Pobierz Style radzenia sobie ze stresem a ocena własnej sytuacji życiowej przez matki dzieci z niedorozwojem umysłowym i więcej Publikacje w PDF z Psicologia Generale tylko na Docsity!
Style radzenia sobie ze stresem a ocena własnej sytuacji ż yciowej przez
matki dzieci z niedorozwojem umysłowym
1
Ż aneta Stelter Instytut Psychologii UAM Poznań
THE WAYS OF COPING WITH STRESS OF MOTHERS OF MENTALLY HANDICAPPED CHLDREN
Summary: Giving birth to handicapped child means for its mother a lasting and fundamental change in her living situation. A special link between mother and child causes that a mentally handicapped child is traumatic experience for its mother. To sketch a psychological portrait of a mother of a mentally handicapped child there was payed attention on the process of coping with long-lasting psychological stress. The tests have shown that mothers of mentally handicapped children who have a tendency to become involved in solution of the problem in crisis situations are less open to negative effects of mental stress then mothers who in difficult situation concentrate on their own emotions or try to brush aside the problem of mental deficiency.
Wprowadzenie
Doświadczenie przez matkę sytuacji urodzenia dziecka upośledzonego umysłowo jest okolicznością, która ze względu na jej ogromne znaczenie dla matki, musi wpłynąć na sposób jej funkcjonowania, stosunek do samej siebie i do jej niepełnosprawnego dziecka. Analiza sposobów radzenia sobie przez matkę ze stresem, wywołanym chorobą dziecka (w tym wypadku upośledzeniem umysłowym), to nie tylko ciekawy problem teoretyczny. Ważny jest również wymiar utylitarny. Opieka nad dzieckiem leży przede wszystkim w rękach rodziców, zwłaszcza matki. Lekarze i psychologowie są doradcami, konsultantami, wyznaczają zakres i program leczenia. Lecz sposób realizacji tych zaleceń, wysiłek włożony w wykonanie codziennych zadań to ciężar, który bierze na siebie chore dziecko i jego rodzina. Obciążenia wywołane chorobą dziecka są bardzo duże, a wpływ choroby dziecka na życie matki pokazują zmiany o charakterze tymczasowym, przystosowawczym, jak i te trwałe na dłużej przekształcające normy, zasady, wartości czy reguły funkcjonowania matki i rodziny. Dlatego też szczególnie w tym aspekcie, ważny jest problem adaptacji do stresu a w szczególności sposoby radzenia sobie (zob. Jelonkiewicz, 1992; Pisula, 1996). Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie wyników badań, które wskazują na istnienie związku, pomiędzy stosowanymi stylami radzenia sobie ze stresem a oceną własnej sytuacji życiowej przez matki dzieci z niedorozwojem intelektualnym. Upo ś ledzenie dziecka jako sytuacja stresowa w ś wietle wybranych koncepcji stresu. Urodzenie się dziecka niepełnosprawnego jest bez wątpienia sytuacją stresową. Wielu badaczy podkreśla, że obecność dziecka upośledzonego umysłowo wywiera wielostronny wpływ na funkcjonowanie rodziny i jest źródłem długotrwałego stresu (Cunningham 1992, Minczakiewicz 1990, Mrugalska 1988, Obuchowska 1991, Pisula 1993).
(^1) Artykuł powstał na podstawie badań przeprowadzonych na potrzeby rozprawy doktorskiej pt.
Temperament jako czynnik moderujący stres matki dziecka upośledzonego umysłowo napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Jana Strelaua
Jak wiadomo z koncepcji stresu Lazarusa (1986) odebranie przez podmiot określonej sytuacji jako stresującej zależy przede wszystkim od wyniku konfrontacji człowieka z wymaganiami świata i własnej osoby. Sytuacja w rozumieniu Lazarusa zawiera trzy elementy, na których człowiek może się skoncentrować i na które może reagować, a mianowicie: wymagania, ograniczenia i zasoby. Jednostka posiadająca pewne przekonania, wartości i umiejętności konfrontuje swoje właściwości z właściwościami sytuacji, ocenia swoje relacje z otoczeniem ze względu na ich znaczenie dla własnego położenia. Ten rodzaj oceny, nazywamy oceną pierwotną ( primary appraisal ). Jest to osąd ( judgement ) o znaczeniu danej transakcji dla dobrostanu ( well - being ) jednostki. Człowiek ocenia czy jego aktualna konfrontacja ( encounter ) z otoczeniem angażuje ważne dla niego wartości czy cele (Lazarus, 1987). Ocena ta będąca procesem poznawczego oceniania podmiotowego znaczenia danej transakcji ze światem, w konkretnym położeniu życiowym może uzyskać następujące treści:
- transakcja jest bez znaczenia ( irrelevant ),
- transakcja jest sprzyjająco - pozytywna ( benning - positive ),
- transakcja jest stresująca ( stressful ) (Lazarus, 1980, 1987; Folkman, 1984). Ocena wtórna ( secondary appraisal ) ma miejsce kiedy sytuacja zostanie oceniona przez jednostkę w kategoriach stresu (Lazarus i Folkman, 1984). Wtedy człowiek szacuje co (jeśli w ogóle coś) może być zrobione aby przezwyciężyć zagrożenie lub mu zapobiec, aby zwiększyć szansę na polepszenie swojej sytuacji. Dana relacja (transakcja) oceniona zostanie przez podmiot jako stresująca gdy zawiera: szkodę/stratę, zagrożenie, wyzwanie. Stopień stresowości danej transakcji zależy od podmiotowej oceny poznawczej oraz od tego jaka transakcja wchodzi w grę. Istnieje bowiem współzależność między tym ile wchodzi w grę (jakie jest ryzyko) a osobistym oszacowaniem ( person`s appraisal ) własnych zdolności, możliwości poradzenia sobie (Folkman, 1984). Transakcja podmiotu ze światem wtedy stanowi stres psychologiczny dla jednostki gdy oceniana jest przez nią jako poddającą próbie (taksującą) lub przekraczającą zasoby (możliwości) radzenia sobie. Tak więc stres psychologiczny ujmowany jest tutaj w kategoriach subiektywnego procesu wartościowania (oceniania) poznawczego (por. Reykowski, 1966). Pojęcie stresu w ujęciu Strelaua (1996) odnosi się do stanu na który składają się silne negatywne emocje takie jak: strach, lęk, wrogość oraz towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biochemiczne przekraczające normalny (podstawowy) poziom pobudzenia. Powodem tych zmian jest zakłócenie równowagi pomiędzy wymaganiami a możliwościami jednostki w ich spełnieniu. Wymagania to stresory lub sytuacje stresujące, które stres wywołują. Są to takie czynniki jak: nieprzewidywalne sytuacje życiowe, codzienne kłopoty, ważne wydarzenia życiowe. W swojej koncepcji Strelau rozróżnia obiektywną i subiektywną formę wymagań i możliwości. Wymagania obiektywne to zadania, sytuacje, które oddziałują na jednostkę niezależnie od jej cech. Odnosi się to przede wszystkim do traumatycznych lub ekstremalnych zmian życiowych. W takich wypadkach ocena sytuacji przez jednostkę pełni rolę wzmacniającą lub obniżającą poziom stresu (Strelau, 1996). Możliwości jednostki radzenia sobie z wymaganiami zależą m.in. od takich cech jak: inteligencja, wiedza, cechy osobowościowe i temperamentalne, doświadczenie życiowe, czy też aktualny fizyczny i psychiczny stan jednostki. Możliwości te również występują w dwóch formach. Z jednej strony istnieją obiektywnie, a tym samym stanowią przedmiot pomiaru, z drugiej natomiast mogą być doświadczane przez jednostkę subiektywnie jako wynik indywidualnej oceny. Naruszenie równowagi pomiędzy subiektywną i obiektywną formą wymagań i możliwości to źródło stresu psychicznego. Stan stresu jest więc wynikiem interakcji pomiędzy spostrzeganymi lub
charakterystycznym dla danej jednostki stylem radzenia sobie ze stresem. Coping to charakterystyczny (typowy) dla danej jednostki sposób zachowania się w różnych sytuacjach stresowych. Endler i Parker odróżniają radzenie sobie od mechanizmów obronnych a kryterium rozróżniania jest świadomość, która ma udział w procesie radzenia sobie ze stresem. Dokonując rozróżnienia pomiędzy stylami a strategiami radzenia sobie ze stresem Endler i Parker nawiązują do koncepcji lęku Spielbergera (por. Wrześniewski i Sosnowski, 1987). Procesy radzenia sobie mają dwie zasadnicze funkcje:
- regulowanie stresowych emocji ( emotion - focused coping ),
- rozwiązywanie problemu czyli zmiana stresogennej sytuacji poprzez zmianę własnego działania i/lub zagrażającego, szkodzącego otoczenia ( problem - focused coping ) (Lazarus 1987). Częściowo nawiązując do funkcji jaką według Lazarusa ma pełnić radzenie sobie ze stresem Endler i Parker wyróżniają: styl skoncentrowany na zadaniu, styl skoncentrowany na emocjach oraz styl skoncentrowany na unikaniu (1990).
- Styl skoncentrowany na emocjach dotyczy stylu charakterystycznego dla zachowania osób, które w sytuacjach stresowych mają tendencje do koncentracji na sobie i na własnych przeżyciach emocjonalnych takich jak złość, poczucie winy, napięcie.
- Styl skoncentrowany na zadaniu określa styl radzenia sobie ze stresem, polegający na podejmowaniu zadań przez jednostkę w sytuacji trudnej.
- Styl skoncentrowany na unikaniu określa styl radzenia sobie ze stresem charakterystyczny dla osób, które w sytuacji stresowej wykazują tendencje do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania tej sytuacji. Proces radzenia sobie powinien prowadzić do rozwiązania problemu stanowiącego źródło stresu bądź do złagodzenia przykrych stanów towarzyszących stresowi. Rezultat radzenia sobie może być jednak pozytywny, bądź negatywny (korzystny lub niekorzystny) i odzwierciedla się w samopoczuciu jednostki oraz jej sposobie funkcjonowania. Jak już wielokrotnie wspominano, sytuacja matki dziecka upośledzonego umysłowo jest sytuacją stresującą. Zatem może być ona rozpatrywana również ze względu na przebieg procesu radzenia sobie z krytycznym wydarzeniem życiowym, jakim jest urodzenie się dziecka upośledzonego, a także z uwagi na skutki długotrwałego stresu (upośledzenie nie jest stanem przejściowym) w psychologicznym, społecznym i fizjologicznym funkcjonowaniu matki Wobec znaczenia, jaki przypisuje się sposobom radzenia sobie ze stresem w odniesieniu do prawidłowego funkcjonowania jednostki, istotne wydaje się pytanie o związki między stylami radzenia sobie ze stresem a dobrostanem człowieka (w tym przypadku matki dziecka z niedorozwojem intelektualnym). Za przejaw dobrostanu u matek dzieci upośledzonych będzie się uważać pozytywną ocenę własnej sytuacji życiowej. Prezentowane poniżej wyniki badań dotyczą więc zależności pomiędzy stylami radzenia sobie ze stresem a oceną własnej sytuacji życiowej.
Badania własne
Cel bada ń. Punktem wyjścia do badań było pytanie o wpływ stylu radzenia sobie ze stresem, na poziom stresu przeżywanego przez matkę, w związku z wychowywaniem dziecka o obniżonym rozwoju intelektualnym. Wskaźnikiem poziomu przeżywanego stresu była ocena własnej sytuacji życiowej. Przyjęto, że im gorzej matka ocenia swoją sytuację tym bardziej narażona jest na stres upośledzenia. Postawione pytanie badawcze pozwoliło na wysunięcie następującej hipotezy:
- Radzenie sobie ze stresem przez matki dzieci upośledzonych umysłowo ma wpływ na ocenę własnej sytuacji życiowej a tym samym na poziom przeżywanego stresu.. Styl radzenia sobie ze stresem skoncentrowany na zadaniu ujemnie koreluje z oceną sytuacji jako stresującej a style: skoncentrowany na emocjach i styl radzenia sobie skoncentrowany na unikaniu korelują dodatnio. Grupa badawcza. Badaniem objęto 120 matek dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym (II = 35-49 według skali Wechslera) i znacznym (II = 20-34, również według skali Wechslera). W doborze matek obok stopnia upośledzenia dziecka ważnym kryterium był również jego wiek. Badaniem objęto matki dzieci upośledzonych umysłowo w wieku od 18 do 25 lat. Badania przeprowadzono na terenie województwa śląskiego (dawne katowickie). Średnie wieku badanych matek i ich dzieci przedstawia Tabela 1. Tabela 1 Wiek badanych matek i ich dzieci Wiek Przedział wiekowy M SD Matki 39-70 51 7, Dziecka 18-25 22 2,
Uwaga: M – wartość średnia, SD – odchylenie standardowe. Analizując grupę badawczą dokonano również analizy ilościowej rozkładu poziomu wykształcenia badanych matek względem stopnia upośledzenia dziecka (Tabela 2). Tabela 2 Rozkład liczebno ś ci badanych matek z uwzgl ę dnieniem ich wykształcenia i stopnia upo ś ledzenia dziecka Stopie ń Wykształcenie upo ś ledzenia podstawowe zawodowe ś rednie wy ż sze umiarkowane 13 19 31 5 znaczne 18 7 18 9
Największą liczbę badanych stanowiły matki dzieci upośledzonych w stopniu umiarkowanym, z wykształceniem średnim oraz matki dzieci upośledzonych w stopniu znacznym, z wykształceniem podstawowym i średnim. Metoda. W badaniach wykorzystano dwa kwestionariusze: 1) Kwestionariusz do Badania Stylów Radzenia Sobie ze Stresem CISS ( Coping Inventory for Stressful Situations ) N. S. Endlera i J. D. A. Parkera, w polskiej wersji adaptacyjnej (Szczepaniak, Strelau i Wrześniewski, 1996); 2) Kwestionariusz do Badania Sytuacji Ż yciowej Matek Dzieci Upo ś ledzonych Umysłowo (KS Ż M) , skonstruowany na potrzeby powyższych badań. Punktem wyjścia do stworzenia kwestionariusza do badania sytuacji życiowej matek dzieci upośledzonych umysłowo było założenie, że posiadanie takiego dziecka jest samo w sobie sytuacją trudną a rodzice tych dzieci (przede wszystkim matka) przeżywają bardzo silne, negatywne emocje, które powodują zakłócenie relacji pomiędzy członkami rodziny, szczególnie zaś pomiędzy rodzicami, pomiędzy matką a niepełnosprawnym dzieckiem oraz między członkami rodziny dziecka niepełnosprawnego a otoczeniem społecznym (Twardowski, 1991). To powoduje, że matka dziecka upośledzonego umysłowo jest narażona na uczestnictwo w wielu specyficznych sytuacjach trudnych, zawiązanych ściśle ze stanem zdrowia dziecka, a jej sytuacja życiowa w diametralny sposób różni się od sytuacji matek dzieci zdrowych. Kwestionariusz KSŻM jest narzędziem, które poszukuje informacji na temat sytuacji życiowej matek dzieci o obniżonym rozwoju inteligencji w oparciu o trzy wskaźniki. Pierwszy to ogólna ocena własnej sytuacji w odniesieniu do sytuacji życiowej matek dzieci zdrowych, drugi dotyczy uczestnictwa w specyficznych
Tabela 4 Warto ść współczynnika determinacji R^2 dla zmiennych zale ż nych i stylów radzenia sobie ze stresem Zmienna zale ż na R^2 F p Sytuacja 0,36 2,75 0, Trudności 0,53 6,34 0, Emocje 0,64 11,50 0,
Uwaga: R - współczynnik determinacji, F - wartość testu Fishera, p - poziom istotności.
Wyniki zamieszczone w Tabeli 4 pozwalają stwierdzić, że wszystkie zmienne zależne są w dużym stopniu wyjaśniane przez zmienność zmiennych niezależnych (w tym wypadku stylów radzenia sobie), określanych przy pomocy kwestionariusza CISS. Tabele zamieszczone poniżej przedstawiają dane, które pozwolą ustalić w jakim stopniu poszczególne style radzenia sobie tłumaczą zmienność zmiennych zależnych. Tabela 5 Analiza regresji dla zmiennej zale ż nej - sytuacja oraz zmiennych niezale ż nych mierzonych kwestionariuszem CISS
Zmienna niezale ż na ββββ r t
Coping emocjonalny 0,37 0,31 3,14** Coping zadaniowy 0,13 0,13 1, Coping unikowy 0,26 0,04 0, Ucieczka w towarzystwo 0,09 0,04 0, Czynności zastępcze -0,32 -0,12 -0,
Uwaga: β - wartość współczynnika regresji, r - wartość korelacji cząstkowej, t – wartość testu t - Studenta;** - p < 0,01.
Wartości współczynników β oraz t - Studenta wskazują na coping emocjonalny
jako ten który wyjaśnia zmienność oceny własnej sytuacji przez matki dzieci upośledzonych. Tabela 6 Analiza regresji dla zmiennej zale ż nej „trudno ś ci” oraz zmiennych niezale ż nych mierzonych kwestionariuszem CISS
Zmienna niezale ż na ββββ r t
Coping emocjonalny 0,21 0,20 1,98* Coping zadaniowy -0,06 -0,06 -0, Coping unikowy 1,14 0,22 2,04** Czynności zastępcze 0,71 0,32 3,00** Ucieczka w towarzystwo -0,18 -0,12 -1,
Uwaga: β - wartość współczynnika regresji, r - wartość korelacji cząstkowej, t - wartość testu t - Studenta;** - p < 0,01, * - p < 0,05.
Coping emocjonalny ( β = 0,21, t = 1,98) oraz coping unikowy ( β = 1,14,
t = 2,04) a szczególnie czynności zastępcze ( β = 0,71, t = 3,00) pozwalają w istotny
sposób wyjaśnić zmienną zależną - trudności. Nieco gorsze wyniki uzyskano rozpatrując wpływ stylów radzenia sobie ze stresem na negatywne emocje przeżywane przez matkę w związku z chorobą dziecka (zob. Tabela 7). Przy wysokiej wartości R^2 = 0,64 jedynie zmienna coping emocjonalny pozwala wyjaśnić zmienność interesującej nas zmiennej zależnej.
Tabela 7 Analiza regresji dla zmiennej zale ż nej „emocje” oraz zmiennych niezale ż nych mierzonych kwestionariuszem CISS
Zmienna niezale ż na ββββ r t
Coping emocjonalny 0,51 0,47 4,91*** Coping zadaniowy -0,10 -0,13 -1, Coping unikowy 0,29 0,06 0, Czynności zastępcze 0,05 0,01 0, Ucieczka w towarzystwo -0,23 -0,12 -1,
Uwaga: β - wartość współczynnika regresji, r - wartość korelacji cząstkowej, t - wartość testu t - Studenta, *** - p < 0,001.
Jak wynika z Tabeli 7 coping emocjonalny wyjaśnia ponad 50% wariancji zmiennej zależnej - emocje. Ponieważ obie zmienne w tym wypadku są ściśle ze sobą powiązane można się było tego spodziewać. Z przedstawionych powyżej wyników można wywnioskować, że swoją sytuację życiową jako zdecydowanie bardziej skomplikowaną w porównaniu z sytuacją matek dzieci zdrowych oceniają przede wszystkim te matki, które stosują emocjonalny styl radzenia sobie ze stresem. Udział w specyficznych sytuacjach trudnych, które są ściśle związane z wychowywaniem dziecka upośledzonego wzmaga stres, gdy matka stosuje unikowy oraz emocjonalny styl radzenia sobie ze stresem. Negatywne emocje, na które narażona jest matka wychowująca dziecko o obniżonym rozwoju intelektualnym są tym silniejsze im bardziej skupia się ona na własnych przeżyciach emocjonalnych (preferuje emocjonalny styl radzenia sobie ze stresem).
Wnioski
W wyniku przeprowadzonych badań potwierdzono, że to w jaki sposób matka poradzi sobie ze stresującą sytuacją, jaką jest urodzenie i wychowywanie dziecka upośledzonego umysłowo, ma dla niej ogromne znaczenie, wpływa na jej sposób funkcjonowania, stosunek do samej siebie i jej niepełnosprawnego dziecka (Jelonkiewicz, 1992; Pisula, 1996). Preferowany styl radzenia sobie ze stresem, w znaczący sposób kształtuje odbiór dziecka upośledzonego w kategoriach stresora. Styl radzenia sobie ze stresem skoncentrowany na zadaniu, polega na podejmowaniu zadań w sytuacji stresowej. Założono, że im wyższy wynik w tej skali tym bardziej matka dziecka upośledzonego umysłowo jest zaangażowana w pokonywanie upośledzenia dziecka, a tym samym inaczej odbiera problemy, na które natrafia w procesie rewalidacji. Są one wyzwaniem a nie przeszkodą. Taka postawa może przyczynić się do zmniejszenia poczucia pokrzywdzenia i zredukować odczuwany stres. Inaczej może wyglądać sytuacja matki preferującej styl skoncentrowany na unikaniu. Im bardziej odsuwa ona od siebie problem upośledzenia, tym większy stres jest jej udziałem, ponieważ o kryzysie upośledzenia nie da się zapomnieć. Zawsze powraca. Matka odsuwająca od siebie myśli o chorobie dziecka, nie może efektywnie zapobiegać pogłębianiu się jego niedorozwoju, co w dalszej perspektywie może rodzić poczucie winy, które jeszcze spotęguje przeżywany stres. Koncentracja na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych (styl skoncentrowany na emocjach) może również pogłębić uczucie krzywdy, rozgoryczenia, a tym samym zamiast łagodzić powiększa poczucie stresu. Matka, która nie potrafi wyzwolić się z takiego zamkniętego kręgu myśli, nie jest w stanie podjąć wyzwania, jakim jest walka z kryzysem upośledzenia. Czuje się zbyt słaba, zbyt pokrzywdzona, jest zbyt skoncentrowana na sobie aby znaleźć siłę na walkę z chorobą dziecka i ze swoimi ograniczeniami (Mrugalska, 1988; Kościelska;1995).
Heszen-Niejodek, I. (1996). Stres i radzenie sobie: główne kontrowersje. W: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne (s. 12-43). Katowice: Wydawnictwo Uniwersyteckie.
Jelonkiewicz, I. (1992). Radzenie sobie rodziców z chorobą dziecka-wybrane zagadnienia. Nowiny Psychologiczne , 4 , 101-108.
Kościelska, M. (1995). Oblicza upo ś ledzenia. Warszawa: PWN.
Kramarczyk, E. (1989). Upośledzenie dziecka jako niesprawiedliwość zadana przez los i ludzi. Doświadczenia matek. Psychologia wychowawcza , 4 , 412-423.
Lazarus, R. S. (1980). The stress and coping paradigm. W: L. A. Bond, J. C. Rosen (red.), Competence and Coping During Adulthood (s. 28-74). Hanower: University Press of New England.
Lazarus, R. S. (1986). Paradygmat stresu i radzenia sobie. Nowiny psychologiczne , 3-4 , 2-39.
Lazarus, R. S. (1987). Transactional theory and research on emotions and coping. European Journal of Personality , 1 , 141–169.
Lazarus, R. S., Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and coping. New York: Springer.
Minczakiewicz, E. (1990). Czynniki determinujące pozycję dziecka upośledzonego w rodzinie. W: Osoba upo ś ledzona umysłowo a oddziaływania ś rodowiskowe. VII Ogólnopolska Konferencja z Zakresu Defektologii (t. 1, s. 159-191). Katowice.
Mrugalska, K. (1988). Rodzice i dzieci. W: H. Olechnowicz (red.), U Ź ródeł rozwoju dziecka. O wspomaganiu rozwoju prawidłowego i zakłóconego (s. 36-45). Warszawa: Nasza Księgarnia.
Obuchowska, I. (1995). Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa: PWN.
Pisula, E. (1993). Stres rodzicielski związany z wychowywaniem dzieci autystycznych i z zespołem Downa. Psychologia Wychowawcza, 36 , 17-24.
Pisula, E. (1996). Strategie radzenia sobie ze stresem a dobrostan psychiczny u matek dzieci o zaburzonym rozwoju. Psychiatria Polska, 2 , 221-232.
Reykowski, J. (1966). Funkcjonowanie osobowo ś ci w warunkach stresu psychologicznego. Warszawa: PWN.
Strelau, J. (1996). Temperament a stres: temperament jako czynnik moderujący stresory, stan stresu, skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem. W: I. Heszen- Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne (s. 88-132). Katowice: Wydawnictwo Uniwersyteckie.
Szczepaniak, P., Strelau, J., Wrześniewski, K. (1996). Diagnoza stylów radzenia sobie ze stresem za pomocą polskiej wersji Kwestionariusza CISS Endlera i Parkera_. Przegl_ ą d Psychologiczny , 1 , 187-210.
Twardowski, A. (1991). Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych. W: I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie (s. 18-54). Warszawa: WSiP.
Wojciechowski, F. (1984). Środowisko rodzinno-wychowawcze dziecka upośledzonego w stopniu lekkim. W: A. Hulek (red.), Rewalidacja dzieci i młodzie ż y niepełnosprawnej w domu (s. 34-59). Warszawa: PWN.
Wrześniewski, K., Sosnowski, T. (1987). Inwentarz Stanu i Cechy L ę ku (ISCL). Polska adaptacja STAI. Podr ę cznik. Warszawa: PTP.
