi buntownikami Rzymianie obeszli się w okrutny sposób. Około sześciutysięcy schwytanych po bitwie niewolników ukrzyżowano wzdłuż drogi wiodącej do Rzymu. Najważniejsze informacje Niewolnictwo w Rzymie: niewolnicy rzymscy byli pozbawieni wszelkich praw, właściciel niewolnika posiadał wobec niego prawo życia i śmierci. Ich napływowi sprzyjały prowadzone przez Rzym wojny zaborcze. Powstanie niewolników: lata 73-71 p.n.e., wódz: Spartakus, powstańcy zostali rozgromieni przez wojska rzymskie pod wodzą Marka Krassusa. Było to największe powstanie niewolników w Rzymie. państwo Rzymskie cesarstwem Ustrój republikański spełniający swe zadanie w czasach, gdy Rzym był małym państwem, okazał się niesprawny, gdy Rzym stał się imperium. W I wieku p.n.e. republika rzymska zaczęła przeżywać kryzys. Złożyło się na to wiele przyczyn. Senat rzymski był za słaby, nieprzystosowany do roli wynikającej z powiększenia się terytorium państwa. Wojny powodowały, że rosło znaczenie wodzów, którzy nie chcieli podporządkować się prawom republiki. Rywalizacja wodzów o władzę często prowadziła do wyniszczających kraj wojen domowych. Doprowadzało to do ruiny gospodarstw chłopskich. Ich ziemię często zagarniali możni, powiększając swe majątki (latyfundia). Chłopi, pozbawieni środków do życia, przenosili się do miasta. Powiększali tym samym liczbę biedoty korzystającej z pomocy państwa. Praca niewolników stawała się coraz mniej wydajna. Wzrost ucisku powodował niechęć i bunty niewolników. R3 : S TA RO ŻY TN Y RZ YM 6 Olbrzymie państwo potrzebowało stałej armii. Wojsku nadano zatem charakter zawodowy, tym samym zmniejszając liczbę chłopów w legionach. Mimo zdecydowanego sprzeciwu ze strony zwolenników republiki, zmiana systemu rządów była więc nieunikniona. W I wieku p.n.e. najwybitniejszym wodzem rzymskim został Gajusz Juliusz Cezar. Wsławił się podbojem Galii (dzisiejszej Francji). Dotarł nawet na wyspy brytyjskie. Cezar pokonał wszystkich swoich rywali i został jedynym władcą państwa (jedynowładcą). Otrzymał urząd dożywotniego dyktatora. Był naczelnym wodzem. Zarządzał skarbem państwa. Przeprowadził zmiany w senacie. Skupił w swoich rękach niemal całą władzę. Czy wiesz, że... Powiedzenia: „kości zostały rzucone” (Alea iacta est) i „przekroczyć Rubikon” przypisuje się Cezarowi. Oznaczają one podjęcie po długim namyśle nieodwołalnej decyzji lub decydującego kroku. Juliusz Cezar przeprowadził reformę kalendarza rzymskiego (co 4 lata wprowadzono rok przestępny, dłuższy o 1 dzień). Kalendarz juliański obowiązywał w Europie do XVI w., a w Rosji do 1917 roku. Zawziętymi wrogami Cezara byli republikanie, którzy w 44 roku p.n.e. zawiązali spisek i dokonali udanego zamachu na jego życie. Spiskowcy nie zdołali jednak uratować republiki. Po śmierci Cezara rozpoczęła się wojna domowa. Zwycięsko wyszedł z niej Oktawian (krewny Cezara), który pokonał Marka Antoniusza. Oktawian August stał się jedynowładcą (31 r. p.n.e.). Państwo rzymskie przestało być republiką, stało się cesarstwem. Cała władza przeszła w ręce Oktawiana Augusta, który przyjął tytuł cezara. Utrzymane zostały wprawdzie niektóre instytucje polityczne z okresu republiki, ale odgrywały one teraz mniejszą rolę niż dawniej. Zgromadzeń monarcha już nie zwoływał, a senat liczył się z jego wolą. Oktawian uzyskał prawo kontroli nad namiestnikami prowincji, co w znacznym stopniu przyczyniło się do ukrócenia ich samowoli. Wprowadzenie zawodowej armii zapewniało bezpieczeństwo państwa przed najazdami sąsiednich ludów. Po zakończeniu wojen zapanował w cesarstwie rzymskim długotrwały pokój (pax romana - pokój rzymski). U schyłku III w. cesarz Dioklecjan zerwał z pozorami władzy republikańskiej. Skupił w swoim ręku władzę ustawodawczą i wojskową. Władcę otoczono ogromnym kultem, wprowadzono na dworze ceremoniał na wzór monarchii Wschodu. Najważniejsze informacje Gajusz Juliusz Cezar: wódz rzymski - podbił Galię, otrzymał tytuł dożywotniego dyktatora i w praktyce stał się władcą państwa. Zginął w 44 r. p.n.e. w wyniku zamachu. Wojna domowa: rozpoczęła się po śmierci Cezara, zwyciężył w niej Oktawian August, który pokonał Marka Antoniusza. Przyjął on tytuł cezara i stał się władcą Rzymu, który przestał być republiką i stał się cesarstwem. Kultura Starożytnego Rzymu W historii rozwoju kultury starożytnego Rzymu można wyróżnić trzy okresy: 1) wpływy greckie od II wieku p.n.e., 2) własne osiągnięcia Rzymian, R3 : S TA RO ŻY TN Y RZ YM 7 Królestwo Boże muszą żyć godnie i sprawiedliwie, kochać bliźnich, otaczać opieką biednych i pokrzywdzonych oraz przestrzegać jego nauk. Chrystus skupił wokół siebie grono uczniów - apostołów, którzy wiernie podążali za nim, pomagając mu w głoszeniu słowa bożego. Wzniosłe i głębokie zasady nowej wiary przemawiały do serc i umysłów ludzi niezależnie od ich pochodzenia i narodowości. Wyznawcami Jezusa z Nazaretu byli przeważnie ludzie ubodzy i niewolnicy, którzy nie mogli liczyć na poprawę swego losu i sprawiedliwość na ziemi. Zasady głoszone przez Chrystusa przynosiły im pociechę i nadzieję. Męczeńska śmierć Jezusa nie przerwała działalności jego uczniów. Organizacja chrześcijan Chrześcijanie tworzyli związki zwane gminami. Początkowo były one nieliczne, potem coraz większe. Do gminy mogli należeć nie tylko Żydzi, ale i ludzie innej narodowości. Członkowie gminy odprawiali wspólne modlitwy, spożywali wspólny posiłek (agape) i wspierali się wzajemnie w potrzebie. Na czele gmin stali biskupi, którym podporządkowani byli kapłani. Biskupi zajmowali się nauczaniem, udzielali chrztu, odprawiali msze, wspomagali biednych. Chrześcijanie nie chcieli okazywać czci boskiej cesarzom. Nie brali udziału w uroczystościach religijnych ani w składaniu ofiar. Nie przychodzili na widowiska cyrkowe czy walki gladiatorów. To wszystko budziło podejrzenia i niechęć do nich sporej części społeczeństwa, a także samych cesarzy, którzy uznali, że chrześcijaństwo należy tępić. Prześladowani chrześcijanie chronili się w katakumbach. Były to podziemne cmentarze składające się z długich korytarzy i krypt, w których grzebano zmarłych. Przywiązanie chrześcijan do swej wiary, spokój i opanowanie, z jakim znosili męczeńską śmierć, budziły podziw i szacunek. Chrześcijanie zjednywali sobie wciąż nowych zwolenników i rozszerzali swe wpływy na całe imperium rzymskie. Prześladowania chrześcijan ustały dopiero z początkiem IV wieku, kiedy to cesarz Konstantyn Wielki wydał w roku 313 edykt (rozporządzenie) zezwalający na swobodne wyznawanie tej religii. Pod koniec IV wieku chrześcijaństwo stało się religią panującą w państwie rzymskim. Powstanie Kościoła Wyznawcy Chrystusa tworzyli wspólnotę zwaną Kościołem. Na czele Kościoła stał biskup wybrany przez wiernych. Z czasem biskupi Rzymu uznali, że im, jako następcom Świętego Piotra - założyciela Kościoła rzymskiego, przysługuje władza zwierzchnia nad innymi biskupami i wszystkimi chrześcijanami. Biskupi stali na czele diecezji. Podlegali im kapłani, diakoni (zajmowali się sprawami materialnymi) i subdiakoni. Stolice biskupie nazywano patriarchatami. Najważniejsze decyzje podejmowały zgromadzenia biskupów - synody (rozstrzygały spory doktrynalne, zajmowały się sprawami liturgii i organizacją Kościoła). Od IV wieku odbywały się sobory, czyli zgromadzenia biskupów całego Kościoła. W pracach Kościoła nad szerzeniem wiary wśród pogan uczestniczyli misjonarze. Rozwinęło się także życie zakonne (z pustelniczego). W VI wieku we Włoszech powstał pierwszy zakon. Był to zakon benedyktynów, założony przez św. Benedykta na Monte Cassino. Najważniejsze informacje: Narodziny Chrystusa: za czasów panowania Oktawiana Augusta, w Palestynie. Narodziny Chrystusa rozpoczęły nową rachubę czasu w dziejach ludzkości. Nowa religia: zwolennikami chrześcijaństwa byli przede wszystkim niewolnicy i biedota ze względu na zasady równości i braterstwa wszystkich ludzi - dzieci jednego Boga. Przez długi czas chrześcijanie byli w Rzymie prześladowani. R3 : S TA RO ŻY TN Y RZ YM 1 0 Edykt Konstantyna Wielkiego: 313 r., przyzwolenie na swobodne wyznawanie religii chrześcijańskiej. upadek cesarstwa rzymskiego Przez pierwsze dwa wieki istnienia cesarstwa większość jego mieszkańców żyła w pokoju i dostatku. Sprzyjało to rozwojowi gospodarczemu i kulturalnemu prowincji rzymskich. Rzym zrezygnował z dalszych podbojów i prowadził politykę mającą na celu utrwalenie dotychczasowych zdobyczy. Największy zasięg terytorialny osiągnęło imperium w II wieku naszej ery, za panowania cesarza Trajana. Obejmowało ono olbrzymi obszar w basenie Morza Śródziemnego. Na północy sięgało po Ren i Dunaj, na południu po wybrzeża północnej Afryki z Egiptem oraz Syrię i Palestynę na wschodzie. W III wieku okres pokoju bezpowrotnie minął. Państwu rzymskiemu zaczęły zagrażać nadciągające od wschodu plemiona barbarzyńskie. Rzymianie musieli staczać z nimi ciężkie boje. W II połowie IV wieku nastąpiła dalsza fala wędrówek ludów: Gotów, Wandalów i Hunów. Barbarzyńcy wdzierali się na tereny imperium rzymskiego, grabiąc i pustosząc je straszliwie. Władcy rzymscy, bezsilni wobec najazdów plemion germańskich, pozwalali im osiedlać się w granicach państwa rzymskiego. Sytuacja Rzymu była bardzo trudna. Brakowało pieniędzy na utrzymanie licznej armii, coraz częściej dochodziło do walk o władzę cesarską, pogłębiał się kryzys gospodarczy. To wszystko przyczyniało się do osłabienia potężnego niegdyś imperium. Konstantyn Wielki przekształcił dawną kolonię grecką Bizancjum w drugą stolicę cesarstwa i nazwano ją Konstantynopolem. Mimo dwóch stolic państwo było jedno. Jednak następcom Konstantyna Wielkiego było coraz trudniej zarządzać całym terytorium. Sprawowanie władzy przez jedną osobę stawało się niemożliwe. W 395 roku cesarz Teodozjusz Wielki dokonał podziału państwa rzymskiego pomiędzy swoich synów na cesarstwo zachodniorzymskie i cesarstwo wschodniorzymskie. W 476 roku wódz armii germańskiej Odoaker wtargnął do Rzymu, pozbawił tronu ostatniego cesarza rzymskiego i ogłosił się królem Italii. Cesarstwo zachodniorzymskie przestało istnieć. 395 rok (podział cesarstwa rzymskiego) cesarstwo zachodniorzymskie cesarstwo wschodniorzymskie (cesarstwo bizantyjskie) Rzym 476 - upadek Bizancjum (Konstantynopol) 1453 rok - upadek Najważniejsze informacje Podział państwa rzymskiego: dokonał go cesarz Teodozjusz Wielki, który w 395 r. podzielił państwo na cesarstwo zachodniorzymskie (stolica - Rzym) i wschodniorzymskie (stolica - Bizancjum, stąd inna nazwa: cesarstwo bizantyjskie). Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego: w 476 r. Rzym został zaatakowany przez germańskie plemiona pod wodzą Odoakra, który pozbawił tronu ostatniego cesarza rzymskiego. R3 : S TA RO ŻY TN Y RZ YM 1 1