Pobierz Studium przypadku jako metoda nauczania etyki biznesu i więcej Publikacje w PDF z Etica tylko na Docsity!
Grzegorz Szulczewski
STUDIUM PRZYPADKU
JAKO METODA NAUCZANIA ETYKI BIZNESU
1. Geneza studium przypadku etyki biznesu
W XIX wieku na wydziale prawa (Law School) Uniwersytetu Harvarda zastoso- wano metodę rozwiązywania studium przypadku (case study method) w celu spraw- dzenia, czy wiedzę przekazywaną na wykładach studenci są w stanie wykorzystać do rozwiązywania skonstruowanych przykładów, które ukazują rzeczywiste problemy decyzyjne powstałe w praktyce prawniczej. Od momentu wprowadzenia etyki biznesu jako dziedziny akademickiej w poło- wie lat osiemdziesiątych XX wieku w Harwardzkiej Szkole Biznesu (Harvard Business School) liczba studiów przypadku z etyki biznesu szybko dorównała liczbie zgroma- dzonych od XIX wieku przypadków na wydziale prawa i lekarskim (Harvard Medical School). Obecnie Harwardzka Szkoła Biznesu (Harvard Law School) dysponuje 2 tys. opracowanych studiów przypadku, które stanowią jej główny „produkt eksportowy”. Celem studium przypadku etyki biznesu jest, by na odpowiednio dla potrzeb dydaktycznych wypreparowanym z rzeczywistości lub skonstruowanym przykładzie ukazać, na podstawie wskazań analizy etycznej, możliwe rozwiązania problemów moralnych pojawiających się w życiu gospodarczym. Rozwiązujący studium przy- padku z zakresu etyki biznesu ćwiczą zdolność diagnozowania i analizowania oraz praktycznego zastosowania teorii i narzędzi etycznych w ich przyszłym życiu zawo- dowym. Zdobywają również ogromnie cenną dla zarządzających wiedzę negatywną o błędnych rozwiązaniach i związanych z nimi konsekwencjach. Dlatego też praw- dziwe staje się twierdzenie, iż rozwiązywanie studium przypadku z zakresu etyki biz- nesu prowadzi do nabycia lub dalszego rozwoju nie tylko kompetencji zawodowych, ale i moralnych, społecznych oraz kulturowych, a zatem przyczynia się do zapobie- gania konfliktom w życiu zawodowym. Harwardzkie studium przypadku posiada przemyślaną strukturę. Składa się ona ze zwięzłego przedstawienia sytuacji, w tym chronologii i charakterystyki jej sprawców, do których należą również instytucje i korporacje. Następnym krokiem w rozwiązywaniu studium przypadku z zakresu etyki w biznesie jest ukazanie,
182 Grzegorz Szulczewski
jakie problemy etyczne wynikają z rozwoju opisanej sytuacji. Dalej przechodzi się do poszukiwania rozwiązań tych problemów poprzez przedstawienie możliwych sposobów działania. Następnie w kontekście etyki rozważa się zaproponowane opcje działania i odnoszące się do nich uzasadnienia. Po wyborze najlepszego, w sensie etycznym, rozwiązania przedstawia się plan przeprowadzenia działania wskazanego w wyniku analizy etycznej.
2. Charakterystyka studium przypadku
z zakresu etyki biznesu
Od czasu oryginalnego zastosowania metody studium przypadku w etyce biz- nesu znacznie rozwinęła się metodologia związana z jego budową i jednocześnie z analizą. W literaturze fachowej i powstałej na potrzeby dydaktyki znajdziemy wiele projektów struktury studium przypadku i propozycji jego analizy. Wskazują one na potrzebę, po zapoznaniu się z opisem i wydaniu spontanicz- nego osądu moralnego, powtórnego sięgnięcia do opisu i dokonania dokładnej jego analizy, tym razem analizy etycznej. Przy czym sugeruje się przeprowadzenie trój- stopniowej analizy etycznej przez osobę rozwiązującą studium przypadku. Najpierw powinna ona ujawnić to, co wynika z opisu, a nie jest w nim bezpośrednio zawarte, np. zobowiązania moralne pomiędzy sprawcami zdarzeń. Następnie mamy za zadanie przedstawić własną argumentację na rzecz preferowanego rozwiązania, sprawdzając, czy jest koherentna i do wprowadzenia w życie, a potem dokonać jej oceny w świetle znanych narzędzi etycznych i teorii moralnych. Kiedy ostatecznie zdecydujemy się po analizie etycznej na wybór jednego z rozwiązań, należy je porównać z rozwiąza- niem, jakie podsuwał spontaniczny osąd i zastanowić się, dlaczego ewentualnie pro- pozycje rozwiązań problemów etycznych różnią się pomiędzy sobą. Ten zabieg uświadomi nam znaczenie samej refleksji etycznej w znajdowa- niu najlepszych rozwiązań problemów moralnych, jakie niesie ze sobą działalność gospodarcza. W zależności od celu wytyczonego przez piszących studium przypadku wyróż- niamy kilka ich rodzajów. Studium przypadku może polegać na położeniu nacisku na poszukiwanie infor- macji, które są potrzebne do podjęcia właściwej decyzji w sensie moralnym. Kształci ono wtedy zdolności analityczne.
184 Grzegorz Szulczewski
gospodarczych jest konieczna, a kiedy zbędna. Jednocześnie praktyczne zastosowa- nie etyki do kwestii gospodarczych pozwala nam nauczyć się trudnej sztuki łączenia wymogów płynących z zasad etycznych z koniecznościami natury ekonomicznej. W założeniu twórców studiów przypadku z zakresu etyki biznesu powinniśmy nabyć, po wielokrotnym ich rozwiązywaniu, zdolności do rozpoznania, jakie zasady etyczne są fundamentalne i tym samym nie można ich łamać pod żadnym warun- kiem, nawet ze względu na konieczności ekonomiczne. Przeciwnicy nauczania etyki biznesu na podstawie studium przypadku podnoszą zarzuty, iż rozwiązania zastosowane w studium przypadku nie uwzględniają ryzyka utraty pracy, majątku czy dobrego imienia, co może dotyczyć osoby podejmującej decyzje w realnym życiu gospodarczym. O wiele łatwiej jest zdecydować się bowiem na rygorystyczne rozwiązanie broniące za wszelką cenę reguł moralnych w sytuacji bycia studentem rozwiązującym studium przypadku niż przez przedsiębiorcę czy pracownika uczestniczącego w realnym życiu gospodarczym. Problemem równie często podnoszonym przez krytyków wprowadzania metody studium przypadku do nauczania etyki biznesu jest kompleksowość zjawisk gospo- darczych. Do specyfiki studium przypadku z zakresu gospodarki należy faktycznie wysoka złożoność relacji, jakie przyczyniają się do powstania rozpatrywanych zja- wisk. W samej bowiem gospodarce będącej dziedziną oddziaływań społecznych występuje wiele sprzężeń zwrotnych i reakcji równoczesnych polegających na zmia- nach strategii działania ze względu na decyzje, jakie podejmują partnerzy biznesowi. Zmusza to piszących studium przypadku do selektywnego podejścia, polegającego na abstrahowaniu od części zachodzących interakcji w gospodarce, gdyż inaczej nie moglibyśmy wydać jednoznacznej oceny moralnej, ponieważ ciągle ujawniałyby się nowe fakty, budząc wątpliwości co do trafności przyjętego rozwiązania. Dlatego pierwszym problemem, przed którym stajemy zarówno przy wyborze materiałów do pisania studium przypadku, jak i samemu rozwiązując studium przy- padku, jest właściwe odniesienie do opisu sytuacji zawartego w studium przypadku. Chodzi mianowicie o to, by wszelki opis zdarzeń zawierał przede wszystkim najistot- niejsze szczegóły, a osoby zapoznające się z opisem były z kolei zdolne do ich odna- lezienia, w z konieczności szerszej narracji, jaką narzuca opis w studium przypadku. W celu ułatwienia rozwiązania studium przypadku z zakresu etyki biznesu można wykorzystać możliwości, jakie daje nam sama filozofia. Pozwoli to na zwięk- szenie naszej zdolności zarówno do właściwego odczytania opisu, jak i do zrozu- mienia sytuacji problemowej oraz jej właściwej analizy etycznej, a także dokonania wnikliwszej oceny możliwych rozwiązań studium przypadku. Na początek przydatna staje się metoda fenomenologiczna, a szczególnie propo- nowana przez nią redukcja ejdetyczna pozwalająca na ujęcie istoty zjawisk.
Studium przypadku jako metoda nauczania etyki biznesu. Geneza studium... 185
Z kolei hermeneutyka pozwala na interpretację opisywanych zdarzeń i ich zrozumienie. Filozofia analityczna przyczynia się do uściślenia znaczeń pojęć, które potrzebne są do przeprowadzenia analizy, a metoda sokratejska ukazuje możliwość zadawania określonych pytań w celu wydawania sądów etycznych. Filozofia dialogu z kolei wspiera metodycznie poszukiwanie alternatywnych pro- pozycji rozwiązań, a metaetyka może być pomocna w badaniu stopnia uzasadnienia wykorzystywanych formuł etycznych. Natomiast metoda dialektyczna przydaje się w sytuacji, w której w studium przy- padku mamy do czynienia z opisem konfliktu i musimy podjąć próbę jego przezwy- ciężenia, opierając się na dorobku etyki. Gdy spojrzymy z pewnego dystansu na nasze rozwiązywanie studium przypadku, ujawni się nam wówczas interesująca prawidłowość. Na początku, zapoznając się ze studium przypadku, sytuacja w nim opisana jest przez nas, jak już wspomnieliśmy, oceniana moralnie w sposób spontaniczny. Ta ocena może nie być do końca zwer- balizowana i objawiać się np. zakłopotaniem moralnym czy skrupułami, jakie budzą w nas najłatwiej narzucające się rozwiązania. Dlatego zaczynamy zawsze od poczucia moralnego lub wydania spontanicz- nego sądu moralnego, potem prowadzimy refleksję etyczną związaną z poszuki- waniem właściwych decyzji, by ostatecznie zająć stanowisko moralne w kwestii przedstawionej w studium przypadku. Mamy zatem do czynienia z sekwencją: moralność–etyka–moralność.
3. Zastosowanie etyki do rozwiązywana studium przypadku
z zakresu etyki biznesu
Jeśli chodzi o wykorzystanie teorii i kategorii etycznych, to możemy wykorzy- stać refleksję etyczną prowadzoną nieprzerwanie od czasów starożytności do dnia dzisiejszego, czyli przez prawie 2500 lat. W celu uporządkowania teorii i kategorii etycznych można pokusić się o ich schematyczne przedstawienie. Stanowić one będą zbiór narzędzi etycznych służących do rozwiązywania studium przypadku z zakresu etyki biznesu. Jest oczywiste, że ze względu na całe bogactwo możliwości stosowa- nia etyki do analizy studium przypadku nigdy nie będziemy w stanie przedstawić wszystkich teorii i kategorii etycznych. Mogący ulec rozszerzeniu schemat zasobów etycznych możliwych do wykorzystania przy analizie studium przypadku przedsta- wiono na rysunku 1.
Studium przypadku jako metoda nauczania etyki biznesu. Geneza studium... 187
Pierwszoplanowym czynnikiem mającym wpływ na rozwiązanie zadań stawia- nych przez studium przypadku jest poziom moralny osób podejmujących się tego przedsięwzięcia. Nie każdemu jest dane dokonać przejścia od intuicyjno-uczucio- wej oceny moralnej do poszukiwania wskazówek etycznych w celu rozwiązania rysującego się zagadnienia moralnego, jakie stawia studium przypadku. W większo- ści jednak znajdujemy się na poziomie rozwoju moralnego, który pozwala nam, by w przedstawionej sytuacji w studium przypadku emocjonalnie określić to, co słuszne, i to, co wypada – i to właśnie umożliwia nam rozpoczęcie poszukiwania rozwiązań zapobiegających sytuacji, która wedle nas jest nie do przyjęcia. Przy czym sam poziom moralny może kształtować środowisko, w którym przeby- wamy. Wcześniej taką rolę pełniły autorytety i tradycja, a źródłem ich utrwalania i propagowania były instytucje takie jak rodzina, szkoła, państwo, kościół. Obecnie znaczną rolę odgrywają media, a na kształt poglądów moralnych wpływa teraz w większym stopniu grupa rówieśnicza, a ostatnio firma czy też wielka korporacja.
Podkreślmy jeszcze raz, że od poziomu moralnego zależy jednak, czy osoby podejmujące się rozwiązania zadań stawianych przez studium przypadku w ogóle rozpoznają, iż mamy do czynienia z problemem moralnym i dostrzegą szansę na posłużenie się dorobkiem etyki. Nie tylko jednak do rozwiązywania studium przypadku z etyki biznesu wyma- gany jest pewien poziom moralny, ale z drugiej strony właśnie studium przypadku stanowi dobrą pomoc w edukacji moralnej podejmującej się prób wznoszenia na wyższy poziom moralny, który charakteryzuje zdolność świadomego zastosowania zasad i norm etycznych. Natomiast dla osób, których grono niestety nie maleje, a mianowicie osób cynicz- nych czy dotkniętych anomią moralną, rozwiązania studium przypadku ukazują, jak niekiedy niewiele potrzeba, by przy wykorzystaniu dorobku etyki podjąć decyzję właściwą z moralnego punktu widzenia. Model rozwoju moralnego stworzony przez L. Kohlberga przedstawia, jakie doce- lowe rozwiązania preferują poszczególne osoby znajdujące się na różnych poziomach rozwoju moralnego.
188 Grzegorz Szulczewski
Tabela 1. Model rozwoju moralnego L. Kohlberga
Etap rozwoju moralnego
Motyw uzasadnienia podejmowanych dzia a!
Zasada podejmowanego dzia ania
Charakterystyka dobra jako celu dzia ania
Uwzgl"dniane w trakcie dzia ania Podstawowy egoistyczny dobre tylko to, co jest dobre dla mnie
dobrem korzy#$ bez nara%ania si" na kar"
zakaz dobrem korzy#$ w postaci nagrody
obietnica nagrody &rodkowy konwencjonalny dobre to, co jest dobre dla wspólnoty
dobre to, co dobre dla mojej grupy
obyczaje dobre to, co dobre dla wszystkich ludzi podobnych do mnie
zasady gry fair play
Dojrza y etyczny dobre to, co jest dobre dla ludzko#ci
dobre to, co dobre dla spo ecze!stwa
kodyfikacje prawne i etyczne dobre to, co dobre dla wszystkich ludzi
inteligencja moralna i g os sumienia Źródło: opracowanie własne na podstawie koncepcji L. Kohlberga zawartej w: L. Kohlberg, R. Mayer, Rozwój jako cel wychowania, w: Spory o edukację, red. Z. Kwieciński, L. Witkowski, IBE, Warszawa 1993.
Niezmiernie ważne jest zatem, by osiągnąć fazę dojrzałą rozwoju moralnego. Z tego względu należy rozwijać inteligencję moralną, dzięki której natrafimy na wła- ściwe rozwiązanie zagadnień postawionych w studium przypadku.^1
4. Modele rozwiązywania studium przypadku
z zakresu etyki biznesu
W celu ułatwienia prac nad rozwiązaniem studium przypadku możliwe jest załą- czenie instrukcji przedstawiającej kolejne kroki postępowania.
(^1) Por. D. Lennick, F. Kiel, Inteligencja moralna, Purana, Wrocław 2007, s. 46. Podkreślmy wagę roz- wijania inteligencji moralnej: Inteligencja moralna kieruje najwyższym etapem rozwoju moralnego, pozwala rozpoznać sytuację wymagającą decyzji o charakterze moralnym oraz dzięki niej jesteśmy w sta- nie wykorzystać wiedzę z zakresu etyki służącą do prawidłowej oceny moralnej. Stanowi ona umiejęt- ność wyznaczania sobie takich celów i dokonywania takich wyborów, by były zgodne z poszanowaniem zasad moralnych. Dzięki jej działaniu osiągamy sztukę pogodzenia własnych aspiracji z akceptowalnym w sensie moralnym układem wartości. Ocenia ona, w jakim stopniu nasze cele i zachowania są zgodne z naszym kompasem moralnym. Jej działanie zapewnia wierność sobie. Pozwala nam zatem odpowiedzieć na pytanie, na ile nasze życie wewnętrzne cechują: konsekwencja, uczciwość, spójność, brak hipokryzji. Inteligencja moralna wiąże się również ze zdolnością do przyznawanie się do błędów. Stanowi umiejętność kompromisu i samowybaczania, a także wybaczania innym. Posiadając inteligencję moralną, jesteśmy „ zdolni do godzenia ze sobą planów , działań i wartości etycznych ”.
190 Grzegorz Szulczewski
to jednak czynione zło może wcześniej czy później prowadzić do wyrzutów sumienia lub nawet dezintegracji osobowości.
Możemy też przedstawić bardziej złożoną instrukcję rozwiązywania studium przypadku.
Instrukcja 2^3
I. Opis przypadku
- Identyfikacja problemu a) Nazwanie zjawiska w kategoriach biznesowych. Co było przyczyną powsta- nia problemu? b) Wybierz trzy narzędzia etyczne do opisu problemu. c) Dokonaj opisu problemu w kategoriach etycznych.
- Geneza problemu a) Kiedy zauważono problem? b) Kto jest odpowiedzialny za tę część przedsiębiorstwa, gdzie pojawił się problem? c) Jakie elementy infrastruktury etycznej firmy zostały naruszone?
- Znaczenie problemu a) Jakie znaczenie ma ten problem dla funkcjonowania firmy?
- Prognozy w razie niepodjęcia żadnych działań a) Prognoza optymistyczna – problem sam się rozwiąże. Czy mimo to są racje za podjęciem działań w celu rozwiązania tego problemu?
(^3) Inspiracją do napisania instrukcji było „Dwanaście pytań służących określeniu etycznych postaw decyzji gospodarczych’’ zawartych w: L.L. Nash, Etyka bez kazań, w: Etyka biznesu. Z klasyki współczesnej myśli amerykańskiej, red. L.V. Ryan CSV, J. Sójka, W drodze, Poznań 1997, s. 250–271. ,,Dwanaście pytań służących określaniu etycznych podstaw decyzji gospodarczych:
- Czy dokładnie określiłeś problem?
- Jak określiłbyś ten problem, stojąc po drugiej stronie?
- Jak w ogóle doszło do takiej sytuacji?
- Wobec kogo i wobec czego starasz się być lojalny jako osoba i jako pracownik spółki?
- Jakie masz zamiary, podejmując taką decyzją?
- Jak mają się te zamiary do możliwych rezultatów?
- Kogo mogłaby skrzywdzić twoja decyzja lub twoje działanie?
- Czy masz możliwość omówienia problemu z zainteresowanymi stronami przed podjęciem decyzji?
- Czy jesteś pewien, że twoje obecne stanowisko będzie również aktualne w dłuższym okresie?
- Czy możesz, bez żadnych skrupułów, wyjawić swoją decyzję lub działania bezpośredniemu przełożonemu, dyrektorowi naczelnemu, całej radzie dyrektorów, swojej rodzinie, społeczeństwu jako całości?
- Jaka będzie symboliczna wymowa twojego działania, jeśli zostanie ono właściwie zrozumiane? Jaka, jeśli zostanie zrozumiane źle?
- Pod jakim warunkiem zgodziłbyś się na uczynienie wyjątku i rezygnację ze swojego stanowiska?”.
Studium przypadku jako metoda nauczania etyki biznesu. Geneza studium... 191
b) Prognoza pesymistyczna – niebezpieczeństwo kryzysu organizacji, jeśli nie zostaną podjęte odpowiednie kroki. Na czym będzie polegał kryzys i jakiego będzie rodzaju? II. Analiza etyczna problemu
- Wybierz trzy narzędzia do analizy etycznej problemu.
- Dokonaj analizy etycznej problemu, opierając się na tych trzech narzędziach. III. Propozycje rozwiązania
- Przedstaw, jeśli to możliwe, alternatywne propozycje rozwiązania, podając ich uzasadnienie.
- Czy są to realne rozwiązania?
- Przedstaw zamierzone i niezamierzone skutki oddziaływań.
- Jakie będą koszta, w tym koszta etyczne, proponowanych rozwiązań problemu?
- Zastosuj wybrane narzędzia etyczne do wyboru jednego z rozwiązań i podaj uzasadnienie.
Możliwe jest również opracowanie, na podstawie bogatej literatury i dostępnych w internecie materiałów, listy szczegółowego postępowania związanego z rozwiązy- waniem studium przypadku.
Instrukcja 3
Lokalizacja i określenie problemu I. Wstępne ujęcie problemu
- Najpierw postaraj się dostrzec problem.
- Przedstaw najbardziej ogólnie problem.
- Zadaj pytania naprowadzające do jego bliższego określenia: a) Z czego wynika problem: z błędu, zaniechania, bądź okoliczności niezależnych? b) Czy problem związany jest bezpośrednio z działalnością biznesową, czy też wynika z działań poza rolą organizacyjną? c) Czy możesz wysłuchać zainteresowanych osób, których dotyczy problem? II. Określ bardziej szczegółowo, na czym polega problem.
- Rozpatrz ten problem ze swojej perspektywy.
- Jak określiłbyś problem, stojąc po przeciwnej stronie?
- Jak określisz go z perspektywy relacji: ja–ty, ja–my, pracownik–organizacja, z pespektywy wspólnoty: społeczności lokalnej, społeczeństwa, a ostatecznie z perspektywy ludzkości?
Studium przypadku jako metoda nauczania etyki biznesu. Geneza studium... 193
- Jakie wartości były celem działania doprowadzającego do powstania opisanej w studium przypadku sytuacji i jakie ewentualnie wartości mogą być naruszone?
- Jak mają się do przestrzegania norm wybrane środki proponowane do urze- czywistniania celów? VI. Przed podjęciem ostatecznej decyzji
- Wymień etyczne, ekonomiczne i prawne argumenty „za” i „przeciw” przyję- ciu każdego z rozwiązań.
- Zastanów się, kto zyska, a kto straci na danej decyzji i zbadaj, czy to będzie zgodne z twoim poczuciem sprawiedliwości.^4
- Przed ostatecznym podjęciem decyzji postaraj się spojrzeć na nią oczami innych. Zastanów się, jak postąpi w danej sytuacji osoba, którą cenisz za jej profesjonalizm oraz osoba, która jest dla ciebie autorytetem.
- Weź pod uwagę, jak będziesz się czuł po podjęciu tej decyzji. a) Czy będziesz mógł sobie spojrzeć prosto w oczy? b) Czy nie będziesz czuł się nieswojo w stosunku do kolegów? c) Czy bez obaw powrócisz do domu, gdy rodzina dowie się, co zadecydowałeś? d) Czy szef będzie zadowolony, gdy się dowie o twej decyzji? e) Czy sen o tym, jak udzielasz wywiadu telewizyjnego o swojej decyzji, nie będzie koszmarem?
- Jak mają się intencje do możliwych rezultatów decyzji?
- Czy stopień ryzyka nieudanej realizacji decyzji nie jest zbyt duży?
- Czy sam wybór rozwiązania i sposób realizacji decyzji będzie równie dobrze oceniony w dłuższym okresie?
- Czy jesteś w stanie zrezygnować ze swojej decyzji?
- Czy warunek doprowadzający do zmiany decyzji jest możliwy do akceptacji?
- Jeśli tak, to który wybór jest lepszy i dlaczego? VII. Po rozważeniu wszystkich wskazanych kwestii przedstaw własne rozwiązanie.
(^4) W tym miejscu należy wykorzystać koncepcję interesariuszy. Oto przykład: Studium przypadku Kogo z interesariuszy dotyczy Korzy#ci, jakich do#wiadczaj' Szkody, jakich mog' dozna$ Rozwiazanie 1 Rozwi'zanie 2 Rozwi'zanie 3 Źródło: F.J.H. Kaminski, Methodik des Ökonomieunterrichts, Klinkhardt, Bad Heilbrunn 1999, s. 14.
194 Grzegorz Szulczewski
Ocena etyczna podjętej decyzji VIII. Określ koszty moralne podjętej decyzji, udzielając odpowiedzi na poniższe pytania.
- Czy twoja decyzja nie narusza złotej reguły?
- Czy twoje intencje są zgodne z nakazem moralnym wypełnienia obowiąz- ków? W celu odpowiedzi: a) Zastosuj imperatyw kategoryczny. b) Zastosuj zasadę prima facie. c) Zbadaj, czy wypełniono obowiązki konieczne przed niezupełnymi, np. życzliwości.^5 d) Zastosuj imperatyw praktyczny.
- Czy twoja decyzja dokona się z poszanowaniem praw moralnych? W celu odpowiedzi rozważ, czy swoją decyzją nie naruszysz praw człowieka.
- Czy nie nadużyjesz zaufania, jakim darzy twą profesję społeczeństwo?
- Zastosuj test pomyślności (utylitaryzm), czyli ustal, jakie korzyści i jakie szkody przyniosą twoje działania.
- Zbadaj, czy przestrzegasz reguł społecznie korzystnych, czy osiągasz spra- wiedliwy rozkład korzyści i szkód oraz czy z rozwiązania studium przypadku wynika, że przywiązujesz większą wagę do szkód niż korzyści. IX. Następnie spójrz na decyzję od strony etyki biznesu.
- Zbadaj, które z możliwych rozwiązań jest do przyjęcia na gruncie etyki biznesu.
- Zastanów się, które rozwiązanie jest najlepsze na gruncie etyki biznesu i dlaczego.
(^5) G.D. Chryssides, J.H. Kaler, Wprowadzenie do etyki biznesu, PWN, Warszawa 1999. W tej książce na stronie 114 znajdujemy cenne wskazówki dla rozwiązania studium przypadku: „(A) Zalecenia dotyczące pomyślności: Oblicz, jakie pożytki i jakie szkody przynoszą dane działania (i komu). Staraj się przestrzegać reguł społecznie korzystnych! Staraj się osiągać sprawiedliwy rozkład korzyści i szkód! Przywiązuj większą wagę do szkód niż do korzyści! (B) Zalecenia dotyczące obowiązków: Zbadaj motywy działania, by określić, czy zasługują na uznanie moralne. Zastosuj do motywów test uniwersalizacji, który pomaga w określeniu ogólnych obowiązków moralnych. Odróżniaj obowiązki faktyczne od obowiązków prima facie za pomocą testu względnej ważności. Odróżniaj obowiązki zupełne od obowiązków niezupełnych za pomocą testu występowania odpowied- nich praw człowieka. Rozpoznaj specyficzne obowiązki wypływające z roli społecznej. (C) Zalecenia dotyczące praw: Zastosuj test szacunku dla osoby, który pomaga określić podstawowe prawa moralne. W przypadku konfliktu praw użyj testu względnej ważności. Rozpoznaj specyficzne prawa wypływające z roli społecznej”.
196 Grzegorz Szulczewski
jest nie w pełni słuszny zarzut, iż stosowanie imperatywu kategorycznego jest ogra- niczone, gdyż problemem staje się pogodzenie wymogu uniwersalizacji z występują- cymi w biznesie sytuacjami, które wydają się być tak indywidualne, że trudno sobie wyobrazić sens tworzenia na ich podstawie maksymy postępowania potrzebnej do oceny etycznej działania. Dla poparcia tego zarzutu powołuje się na dorobek Nicolai Hartmanna, który jak nikt inny rozumiał potrzebę indywidualnej ekspresji i tworzenia własnej skali wartości, głosił bowiem potrzebę odważnej realizacji własnych planów życiowych zgodnie ze specyficznym dla siebie, niepospolitym postępowaniem. Według niego istnieje imperatyw rozwoju własnej osobowości. Człowiek jako działająca osobowość „musi raczej zarazem chcieć, by […] było w jego postępowaniu jeszcze coś własnego, czego zamiast niego nikt inny nie mógłby i nie powinien czynić. Jeśli z tego zrezygnuje, staje się zwykłym, zastępowalnym przez każdego numerem w tłumie: jego osobista egzystencja staje się daremna, bezsensowna”. 6 Ekspresja indywidualności właśnie w przypadku gospodarki prowadzi do inno- wacyjnych rozwiązań, jednak ich wartość musi zawsze być oceniana ze względu na skutki, jakie przynosi. Sama innowacyjność przyczyniająca się do sukcesu finanso- wego nie wystarczy, byśmy mogli powiedzieć o kimś, że „dobrze zarabia”. Jak pisze Nicolai Hartmann „każdy konkretny człowiek winien »być« według swojego indywidualnego etosu; powinien go wypełniać swoim byciem. Nie powinien jednak tego czynić kosztem wartości powszechnych, lecz raczej w tych granicach, w jakich pozwalają mu one działać, granice te są jednak rozległe […]. We wszelkiej moralności wartości powszechne mają charakter podstawy i w tym sensie mają bez- względne pierwszeństwo. Dopiero nad nimi może się wznosić bardziej zróżnicowana struktura osobistego wartościowego bycia”.^7 Tym samym głębsza, etyczna analiza ukazuje nam możliwość stosowania impera- tywów I. Kanta nawet w sytuacji, gdy działanie ma na wskroś indywidualny charak- ter. Tym bardziej ważne jest to stwierdzenie, iż mylnie się przypuszcza, że I. Kantowi chodziło o ocenę działania wedle zasady: „Co by było, gdyby wszyscy tak czynili”. Prawdą jest natomiast, że I. Kant klasyfikował działania jako moralne wtedy, gdy stworzone na ich podstawie maksymy nie zaprzeczają prawu powszechnemu, czyli nie negują m.in. prawa ochrony własności w czasach I. Kanta, a obecnie prawa wol- nej konkurencji.
(^6) N. Hartmann, Wypisy z etyki, wybór i oprac. M. Grabowski, Wydawnictwo UMK, Toruń 1999, s. 78. (^7) Ibidem, s. 82.
Studium przypadku jako metoda nauczania etyki biznesu. Geneza studium... 197
Również w toku refleksji etycznej i metaetycznej prowadzonej nad analizą etyczną dokonaną w studium przypadku etycy mają szanse praktycznego ustosunkowania się do przydatności różnych odmian konsekwencjalizmu, w tym utylitaryzmu. Zastosowanie konsekwencjalizmu jako metody oceny etycznej decyzji gospo- darczych ma swoje poważne ograniczenia. Konsekwencjalizm wydaje ocenę na podstawie założenia, że intencje, zamiary doprowadzą w przyszłości do przewidy- wanych skutków. Jednakże decyzja, którą mamy podjąć, choć może mieć jako pod- stawę wysoce moralne intencje, może prowadzić do powstania skutków, które często zależą od czynników nie do przewidzenia. Szczególnie w działaniach gospodarczych mamy do czynienia z dużym stopniem ryzyka polegającego na tym, że nasze zamiary nie zrealizują się po naszej myśli lub wywołają nieoczekiwane skutki. Dlatego powo- ływanie się na to, iż działanie jest dobre moralnie, ponieważ przyniesie ono dobre rezultaty, np. jak głosi utylitaryzm w postaci szczęścia jak największej liczby ludzi, jest niewystarczające do akceptacji moralnej. Na podstawie tej argumentacji nie możemy dokonać wyboru właściwego sposobu działania. Możemy jednak w trakcie analizy etycznej studium przypadku z zakresu etyki biznesu starać się udowodnić potrzebę stosowania bezwarunkowo reguły konsekwen- cjalistycznej Marcusa G. Singera. Głosi ona, że: „iż nie należy podejmować żadnych działań, których powszechne podjęcie przyniosłoby złe skutki”^8 bez wyjątków, nawet wtedy, gdy wydaje się nam, że podjęliśmy je pod wpływem okoliczności tylko raz. Tym samym cenne dla etyków podejmujących się trudu rozwiązywania kwe- stii zawartych w studium przypadku z zakresu gospodarki jest potwierdzenie, a dla studentów nabycie przeświadczenia o potrzebie bezwzględnego zachowania pod- stawowych norm i zasad i uświadomienie potrzeby podjęcia się trudu stopniowego dochodzenia do pełnego przestrzegania wskazań etycznych w życiu zawodowym i w samej organizacji. Studium przypadku zatem stanowi bardzo ważne z etycznego i moralnego punktu widzenia doświadczenie pozwalające na odpowiedź na pytania: Jak zachowywać się właściwie w sytuacji, gdy nie ma szans na spełnienie wymogów wypływających z wszystkich norm moralnych.
(^8) M.G. Singer, Verallgemeinerung in der Ethik: zur Logik moralischen Argumentierens, Suhrkamp Verlag, Berlin 1975, s. 30.
Studium przypadku jako metoda nauczania etyki biznesu. Geneza studium... 199
do głównego projektanta hal targowych. Jest nim doświadczony i znany architekt. To za jego sprawą wzrosły niepomiernie koszty inwestycji. Z rozmowy z nim dowia- dujesz się, iż zwiększył on parametry konstrukcyjne budowli ponad przyjęte stan- dardy budowlane w Europie Zachodniej. Tłumaczył to faktem, iż w Polsce są inne warunki klimatyczne. Niekiedy zdarzają się duże opady śniegu, co może doprowa- dzić do ogromnych obciążeń dachu i konstrukcji nośnej. Wiesz, że jego stanowisko uniemożliwia realizację pomysłu inwestycyjnego. Od specjalistów prawa budowla- nego dowiedziałeś się, iż regulacje prawne nie obejmowały tak wielkich obiektów, ale można trzymać się przepisów budowlanych dla mniejszych inwestycji i nie sto- sować zawyżonych norm. Co zrobisz w tej sytuacji? Krótki komentarz do przykładu 2. To studium przypadku prowadzi nas do roz- ważenia różnych rodzajów odpowiedzialności: względem rodziny, względem wła- snego postępowania, względem własnej firmy, ale przede wszystkim szczególnie wobec przyszłych użytkowników.
Przykład 3 Jesteś dyrektorem średniej wielkości firmy budowlanej, która stale ma problemy z uzyskiwaniem wystarczającej ilości zamówień publicznych. Dzisiaj rano przegląda- łeś pocztę elektroniczną. Twoją uwagę zwrócił list dawnych kolegów z klubu ekolo- gicznego. Dowiedziałeś się z niego, że Agencja do spraw Ochrony Środowiska ONZ uznała Wisłę za jedną z pięciu ostatnich dzikich rzek Europy i jeden z głównych korytarzy ekologicznych kontynentu. Wzdłuż jej biegu przemieszczają się zwierzęta i rośliny. Zaniedbania w jej regulacji (wybudowano tylko jeden stopień wodny we Włocławku zamiast planowanych ośmiu) pozwoliły ocalić unikalne w skali globu naturalne biotopy łęgowe zamieszkałe przez rzadkie gatunki ptaków i endemity roślinne. Wiesz coś o tym, bo kiedyś w upalny dzień wybrałeś się z synem w oko- lice Płocka. Do dzisiaj w pamięci masz obraz tamtych stron. Na zdjęciach widać was uśmiechniętych i beztroskich. Brak regulacji w sposób przewrotny doprowa- dził do poprawy czystości wody, natomiast wiesz, że szybki bieg uregulowanej rzeki nie pozwoli na jej samooczyszczenie. Dlatego przeciw regulacji już teraz protestują ekolodzy. Jednakże przeglądając dalej pocztę elektroniczną, przeczytałeś drugi list od kolegów z branży. Mówił on o raporcie Ministerstwa Ochrony Środowiska i Zaso- bów Wodnych. Dowiedziałeś się z niego, że nieuregulowanie Wisły doprowadziło do realnej możliwości katastrofy. Otóż tama we Włocławku pełni od trzydziestu lat zadania, które miały przejmować niewybudowane osiem stopni wodnych. Według wstępnych obliczeń z powodu możliwości pęknięcia tamy bezpośrednio zagrożonych jest 200 osób, a dalsze 2 tys. może ucierpieć podczas wielkiej powodzi. Co gorsza,
200 Grzegorz Szulczewski
awaryjne opróżnienie zbiornika we Włocławku grozi przedostaniem się do Wisły gromadzonych od lat na dnie trucizn. Rozwiązaniem wydaje się budowa stopnia wodnego w Nieszawie. Na jego utworzenie silnie nalegają też przedstawiciele lobby energetycznego. Wskazują oni na wielkie korzyści ekonomiczne związane z zainsta- lowaniem turbin prądotwórczych. Sama budowa i eksploatacja nowej tamy da pracę wielu ludziom w tym regionie odczuwającym skutki bezrobocia. Także ty możesz liczyć na zamówienia. Wszyscy mają świadomość, że związana z budową regulacja zmieni charakter rzeki. Dla jednych upodobni ją do rzek europejskich, po których mkną barki, a dla drugich oznacza jej bezpowrotne zniszczenie. Już dzisiaj zastanawiasz się, jakie stanowisko zajmie rząd. Jak uzasadni swoją decyzję? I czy ty, który kiedyś z sympatią towarzyszyłeś akcjom ekologów, a obecnie jesteś menedżerem średniej wielkości firmy budowlanej, będziesz starał się wpłynąć na decyzje w sprawie budowy i czy masz zabiegać o ewentualne kontrakty? Krótki komentarz do przykładu 3. Mamy tu do czynienia z konfliktem wartości, i to szczególnym, który przekształca się w dylemat moralny, gdyż racje co do wyboru właściwej drogi postępowania są podzielone.
Przykład 4
Cały świat wraz z nastaniem roku 2000 chciał wkroczyć w nową epokę. Euro- pejskie banki mające silne ograniczenia w dziedzinie inwestowania wyraźnie nie dotrzymywały kroku amerykańskim korporacjom finansowym. Zdecydowano się na nową strategię aktywnego wkraczania na nowe rynki finansowe i obracania tur- bofinansowymi produktami, wydawało się zresztą, że nie ma innej możliwości. Na rynku finansowym panuje bowiem, jak głosili zwolennicy nowej strategii, prosta zasada: walcz albo zgiń. Właśnie wtedy wyjechałeś na praktykę bankową do Frank- furtu nad Menem. Twoim pierwszym zadaniem było doradztwo i sprzedaż nowych wtedy produk- tów inwestycyjnych o wdzięcznej nazwie: złożone instrumenty pochodne oparte na długu (collateral debt obligations – CDO). Na początku chciałeś dorównać wyni- kami sprzedaży swym niemieckim kolegom. W odróżnieniu jednak od nich, „sta- rych wyjadaczy” zamierzałeś zdobyć trochę informacji o oferowanych produktach. To, czego się dowiedziałeś, wzbudziło twój niepokój. Otóż te wysoko skomplikowane produkty były oparte na warstwowo spakowa- nych kredytach, wśród których były kredyty subprime. W tym czasie masowo były bowiem zaciągane kredyty hipoteczne częściowo na kupno własnego domu, a częściowo pod zastaw spłacanej hipoteki, w celu kupna nowych nieruchomości. Wszystko odbywało się zgodnie z logiką rynkową. Ceny
