Św. Augustyn na tle swoich czasów - Notatki - Filozofia - Część 1, Notatki z Filozofia, poglądy filozofów

Pobierz Św. Augustyn na tle swoich czasów - Notatki - Filozofia - Część 1 i więcej Notatki w PDF z Filozofia, poglądy filozofów tylko na Docsity! 1 1. ŚW. AUGUSTYN - JEGO CZASY I ŻYCIE 1.1 Charakterystyka epoki św. Augustyna Nie powinno się omawiać myśli wielkich filozofów nie omówiwszy uprzednio czasów, w których przyszło im żyć. Tak też nie można mówić o filozofii Św. Augustyna odrywając go od jego epoki. Lata życia Aureliusza Augustyna (354 – 430 n.e.) zaliczane są różnie, raz do epoki średniowiecza, raz do starożytności. Z punktu widzenia periodyzacji historii powszechnej początek średniowiecza wacha się pomiędzy 306 rokiem, czyli wstąpieniem Konstantyna Wielkiego na tron a 476 rokiem – czyli obaleniem Romulusa, ostatniego cesarza zachodniorzymskiego przez Odoakra. Innymi najczęściej proponowanymi cezurami są: data bitwy z Wizygotami pod Adrianopolem w 378 r. czy rok śmierci Teodozjusza Wielkiego. 1 Biorąc pod uwagę tylko zestawienie dat życia biskupa z Hippony z cezurą tworzoną przez historyków, Święty Augustyn należał raczej do końca epoki starożytnej niż epoki średniowiecza. Z punktu widzenia filozofii, jako przedmiotu, najbardziej trafnym podziałem na epoki, w ocenie autora niniejszej pracy, jest periodyzacja Władysława Tatarkiewicza. Wyróżnił on trzy wielkie epoki filozoficzne: filozofię starożytną, zaczynającą się z VI wieku p.n.e. a kończącą się w VI wieku n.e., filozofię średniowieczną, kończącą się w XIV wieku, oraz filozofię nowożytną, której początek przypada na XV wiek. Dodatkowo prof. Tatarkiewicz podzielił epoki na okresy. W epoce starożytnej wyróżnił on następujące okresy:  Okres powstania VI – V wiek p.n.e.  Okres oświecenia V wiek p.n.e.  Okres systemów starożytnych IV w. p.n.e.  Okres szkół starożytnych – III – I w. p.n.e.  Okres synkretyczny o charakterze religijnym I w p.n.e. – V w. n.e.2 W ujęciu filozoficznym, życie i działalność św. Augustyna zaliczyć należy do epoki antycznej. Z punktu widzenia patrologii, tj. części historii literatury chrześcijańskiej, obejmującej autorów starożytnych, którzy zajmowali się teologią, biskupa z Hippony zalicza się do „Ojców Kościoła”. Współcześnie nazywamy tak tych pisarzy wczesnochrześcijańskich, których wybitność weryfikuje się poprzez poczwórne kryterium: prawowierność nauki, 1 T. Manteuffel, Historia Powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1996, s. 7. 2 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, Warszawa 1993, t. I, s. 18 – 19. 2 świętość życia, starożytność i aprobatę Kościoła. 3 Pomimo takich podziałów wielu badaczy zalicza Aureliusza Augustyna do epoki średniowiecza. Przede wszystkim dlatego, że jego pisma miały przemożny wpływ na Kościół tej epoki aż do XIII wieku i wykształcenie się scholastyki. Należy jednak rozważania o epoce św. Augustyna rozpocząć od analizy historycznej badanego na łamach niniejszej pracy okresu. Przełom IV i V wieku n.e. był okresem bardzo burzliwym, szczególnie dla Imperium Rzymskiego, które chyliło się ku upadkowi. Czasy świetności Cesarstwa coraz wyraźniej odchodziły w przeszłość. Kryzys gospodarczy, który w III wieku n.e. wstrząsnął Imperium Rzymskim pozostawił po sobie nieodwracalne ślady, zarówno w dziedzinie gospodarczej jak i życia publicznego. Widoczny był wyraźnie powrót do gospodarki naturalnej, w efekcie czego za najpewniejszą lokatę kapitału zaczęto uważać ziemię. Kryzys w sferze monetarnej sprawił, że płody rolne zaczęły funkcjonować jako sposób na zapłatę żołdu wojsku i uposażenia dla pracujących w administracji, jak również częściowo zastąpiły pieniądz przy pobieraniu podatków. Te właśnie przyczyny zadecydowały o tym, że decydującą gałęzią gospodarki było rolnictwo. Ziemia jednak skoncentrowana była w rękach dość wąskiej grupy ludzi, w większości wywodzącej się z warstwy arystokracji i senatorów. Zarówno wysokie podatki jak i sposób ich pobierania w postaci ziemi i płodów rolnych stawiały latyfundystów na uprzywilejowanej pozycji. Nakładanie na drobnych rolników zbyt wysokich podatków, którym nie mogli sprostać zmuszało ich do sprzedaży swych działek rolnych. Tym sposobem rozmiary latyfundiów rosły, co jednak nie rozwiązywało trudności gospodarczych. Wyraźnie zaczęła maleć opłacalność wykorzystywania niewolników, którzy z taniej siły roboczej, eksploatowanej rabunkowo, stali się drogimi w utrzymaniu pracownikami. Niewolnik przestał być tani, gdyż był dobrem luksusowym. Brak wojen, dzięki którym masowo sprowadzano niewolników do prac w latyfundiach spowodował, że nie było dostatecznie dużej liczby niewolników do zagospodarowania w ten sposób latyfundiów. Rosła więc ich cena. Popularne stało się dzielenie części majątków między niewolników wraz z ich rodzinami, którzy winni byli oddawać latyfundystom część zebranych plonów. Tą kategorie niewolników zwano servi casati. Pojawienie się tej grupy nie stanowiło jedynej innowacji w stosunkach panujących na wsi okresu między końcem starożytności a wejściem w wieki średnie. Równolegle rozwijał się proceder wypuszczania przez latyfundystów ziemi w dzierżawę wolnym chłopom, tzw. kolonom. Otrzymywali oni podobnie jak servi casati inwentarz od latyfundysty, byli zaś na 3 ks. F. Drączkowski, Patrologia, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin, 1998, s. 6. 5 postępująca laicyzacja w łonie Kościoła i walki o tron biskupi. W niektórych diecezjach zdarzały się przypadki, że wybierano więcej niż jednego biskupa, ze zwalczających się nawzajem frakcji. „O ile do IV wieku np. zostanie biskupem pociągało za sobą często potrzebę wyrzeczeń, ukrywania się, niekiedy ryzykowania życiem, to teraz bardzo często była to droga do dobrobytu i znaczenia świeckiego. Dawniej uciekano przed tym zaszczytem, bo był w gruncie rzeczy ofiarą, od wieku IV często zabiegano o niego usilnie. Nawet w samym Rzymie elekcji biskupa niejednokrotnie towarzyszyły intrygi i walki, niekiedy nawet krwawe. 9 ” Sytuacja wewnątrz Kościoła i rodzące się nowe stosunki społeczne sprzyjały zaognieniu się nastrojów wśród mieszkańców Imperium. Groźne dla spójności organizacji kościelnej, a również dla samego państwa, stały się coraz częściej głoszone herezje. Często ich podłoże nie było wyłącznie dogmatyczne, ale również wyrażało niezadowolenie z panujących stosunków ekonomicznych bądź etnicznych. Jedna z takich herezji był donatyzm. Ich głównym postulatem było, aby obrzędy liturgiczne sprawowali kapłani bezgrzeszni. Zwolenników tej herezji stanowiła w głównej mierze biedota wiejska. „Szczególnie zaś radykalne w swoich poglądach społecznych było lewe skrzydło donatystów, które stanowili tak zwani circumcelliones lub agonistyce: głosili oni program walki zbrojnej z wszelką władzą państwową, która popierała wyzysk chłopów bezprawnie pozbawionych ziemi, a ponieważ kościół tę władzę popierał, przeto odrywali się od kościoła. 10 ” Donatyzm szerzył się szczególnie w Afryce, czyli głównej arenie działalności św. Augustyna. Kolejną, cieszącą się dość powszechnym zainteresowaniem herezją, która miała wpływ nie tylko na kształt i organizację Kościoła Chrześcijańskiego, lecz również państwa rzymskiego, jest manicheizm. Był to ruch religijny zainicjowany w III w. przez Manesa, chrześcijańskiego kapłana pochodzącego z Iranu. Oparł on swoje wyobrażenie świata na Irańskiej wierze w walkę ducha światłości Orozmuda, z duchem ciemności i zła, Arymanem, dokonując przeniesienia tego dualistycznego podział świata na wiarę chrześcijańską 11 . Zasadą bytu są dwa przeciwstawne, jednakowo wieczne i nawzajem się zwalczające pierwiastki: światło (dobro) oraz ciemność (zło). W królestwie światła rządził Bóg, w państwie ciemność zaś szatan. Dualizm ten został przeniesiony również na naturę ludzką. Człowiek według manichejczyków ma dwie dusze: jedną związaną z Bogiem a drugą związaną ze złem. Dobra dusza związana jest z czystością i światłem, życiem duchowym człowieka, zaś jej zła część 9 ks. M. Żywczyński, Wstęp do Salwianusa. O Opatrzności Bożej, Warszawa 1953, s. 15. 10 A. Kasia, Św. Augustyn, Warszawa 1960, s. 17. 11 Por. T. Manteuffel, dz. cyt, s. 24. 6 związana jest ze światem materialnym oraz ciałem, które jest więzieniem dla jasnej części duszy. Stąd biorą się jego dobre lub złe myśli, uczucia i czyny. Dążeniem człowieka miało być wyzwolenie spod wpływu zła, osiągane dzięki przestrzeganiu przepisów etyki, wyznaczonych przez Maniego. Wiernych, podzielonych na słuchaczy i wybranych, obowiązywał m.in. zakaz bluźnierstw, zabijania zwierząt, spożywania mięsa oraz wina. wybrani musieli żyć w celibacie. 12 Ponadto manichejczycy uważali państwo i jego instytucje za dzieło szatana. Dzięki temu poglądowi przyciągali do siebie chłopstwo i ludność miejską, która niezadowolona była z ciężkiego losu poddanych. Swoją popularnością wzbudził represje zarówno ze strony Kościoła jak i władz świeckich. Inna dość rozpowszechniona herezja to pelagianizm, którego początki datuję się na V w. n.e. Według wyznawców tego nurtu całkowite ubóstwo to warunek niezbędny do osiągnięcia zbawienia. Pelagiusz i jego zwolennicy wierzyli w to, że człowiek sam może się zbawić. Odrzucali wiarę w istnienie grzechu pierworodnego, a więc i w to, że Chrystus przyszedł na świat aby dokonać zbawienia ludzkości. Miał on dać tylko przykład, w jaki sposób należy postępować aby dokonać zbawienia 13 . Sam Pelagiusz był niezwykle popularny wśród znakomitych rodów rzymskich. Po upadku Rzymu w 410 r. schronił się w Afryce, skąd następnie udał się do Jerozolimy. W 415 roku został, pod naciskiem biskupów Afrykańskich, ekskomunikowany przez papieża Innocentego I. Przywrócony do łask przez papieża Zozyma, znów zostaje ekskomunikowany w 418 roku, aby ostatecznie jego nauki zostały w 425 roku obłożone klątwą na Soborze Efeskim. Na uwagę zasługuje jeszcze jedna herezja, podwójnie niebezpieczna dla Kościoła i Cesarstwa. Głównym powodem tego niebezpieczeństwa była popularność arianizmu wśród plądrujących Imperium barbarzyńców. Arianami byli Wandalowie, Wizygoci i Ostrogoci. Inną przyczyną z powodu której arianizm stanowił zagrożenie dla prawowiernego Kościoła była sama jego doktryna, która w swojej istocie stanowiła podważenie podstawowego dogmatu chrześcijaństwa. W chrześcijańskim wyznaniu wiary mowa jest o trzech osobach boskich, czyli o Bogu-Ojcu, Synu Bożym i Duchu Świętym. Wszystkie te osoby są ze sobą równe w boskości. Arianie nie godzili się z tym stanowiskiem. Dla nich przywilej boskości przypadał tylko osobie Boga-Ojca. Według arian Chrystus nie był równy Bogu, czyli „współistotny”, tylko „podobnej natury”. „W istocie jednak spór ten nie był ani sporem czysto werbalnym i spekulatywnym, ani też tylko teoretycznym, lecz posiadał dla kościoła niesłychanie doniosłe konsekwencje światopoglądowe i polityczne: jeśli bowiem negowało 12 Wielka Encyklopedia PWN pod red. J. Wojnowski, Warszawa 2003. 13 C. V. Manzanares, Pisarze wczesnochrześcijańscy I – VII w., Warszawa 2001, s. 151. 7 się, jak to robili arianie, boskość Chrystusa, to odmawiało się tym samym boskości i kościołowi, którego Chrystus miał być założycielem. 14 ” Zagrożenie dla integralności Kościoła w tych okolicznościach było ogromne. Trudno wyobrazić sobie jedna zwartą i silną instytucje, w łonie której istnieją tak wyraźne różnice poglądów. Kościół musiał się bronić walcząc z herezjami i stając po stronie obrony moralności. Wielu chrześcijan doskonale zdawało sobie sprawę z zepsucia i upadku swojej epoki. Wielu wiernych uciekało od życia wśród niegodziwości i sporów, wybierając los pustelników lub zakonników. Rosła liczba wiernych biorąca udział w świeżo powstającym ruchu klasztornym. Zaczęły tworzyć się grupy głęboko wierzących ludzi, chcących powielić ideał cnót pierwszych chrześcijańskich gmin z okresu prześladowań. Pojawiła się również druga grupa wiernych, będących świadom niebezpieczeństw niesionych przez przemiany IV i V w. Oni wybrali oni inna drogę. Chcieli dokonać napraw na drodze intelektualnej poprzez znalezienie odpowiedzi na argumenty heretyków a także ugruntowując na mosiężnych podstawach całą doktrynę Kościoła chrześcijańskiego. Bez wątpienia najwybitniejszym z nich możemy obwołać Augustyna z Hippony. Sytuację okresu, w jakim przyszło żyć Aureliuszowi Augustynowi, w opinii autora niniejszej pracy, podsumował w swojej książce pt: Zarys historii filozofii prof. Jan Legowicz. Opisał on ten czas następującymi słowami: „Można powiedzieć, że wraz z przedwczesną śmiercią cesarza Juliana skończyła się żywotność i samodzielność starożytnego Rzymu, a w konsekwencji również i umysłowość starożytna Pozostawało chrześcijaństwo i administracyjnie upodobniona do imperium organizacja kościelna. Próby reform Juliana dotknęły Kościół bardziej niż dawne prześladowania. Zamknięcie szkół chrześcijańskich, odsunięcie chrześcijan od publicznego nauczania i wychowywania, pierwsze w dziejach konsekwentne oddzielenie państwa od zwierzchności religijnej, próba stworzenia powszechnie obowiązującej religii naturalnej opartej na neoplatonizmie i zależnej od państwa oraz chęć zapewnienia obywatelowi imperium wychowania opartego na najlepszych tradycjach umysłowości i moralności świata starożytnego, wzbudziły nienawiść do młodego monarchy i skłoniły Kościół do podjęcia wysiłków w celu nie tylko odrobienia okresu bezsilności, ale znalezieniu skutecznych środków zabezpieczenia się na przyszłość. Zadania te realizował Aureliusz August.” 15 14 A. Kasia, dz. cyt., s. 19. 15 J. Legowicz, Zarys historii filozofii, Warszawa, 1964, s. 88.