Stosowanie preparatów enzymatycznych w wybranych ..., Streszczenia z Biotechnologia

Pobierz Stosowanie preparatów enzymatycznych w wybranych ... i więcej Streszczenia w PDF z Biotechnologia tylko na Docsity!

Stosowanie preparatów enzymatycznych

w wybranych gałęziach przemysłu spożywczego

Krzysztof Żyta Maciej Kujawski Katedra Biotechnologii Żywności Akademia Rolnicza Kraków

1. Przetwórstwo owoców i warzyw

T

echnologia sokownicza składa się z obróbki miazgi oraz obróbki soku i na obydwu etapach stosowanie enzymów przynosi wielorakie korzyści. Sto sowanie enzymów podczas obróbki miazgi zwiększa wydajność tłoczenia, pod nosi jakość soku, pozwala na zmniejszanie zużycia energii oraz zredukowanie o ponad połowę iłości odpadów poprodukcyjnych (wytłoków). Enzymy dodaje się by zredukować lepkość, polepszyć klarowanie, co poprawia parametry fil tracji i umożliwia otrzymywanie klarownych i stabilnych koncentratów. W isto cie bez użycia enzymów nie można produkować klarownych, skoncentrowa nych soków. W sokownictwie wykorzystuje się enzymy rozkładające ściany komórkowe w tym głównie enzymy pektynolityczne, amylołityczne, celułazy oraz ksylanzy i glukanazy. Zróżnicowana i skomplikowana budowa ściany ko mórkowej różnych owoców i warzyw decyduje o konieczności stosowania pre paratów nieoczyszczonych, zawierających wiele aktywności czasem nawet nie rozpoznanych. O ile stosowanie enzymów pektynolitycznych w sokownictwie datuje się od lat trzydziestych (1), to dopiero w ostatniej dekadzie opisano enzymy rozkładające ramnogalaktany (2,3). W charakterze producenta enzy mów macerujących najczęściej wykorzystywany jest Aspergillus niger, który syntetyzuje oprócz pektynaz także hemicelulazy, celulcizy i proteazy. W grupie aktywności pektynolitycznych wyróżnia się aktywności depolimerazowe i este- razowe. Liaza pektynianowa (EC 4.2.2.10) jest enzymem typu endo z powi nowactwem do długich, wysokozmetylowanych łańcuchów pektyny i optimum pH 4-5, hydrolizującym wiązania pomiędzy zmetyłowanymi resztami gałaktu- ronowymi (4). Połigalakturonaza występuje w formach endo (EC 3.2.1.15) i eg- zo (EC 3.2.1.67) hydrolizując pektyny o stopniu zmetylowania niższym niż 60%, co jest związane z koniecznością poprzedzenia jej akcji katalitycznej de- metylacją substratu przez metyloesterazę pektynianową. Endopołigalakturo-

naza gwałtownie obniża lepkość, natomiast forma egzo uwalnia krótkie frag menty łańcucha od jego nieredukującego końca i nie wpływa znacząco na lepkość. Aspergillus niger syntetyzuje obie formy enzymu, przy czym hodowla powierzchniowa, jak się wydaje, jest korzystniejsza od wgłębnej (5,6). Do aktyw ności depolimerazowych zalicza się także endoarabanazę (EC 3.2.1.99) i egzo- arabanazę (EC 3.2.1.55). Enzymy te występują w trzech formach: endoara- banazy (alfa-1,5), egzo A (alfa 1,2; alfa 1,3) i egzo B (alfa 1,3; alfa 1,5). Uważa się, że wysokie aktywności endo i egzo B powodują szybką hydrolizę arabanów i zapobiegają zmętnieniom w koncentratach soków z jabłek i gruszek. Do aktyw ności esterazowych oprócz metyloesterazy pektynianowej (EC 3.1.1.11) zalicza się także acetyloesterazę pektynianową (EC 3.1.1.6). Aktywność ta może być niepożądana podczas odzyskiwania aromatów w technologii zagęszczonych so ków owocowych (7). Handlowe preparaty pektynaz oferuje większość obecnych na rynku firm enzymatycznych m.in. Gist-Brocades, Novo Nordisk, Solvay En zymes GmbH, Rohm, Amano, Sankyo, a w Polsce Pektowin Jasło. Przy pro dukcji soków jabłkowych wydajność tłoczenia można zwiększyć o 5-10% do dając enzym do miazgi, zazwyczaj w dawce 50-200 g/t, natomiast upłynnianie en 2 ^matyczne wytłoków przy dwuetapowym systemie tłoczenia AFP (ang. Ad vanced Fruit Processing) powoduje zwiększenie wydajności o kolejne 5-7% (8,9). Podczas obróbki soku, zwłaszcza jabłkowego, stosuje się preparaty bogate w aktywności liazy pektynianowej, poligalakturonazy i metylesterazy pekty nianowej. Istotnym parametrem jest stosunek aktywności demetylującej do poligalakturonazowej, zbyt niski spowalnia efekt klarowania, zbyt wysoki po woduje wytrącanie osadów pektynianu wapnia. W procesach tzw. pełnego up łynnienia owoców, który pozwala otrzymywać sok z wydajnością 93-95% za równo ze świeżych jak i z przechowywanych owoców, stosuje się wyższe dawki enzymów (do 700 g/t), a także dodaje enzymy celulolityczne i endoglukanazy syntetyzowane przez Aspergillus niger lub Trichoderma sp. (7,10,11). Podczas produkcji soków naturalnie mętnych oprócz aktywności pektynolitycznych istot na jest także aktywność proteolityczna (12). Firma Novo Nordisk oferuje pre parat Peelzyme ułatwiający mechaniczne obieranie skórki owoców cytrusowych (13).

Stosowanie preparatów enzymatycznych w wybranych gałęziach przemysłu spoż)rwczego 39

2. Winiarstwo

Podczas produkcji wina enzymy rozluźniające tkanki roślinne zwiększają wydajność tłoczenia, zwiększają ekstrakcję związków barwnych i aromatów z tkanki, przyspieszają i polepszają klarowanie moszczu, powodują szybszą i spokojną fermentację, zmniejszając pienienie, ułatwiają filtrację, oraz przy spieszają dojrzewanie wina. Ze względu na stosunkowo niski stopień mety- lacji pektyn winogronowych stosunek aktywności poligalakturonazowej do aktywności liazy pektynianowej jest wyższy w preparatach pektynolitycznych przeznaczonych dla winiarstwa w stosunku do enzymów stosowanych w so- kownictwie. Większość firm oferuje specjalne preparaty dla winiarstwa np. Rapidase Vino, Rapidase CB, AR (Gist-Brocades), Vinozym, Ultrazym (Novo

biotechnologia 2 (45) ’ 99

Stosowanie preparatów enzymatycznych w wybranych gałęziach przemysłu spożywczego 41

lazy z Aspergillus oryzae. Preparat tego enzymu w przeciwieństwie do słodu charakteryzuje jasny kolor, niska akt 3 nvność proteolityczna (nie osłabia głu- tenu) i pełna inakt 3 rwacja w temperaturach powyżej 60°C. Zbyt daleko po sunięta dekstiynizacja skrobi pogarsza strukturę miąższu, powoduje prze barwienia i kleistość skórki (23). Preparaty handlowe a-amylazy grzybowej Fungamył (Novo Nordisk), Amylase P (Gist-Brocades), Depol 243 (Biocata- lysts Ltd), Fungal Amylase (Solvay Enzymes GmbH) są zazwyczaj składni kami „połepszaczy ” piekarskich. Białko, jest najistotniejszym składnikiem funkcjonalnym mąki. W czasie miesienia powstały gluten ulega uwodnieniu tworząc specjalną strukturę prze strzenną stabilizowaną mostkami dwusiarczkowymi. Ta struktura decyduje 0 unikatowych właściwościach reologicznych ciasta. Technologia piekarska ma wiele modyfikacji: jednofazowa, dwufazowa, okresowa i ciągła. Charakte ryzuje ją bogactwo asortymentów od pieczywa ciemnego poprzez pieczywo jasne, bułki, bagietki, krakersy i biszkopty o zróżnicowanych wymaganiach odnośnie do iłości i jakości glutenu. Proteazy grzybowe z Aspergillus oryzae wykazujące aktywności zarówno endo- jak i egzoproteinazowe mogą dostar czać amninokwasów, które intensyfikują wzrost populacji drożdży podczas fermentacji, oraz intensyfikują barwę skórki będąc substratem reakcji Ma- illarda. Dawka preparatu będzie decydować o stopniu rozluźnienia glutenu. Podczas produkcji krakersów stosować można proteazy bakteryjne z Bacillus subtilis, które są wysokospecyficznymi endopeptydazami hydrolizującymi wią zania wewnątrz cząsteczki glutenu, powodują spadek lepkości ciasta i wię kszą jego podatność na obróbkę mechaniczną, mniejsze wiązanie wody i krót szy czas wypieku. W technologiach ciągłego, szybkiego wypieku stosuje się związki utleniające (bromian potasu, kwas askorbinowy), oraz redukujące (chlorowodorek cysteiny, siarczyny) mostki dwusiarczkowe glutenu co pro wadzi do modyfikacji jego właściwości funkcjonalnych. W technologiach tych stosuje się także dodatek a-amylazy grzybowej (24). Ustawodawstwo niektó rych krajów, oraz ogólne preferencje konsumentów decydują o konieczności eliminowania nienaturalnych dodatków w technologii piekarskiej. Jako za mienniki bromianu potasu proponuje się preparaty oksydazy sulfhydrylowej 1 glukozowej (25), preparaty hemicelulazy lub celulalazy oraz oksydazy glu kozowej i sulfhydrylowej (26), oraz amylazy, hemicelulazy, oksydoreduktazy, proteazy i L-cysteinę (27). Do produkcji ciasta krakersowego proponuje się dodatek pentozanaz (28,29), oraz celulaz i hemicelułaz (26). Pentozanazy polepszają także objętość i jakość pieczywa (30). W celu poprawienia wła ściwości funkcjonalnych ciasta oraz przedłużenia okresu świeżości pieczywa proponuje się dodatki a-amylazy, glukoamylazy i lipazy (31), laktazy i ser watki (32), oraz ksylana 2 ^y (33). Technikami rekombinowanego DNA uzyskano drożdże zawierające gen glukoamylazy, które mogą być wykorzystywane w pie- karstwie (34).

biotechnologia 2 (45) ’ 99

Krzysztof Żyła, Maciej Kujawski

4. Piwo warstwo

Podczas zacierania z udziałem surowców niesłodowanych, stosować moż na a-amylazy bakteryjne, p-glukanazy oraz proteinazy. Przy produkcji piwa wysokoodfermentowanego celowy jest dodatek do fermentującej brzeczki glu- koamylazy lub |3-amylazy i pullulanazy, natomiast dekarboksylaza a-aceto- mleczanu umożliwia przyspieszenie dojrzewania piwa. Enzymy proteolitycz ne, a-amylaza oraz p-glukanaza stosowane są do stabilizacji koloidalnej piwa i ułatwienia filtracji, natomiast dodatek oksydazy glukozowej do piwa butel kowanego zapobiega zmianom oksydacyjnym w gotowym produkcie (35,36). W klasycznej technologii piwowarskiej słód jęczmienny jest głównym surow cem skrobiowym, a także materiałem wnoszącym wiele aktywności enzyma tycznych jak: a- i (3-amylazy, dekstrynaza graniczna, solubilaza (j-glukanu, (3-glukanaza, endopeptydazy, niezbędnych w procesie zacierania. Ograniczo na stabilność enzymów słodowych w wyższych temperaturach pozwala kon trolować stopień rozkładu skrobi, białka i P-glukanu w tym procesie. Główną reakcją enzymatyczną procesu zacierania jest hydroliza skrobi, która zacho dzi w temperaturach od 60°C, tj. po przekroczeniu temperatury kiełkowania skrobi jęczmiennej. Podczas izotermicznego zacierania w 63 - 65°C amylazy słodowe są stabilizowane jonami wapnia, wysokim stężeniem substratu, oraz optymalnym pH (5 - 6), p-glukanazy wykazują niewielką aktywność resztko wą, zaś proteinazy są inaktywowane. Zaawansowana proteoliza występuje natomiast w metodach dekokcyjnej i infuz 3 ^nej podczas tzw. przerw białko wych (20 min do 2,5 h w temp. 45-53°C), które poprzedzają przerwę cu krową (30-90 min w 65-66°C). Surowce niesłodowane (głównie kukurydza i lyż) mogą stanowić od 10 do 50% zasypu warzelni (z wyjątkiem Niemiec, gdzie prawo zabrania ich stosowania). Teoretycznie można sporządzić w pełni wartościową brzeczkę piwną nie stosując słodu, lecz bakteryjne i pleśniowe preparaty enzymatyczne. Dostępne są preparaty a-amylazy bakteryjnej (BAN 120L, Novo Nordisk; Brewers Amyliq, Gist Brocades; Alfa amylase, Solvay), P-glukanazy bakteryjnej (Cereflo, Novo Nordisk: Filtrase, Gist Brocades), P-glukanazy grzybowej (Beta-glucanase 150L, ABM; Glucanase XL, Biocata lysts Ltd), czy bakteryjnej proteinazy neutralnej (Neutrase, Novo Nordisk), oraz mieszaniny tych aktywności (Brewers flow. Gist Brocades; Ceremix, Novo Nordisk). W produkcji piwa nisko- oraz bezalkoholowego zacieranie przeprowadza się w temperaturze 72 - 75°C, która inaktywuje p-amylazę sło dową, zaś dodatek termostabilnej a-amylazy bakteryjnej oraz P-glukanazy zapewnia odpowiedni ekstrakt przy niskim stężeniu cukrów fermentujących w brzeczce (37). Aby otrzymać brzeczkę o podwyższonej zawartości cukrów fermentujących celowe jest stosowanie pullulanazy (38) lub glukoamylazy (39,40) hydrolizujących wiązania a-1,6 w amylopektynie. Niedawno gen glu koamylazy z Aspergillus niger wbudowano do genomu drożdży piwowarskich (41), zaś izolacja genu P-amylazy jęczmiennej (42) ułatwi selekcję odmian o zróżnicowanej aktywności tego enzymu. W procesie fermentacji drożdże syntetyzują diacetyl, który powstaje podczas spontanicznej dekarboksylacji a-acetomleczanu, prekursora waliny. Diacetyl nadaje niedojrzałemu piwu

44 Krzysztof Żyła, Maciej Kujawski

także hydrolizę niektórych rodzajów natywnej, nieskleikowanej skrobi (58,59). Sugeruje się również, że poprzez modyfikacje genetyczne a-amy- lazy (60), lub dodatek antyoksydantów (61) można znacząco obniżyć pH up łynniania, oraz że dodatek fitazy zwiększa termostabilność a-amylazy (62). Obniżenie pH do 4,2-4,5 jest konieczne podczas scukrzania glukoamylazą z Aspergillus niger upłynnionej skrobi do glukozy. Proces prowadzi się przy dawce glukoamylazy od 0,5 do 1,1 l/t suchej masy skrobi, w 60°C, w re aktorach z mieszadłem przez 48-96 godzin, zazwyczaj do uzyskania stopnia scukrzenia (DE) 94-96. W niektórych modyfikacjach technologii można uzy skać DE powyżej 98 (63). Oprócz klasycznych glukoamylaz z Aspergillus niger (preparaty: Optidex, Solvay Enzyme GmbH; Amigase, Gist-Brocades) stosowane są, zwłaszcza na Dalekim Wschodzie, glukoamylazy z Rhizopus (preparaty: Gluczyme, Amano; Glucozyme, Nagase) dla których optymalna temperatura reakcji wynosi 50°C, oraz pH 4,5 - 5,0. Glukoamylaza hydroli- zuje wiązania a-1,6 amylopektyny znacznie wolniej niż wiązania a-1,4, dla tego proces scukrzania można przyspieszyć dodając enzymu degradującego rozgałęzienia w amylopektynie (64). Dostępne są preparaty pullulanazy Puł- luzyme, Rhone-Poułenc lub Promozyme, Novo Nordisk. Niektóre firmy oferują gotowe mieszaniny glukoamylazy i pullulanazy (preparaty: Ambazyme P20, Rhone-Poulenc; Dextrozyme, Novo Nordisk). Aktywność lizofosfolipazy obniża lepkość i ułatwia filtrację syropu skrobi pszennej (65), natomiast fosfataza kwaśna przyspiesza scukrzanie skrobi ziemniaczanej (66). W procesie otrzy mywania syropów maltozowych (42% maltozy) i wysokomaltozowych (do 60% maltozy) maltodekstryny scukrza się zazwyczaj maltogenną a-amylazą z Asper gillus oryzae lub (3-amylazą słodową. Syropy wysokiej konwersji zawierające głównie glukozę (około 30%) i maltozę (około 43%) otrzymuje się prowadząc scukrzanie w obecności glukoamylazy i a-amylazy pleśniowej (67,68). W latach siedemdziesiątych skomercjalizowano proces enzymatycznej izo meryzacji glukozy do fruktozy z udziałem bakteryjnej izomerazy glukozowej (69). Proces ten stał się z czasem klasycznym przykładem wykorzystania enzymu unieruchomionego w reaktorze kolumnowym. Odpowiednio oczysz czony i zatężony syrop glukozowy podlega korekcie pH do 8,0 - 8,2, doda wane są jony magnezu lub kobaltu, substrat jest stabilizowany dwutlenkiem siarki i pompowany na kolumnę z unieruchomioną izomerazą glukozową. Produkt reakcji tzw. syrop wysokofruktozowy (HFS) zawiera od 42 do 45% fruktozy (70). Podejmowano i podejmowane są nadal próby unieruchamiania a-amylazy (71), glukoamylazy (72,73), łącznego unieruchomienia glukoamy lazy, pullulanazy i izomerazy glukozowej (74), lecz niska wydajność i mała stabilność biokatalizatorów uniemożliwiają przemysłową konwersję skrobi w sy stemie ciągłym (75). W gorzelnictwie rolniczym skrobia odmiennego pocho dzenia, w różnym stopniu scukrzona, jest fermentowana przez drożdże do etanolu. Na szczególną uwagę zasługują technologie ciągle równoczesnego scukrzania i odfermentowania (76), zwłaszcza skrobi natywnej (77), oraz te chnologie wykorzystujące unieruchomione drożdże (78). Obserwuje się także dynamiczny rozwój technologii scukrzania wielocukrów roślinnych innych niż skrobia (celuloza, ligniny, inulina) z równoczesną fermentacją etanolową

Stosowanie preparatów enzymatycznych w wybranych gałęziach przemysłu spożywczego 45

wytworzonych cukrów (79-82). Interesujące, jak się wydaje, są pomysły pro dukcji trehalozy ze skrobi (83), syropów maltoheksaozowych (84), nadpro dukcji glukoamylazy przez Trichoderma (85), oraz wytwarzania etanolu ze słomy ryżowej (86).

6. Mleczarstwo

w mleczarstwie preparaty enzymatyczne stosuje się od 1874 r. gdy duń ska firma Christian Hansen A/S wprowadziła na rynek preparat podpuszczki cielęcej — proteinazy ścinającej skrzep kazeinowy w technologii serów doj rzewających. Obecnie, oprócz proteinaz koagulujących, które wpływają rów nież na cechy sensoryczne i teksturę serów, stosuje się lipazy wzbogacające aromat serów dojrzewających, |3-galaktozydazę do hydrolizy laktozy serwatki i mleka, lizozym do hamowania fermentacji masłowej, oraz katalazę w pro cesie enzymatycznej pasteryzaeji mleka. Oprócz podpuszczki (chymozyny) zwierzęcej na rynku oferuje się koagulanty mikrobiologiczne syntetyzowane przez Mucor sp. oraz preparaty syntetyzowane przez transgeniczne bakterie zawierające gen chymozyny (87,88). W Portugalii stosuje się podpuszczki roślinne ekstrahowane z kwiatów Cynara carduncalus (89). W preparatach podpuszczki, wysoce spec}4icznej aktywności chymozyny towarzyszą aktyw ności proteinaz niespecyficznych (np. pepsyna), które wpływają negatywnie na wydajność koagulacji i sprzyjają wytwarzaniu gorzkich peptydów w czasie dojrzewania sera (90,91). Chymozynę można oczyścić z innych proteinaz me todą chromatografii jonowymiennej (92). Aktywności esterazowe, które mogą być źródłem niepożądanych zapachów podczas dojrzewania sera można usu nąć z preparatu podpuszczki mikrobiologicznej przez zakwaszenie do pH 2 i ogrzewanie w 50°C (93). Poprzez mutację szczepu Mucor pusillus obniżono zbyt wysoką termostabilność chymozyny syntetyzowanej przez ten organizm (94). Kuraishi i wsp. (95) twierdzą natomiast, że dodatek aktywności trans- glutaminazy podnosi wydajność ścinania skrzepu podpuszczką. W złożonych i długotrwałych procesach dojrzewania serów udział biorą zarówno chymo- zyna (96), bakterie fermentacji mlekowej (97), jak też lipazy różnego pocho dzenia (98). Dodatek preparatu lipazy pozwala na pewne skrócenie procesu dojrzewania, oraz wpływa dodatnio na cechy sensoryczne produktu. Stosuje się zarówno pregastryczne lipazy zwierzęce (99) jak i enzymy mikrobiologi czne (100). W procesie otrzymywania naturalnych substancji zapachowych stosowanych w serowarstwie wykorzyst}rwane są także proteazy (101). Sto sowanie lizozymu umożliwia kontrolę fermentacji masłowej w technologii se rów Edam i Gouda (102), produkcję substancji immunostymulujących z ży wych komórek Lactobacillus bulgaricus (103), oraz zwiększenie wydajności ściania skrzepów kazeinowych podpuszczką (104). Enzymatyczna hydroliza laktozy w serwatce lub mleku jest procesem re alizowanym od lat siedemdziesiątych, albo w reaktorach z mieszadłem, albo w systemie ciągłym z wykorzystaniem unieruchomionej (j-galaktozydazy (105,106). W produkcji syropów serwatkowych najczęściej stosowany jest

biotechnologia 2 (45) ’ 99

Stosowanie preparatów enzymatycznych w wybranych gałęziach przemysłu spożywczego 47

26.

27. 28.

**29.

33.**

**34.

36.**

**37.

43.**

44.

45.

**46.

51.**

52. 53.

**54.

65.** 66. 67.

68**.

70.**

Haarasilta S., Pułlinen T., Tammersalo-Karsten I., Vaisanen S., Franti H., (1993), US Patent Nr 5176927. Fok J. J., Hille J. D. R., van der Veen B., (1995), US Patent Nr 5451413. Craig S. A. S., Mathewson P. R., Otterbum M. S., Slade L., Levine H., Deihl R. T., Beehler L. R., Verduin P., Magliacano A. M., (1991), US Patent Nr 5108764. Slade L., Levine H., Craig S., Arciszewski H., (1994), US Patent Nr 5362502. Krishnarau L., Hoseney R. C., (1994), J. Food Sci., 59,1251. Vidal F. D., Gerrity A. B., (1979), US Patent Nr 4160848. Morrison B. W., (1985), US Patent Nr 4522832. Schulein M, HalkierT., Heldt-Hansen H. P., Dalb O., Pedersen L. S., (1997), US Patent. Nr 5610048. Yocum R. R., Daves R. S., Chen M. C., (1995), US Patent Nr 5422267. Bamforth C. W., (1985), Brewers Guardian, 9. Slaughter J. C., (1985), Enzymes in the Brewing Industry, in: Alcoholic Beverages, **Eds. Birch G. G., Lindley M. G., Elsevier Applied Science Publishers, London, New York, 15. Owades J. L., (1988), US Patent Nr 4765993. Liene W. F., Chaudhaiy V. K., Chicoye E., Mizerak R. J., (1982), US Patent Nr 4355047. Duncombe G. R., Line W. F., Chicoye E., (1984), US Patent Nr 4430348. Plainer H., Sproessler B., Uhlig H., (1987), US Patent Nr 4684525. Tang G., Zhong L., Yang K., Zheng Y., Cao X., (1996), Chin. J. Biotechnol., 12, 263. Yoshigi N., Okada Y., (1998), US Patent Nr 5726057. Gjermasen C., Nilsson-Tillgren T., Petersen J. G., Kielland-Brandt M. C., Sigsgaard P., Holmberg S., (1988), J. Basic Microbiol., 28,175. Suihko M. L., Blomquist K., Pennttila M., Gisler R., Knowles J., (1990), J. Biotechnol., 14, 285. James A. E., Fare G., Sagar B. F., Lucas F., Mitchell 1. D., (1975), US Patent Nr

Ducroo P., (1988), US Patent Nr 4746517. Horiuhi G., Yabuuchi S., Suzuki S., Amaha M., (1980), US Patent Nr 4181742. Biliński C., Choi H., Mussar K., (1991), US Patent Nr 5035902. Etok C. A., Eka O. U., (1996), J. Basic Microbiol., 36, 83. Precis J. P., Maschelein C., Heilpom M., (1991), US Patent Nr 5010007. Mittal G. S., (1992),** Food Biotechnology. Techniques and Applications, **Technomic Pub lishing Co Inc., Lancaster, USA. Silver S. L., (1989), US Patent Nr 4795101. Caransa A., Vaara T., Vaara M., Simell M., Lehmussari A., (1988), US Patent Nr

Tamuri M., Kanno M., Ishii Y., (1981), US Patent Nr 4284722. Antranikian G., Koch R., Spreinat A., (1994), US Patent Nr 5370997. Brum P. L., (1991), US Patent Nr 5010008. Carrol J. O., Swanson T. R., Trackman P. C., (1990), US Patent Nr 4933279. Leach H. W., Hebeda R. E., Holik D. J., (1978), US Patent Nr 4113509. Dwiggins B. L., Pickens C. E., Niekamp C. W., (1986), US Patent Nr 4618579. Barnett C. C., Mitchinson C., Requadt C. A., (1998),US Patent Nr 5824532. Antrim R. L., Solhein L. P., (1994), US Patent Nr 5322778. Antrim R. L., Mitchinson C., Solheim L. P., (1998), US Patent Nr 5756714. McMullen W. H, Andino R., (1977), US Patent Nr 4017363. Coleman R. D., McAlister M. P., (1986), US Patent Nr 4612287. Konietzny-Janda G., Richter G., (1992), Starch/Starke, 43, 308. Żyła K., (1990), Acta Biotechnol., 10, 445. Dziedzic S. Z., Kearsley M. W., (1984),** Glucose syrups: Science and Technology, Elsevier Applied Science Publishers, London, New York. Guzman-Maldonado H., Paredes-Lopez O., (1995), Crit. Rev. Food Sci. Nutr., 35, 373. Takasaki Y., Tanabe O., (1971), US Patentr Nr 3616221. Bhosale S. H., Rao M. B., Deshpande V. V., (1996), Microbiol. Rev., 60, (2), 280.

biotechnologia 2 (45) ’ 99

71. Kimura T., Ogata M., Noguchi M., Nakakuki T., Yoshida M., Miwa T., (1992), US **Patent Nr 5130243.

72. Hebeda R. E., Holik D. J., Leach H. W., (1979), US Patent Nr 4132595.
73. Zanin G. M., de Moraes F. F., (1998), Appl. Biochem. Biotechnol., 383, 70-72.
74. Colilla W., Lloyd N. E.. (1978), US Patent Nr 411750.
75. Shankar V., Nehete P. N., Kothari R. M., (1993), Ind. J. Biochem. Biophys., 30, 62.
76. Zinnamosca F., Berruti M., (1996), US Patent Nr 5545543.
77. Singh D., Dahiya J. S., Nigam P., (1995), J. Basic Microbiol., 35, 117.
78. Gaddy J. L., Sitton O. C.. (1982), US Patent Nr 4355108.
79. Fournier R. L., Varanasi S., Byers J. P., (1993), US Patent Nr 524468.
80. Ohta K., Hamada S., Nakamura T., (1993), Appl. Environ. Microbiol., 59, 729.
81. Wood B. E., Aldrich H. C.. Ingram L. O., (1997), Biotechnol. Próg., 13, 232.
82. Wu A., Lee Y. Y., (1998), Appl. Biochem. Biotechnol., 70-72, 479.
83. Nacada T., Chaen H., Sugimoto T., Miyake T., (1998), US Patent Nr 5714368.
84. Inglet G. E., (1993), US Patent Nr 5266467.
85. Torkkeli T., Joutsjoki V., Torkkeli H., Vainio A., Fagerstrom R., Aho S., Korhola M.,** **Nevalainen H., (1997), US Patent Nr 5665585.
86. Chadha B. S., Kanwar S. S., Saini H. S., Garcha H. S., (1995), Acta Microbiol. Im** **munol. Hung., 42, 53.
87. Alford B. L., Mao J. L, Moir D. T., Taunton-Rigby A., Vovis G. F., (1996), US Patent** **Nr 5525484.
88. Venera D. D., Machalinski C., Zummaraga H., Biscoglio de Jimenez Bonino, M. J.,** **(1997), Appl. Biochem. Biotechnol., 68, 207.
89. Heimgartner U., (1990), Phytochem., 29, 1405.
90. Habibi-Najafi M. B., Lee B. H., (1996), Grit. Rev. Food Sci. Nutr., 36, (5), 397.
91. Krauze W., Partzsch M., Hassan Z. M., Haufe T., (1998), Nahrung, 42, (3-4), 162.
92. Heinsohn H. G., Lorch J. D., Hayenga K. J., Arnold R. D., (1992), US Patent Nr** **5139943.
93. Beppu T., (1994), J. Biotechnol., 32, (1), 17.
94. Yamashita T., Higashi S., Higashi T., Machida H., Iwasaki S., Nishiyama N., Beppu T., (1994), US Patent Nr 5332668.
95. Kuraishi C., Sakamoto J., Soeda T., Kuiawasaki M., (1997), US Patent Nr 5681598.
96. Farkye N. Y., (1995), Adv. Exp. Med. Biol., 367, 195.
97. Steele J. L., (1995), Adv. Exp. Med. Biol., 367, 209.
98. Fox P. F., Wallace J. M., Morgan S., Lynch C. M., Niland E. J., Tobin J., (1996), Antonie van Leeuwenhoek, 70. (2-4), 271.
99. Barach J. T., Talbott L. L., (1987), US Patent Nr 4707364.
100. Arbige M. V., Neubeck C. E., (1988), US Patent Nr 4726954.
101. Kratzky Z., Vadehra D. V., (1992), US Patent Nr 5211972.
102. Wigley R. C., (1996),** Cheese and whey, in: Industnal Enzymology, **Eds. Godfrey T., West S., Stockton Press, New York.
103. Link H., Pahud J. J., (1993), US Patent Nr 5185321.
104. Giangiacomo R., Nigro F., Messina G., Cattaneo T. M., (1992), Food Addit. Contam., 9, (5), 427.
105. Ottofrickenstein H., Pleiner H., Sprossler B., Uhlig H., (1986), US Patent Nr 4622300.
106. Illanes A., Zuniga M. E., Ruiz. A., (1990), Arch. Biol. Med. Exp., 23, 159.
107. Tuchenhagen J., Roiner F., Grosserhode J., (1982), US Patent Nr 4364962.
108. Thibault P. A., (1989), US Patent Nr 4981704.
109. Chiu C. P., Kosikowski F. V., (1986), J. Dairy Sci., 69, 959.
110. Huang Y., Karatzas C. N., Lazaris-Karatzas A., Delaquis A., (1998), US Patent Nr
112. Clark A. J., Lathe R., (1994), US Patent Nr 5322775.
113. Anonim, (1998), US Patent Nr 5780009.
114. Sawicka-Żukowska R., (1998), Przem. Spoż., 52, 3, 19.
115. Grajek W., Malepszy S., (1998), Przem. Spoż., 52, 2, 17.**

48 Krzysztof Żyła, Maciej Kujawski