Pobierz Świadomość - Notatki - Psychologia i więcej Notatki w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
ŚWIADOMOŚĆ
Pojęcie świadomości jest bardzo trudne do zdefiniowania i dlatego było ono w historii filozofii i w historii psychologii przedmiotem licznych sporów. Obecnie ustala się na ogół takie pojęcie, według którego świadomość jest szczególnym rodzajem wewnętrznej reprezentacji rzeczywistości, jej wewnętrznym obrazem , modelem , odbiciem. W literaturze inspirowanej przez cybernetykę współczesną traktuje się świadomość jako proces informacyjny. polegający na odbiorze informacji przez szczególnego rodzaju system kodowania oraz ich wewnętrznym przetwarzaniu za pomocą wewnętrznych modeli i programów działania. Świadomość spełnia w działalności człowieka podstawową funkcję orientacyjną i może ją spełniać dzięki temu , że ma ona charakter dynamiczny. Wewnętrzna reprezentacja rzeczywistości w świadomości człowieka nie jest czymś w rodzaju sztywnej kopii ukazującej rzeczywistość w sztywnym stanie , lecz procesem czynnym , czynnością odkrywania rzeczywistości , spostrzegania i wydobywania coraz to nowych jej aspektów. Daje się ona porównać nie tyle z odbitką fotograficzną , ile raczej z obrazem telewizyjnym , który nawet przedmioty statyczne ukazuje w sposób dynamiczny , krążąc nieustannie po ich obwodzie i po ich powierzchni , wnikając w głąb i w ten sposób wydobywając coraz to inne ich szczegóły , ukazując je z coraz innego punktu widzenia. Świadomość nie jest jedyną formą odzwierciedlania rzeczywistości , lecz jej formą szczególną , najwyżej rozwiniętą. Świat , w którym człowiek żyje i działa , może on sobie uświadamiać zarówno jako całość , jak i różne jego fragmenty i aspekty. Człowiek może sobie uświadamiać również własną sytuacje i różne jej elementy , przedmioty , osoby , procesy i stany rzeczy , ich cechy i wzajemne stosunki między nimi. Może także uświadamiać samego siebie , swoje cechy i stany , swoje potrzeby i swoje czynności oraz swoje miejsce w świecie. Fakt uświadomienia sobie lub nieuświadomienia przez człowieka jego sytuacji , ma istotne znaczenie dla jej kształtowania się oraz dla przebiegu zachowania się jej podmiotu. Są dwie świadomości : Aktualna –Zjawisko , które występuje w określonym momencie czasu Latentna – Stan ,w którym człowiek ma możność uświadomienia sobie czegoś , ale aktualnie sobie tego nie uświadamia ( każdy człowiek wie wiele rzeczy , ale aktualnie uświadamia sobie tylko niektóre z nich)
Istotną cechą świadomości jako wewnętrznego odzwierciedlenia rzeczywistości jest jej charakter subiektywny. Mówiąc że świadomość człowieka jest subiektywnym odzwierciedleniem rzeczywistości , mamy na myśli to , iż zależy ono nie tylko od tego , jaka jest rzeczywistość , ale i od tego jaki jest człowiek.
Zależność obrazu świata , jaki człowiek potrafi sobie wytworzyć , od niego samego jest bardzo złożona. Jest to po pierwsze zależność od struktury i funkcjonowania organizmu człowieka , po drugie od jego organizacji psychologicznej , która jest podłożem jego osobowości i od rodzaju jego potrzeb i działalności , po trzecie od jego uczestnictwa wżyciu społeczeństwa , do którego człowiek należy. Od przebiegu procesów mózgowych w części mózgu zwanej pniem mózgu zależy ogólny stan aktywności nazywany stanem czuwania , który jest warunkiem koniecznym do tego , aby mogły wystąpić zjawiska świadomości , zależy także stan przytomności , w którym człowiek zdolny jest do nawiązania kontaktu z otoczeniem. Od struktury i funkcjonowania narządów zmysłowych i ich zakończeń w korze mózgowej zależy z kolei sposób , w jaki rzeczywistość obiektywna odzwierciedlana jest w świadomości , albo – inaczej mówiąc‐ modalność zjawisk świadomości , sposób , w jaki zjawiska te są przez podmiot odczuwane. W historii psychologii dużą rolę odegrało rozróżnienie świadomości ekstrospektywnej i swiadomości introspektywnej. Różnica polega na tym że w pierwszym wypadku człowiek koncentruje uwagę na przedmiocie swojej świadomości , w drugim zaś na samym akcie świadomości. Na przykład człowiek , który widzi stół , może koncentrować się albo na stole , starając się opisac to co widzi , albo tez na własnym akcie spostrzeżenia , starając się opisać jak to jest kiedy się spostrzega stół. Normalne nastawienie każdego człowieka jest nastawieniem ekstrospektywnym , skierowanym na rzeczywistość. W niektórych jednak wypadkach występuje wyrazne nastawienie introspektywne , skierowane na same zjawiska świadomości. Występuje ono częściej w zaburzeniach normalnych czynności psychicznych np. u inwalidów , w przypadku pewnych nerwic. Człowiek , u którego wzrok lub słuch pogarsza się bardzo często zaczyna obserwować swoje własne widzenie lub słyszenie. Informacje introspektywne jakich może on udzielić w tych przypadkach lekarzowi mogą być bardzo pożyteczne. Od dawna zauważono , że próba opisu własnego uczucia w odniesieniu do zjawisk emocjonalnych , bardzo łatwo prowadzi do jego zaniku. Na przykład człowiek rozgniewany szybko się uspokaja , jeśli potrafi zdobyć się na to , aby obserwować swój własny gniew. Jedną z zasad klasyfikacji świadomości jest ich przedmiot. Rozróżniamy na tej zasadzie wśród zjawisk świadomość wrażenia , jako odzwierciedlenie poszczególnych cech zmysłowych przedmiotów działających na nasze narządy zmysłowe , spostrzeżenia jako odzwierciedlenie przedmiotów , zdarzeń lub stanów rzeczy jako całości , jako odzwierciedlenie cech albo stosunków nie danych zmysłowo oraz uczucia jako odzwierciedlenie osobistego stosunku przedmiotu lub czegoś. Klasyfikacja zjawisk świadomości na zasadzie ich przedmiotu jest bardzo nieprecyzyjna i w istocie opiera się na poczuciu językowym. Innym ważnym rozróżnieniem zjawisk świadomości ze względu na ich przedmiot jest rozróżnienie świadomości własnego ja i świadomości otaczającego świata. Każdy człowiek pozostaje w różnorodnych związkach ze światem otaczającym , zachowując swoje własne cechy , swoje własne potrzeby i swoje własne cele .Jednakże może w różnym stopniu uświadamiać sobie zarówno swoje związki z otoczeniem , jak i
jako świat przedmiotów i zjawisk nazwanych. Przedmioty nie nazwane uświadamiają mu się trudniej. Istnieje pewna treść wspólna świadomości jednostek posługujących się tym samym językiem. Wraz z nazwami można również można przejmować postawę emocjonalną wobec przedmiotów lub osób dotychczas obojętnych lub widzianych po raz pierwszy. Słysząc , że inni ludzie nazywają kogoś złodziejem , człowiek może od razu przejąć wraz z nazwą negatywną postawę emocjonalną wobec tak nazwanej osoby. Obiektywna rzeczywistość odzwierciedlana jest w świadomości człowieka w szczególnej formie , którą nazywamy modalnością zjawisk świadomości. Różnice modalności są to różnice między sposobem , w jaki człowiek coś widzi , czuje , rozumie itp. Termin modalność został wprowadzony do psychologii w XIX w przez badacza narządów zmysłowych Hermana Helmholtza , który używał tego terminu do oznaczenia różnic między wrażeniami pochodzącymi z różnych narządów zmysłowych : oka , ucha , narządów smaku , dotyku itp. Obecnie jest szeroko rozumiana .Cechy modalne świadomości są dane człowiekowi w sposób bezpośredni , są one doznawane przez niego , nie mogą też być zdefiniowane za pomocą jakichkolwiek innych pojęć. Nie można wyjaśnić co to jest zieleń komuś , kto nigdy nie widział niczego zielonego. Porozumienie w tej sprawie jest możliwe dzięki temu , że w mowie ludzkiej istnieją odpowiednie słowa odwołujące się do osobistego doświadczenia każdego , kto używa tego języka. Ze względu na to jak zjawiska świadomości są odczuwane przez podmiot , u którego zachodzą , wyróżnia się tradycyjnie 3 ich rodzaje : obrazy , emocje i myśli. Obrazy dzielą się na trzy dalsze grupy :
- wrażenia –(barwy , dżwięki smaki , zapachy , wrażenia mięśniowe‐ kinestetyczne , dotykowe , temperatury , bólu)
- spostrzeżenia‐‐ (przedmiotów , sytuacji , zdarzeń, )
- wyobrażenia –(obrazy pamięciowe) Emocje , zdolność do przeżywania emocji to uroda życia , ponieważ są osoby oziębłe emocjonalnie , rozróżnia się przeżycia bliższe wrażeniom takie jak przykrość , przyjemność , złość , strach , oraz bliższe zjawiskom umysłowym takie jak miłość , nienawiść , ciekawość , awersja. Myśli są o wiele mniej wyraziste od obrazów i emocji. Wyróżniamy pojęcia i sądy Niezależnie od wymienionych wyżej cech wszystkie zjawiska świadomości mogą być odczuwane jako podmiotowe i jako przedmiotowe. Człowiek spostrzegając coś , myśląc o czymś lub doznając jakiegoś uczucia , czuje równocześnie po pierwsze , że to przeżycie jest jego własnym przeżyciem , a po drugie , że odnosi się ono do czegoś Szczególnie wyraznie występuje u ludzi podmiotowy charakter uczuć przezywanych jako szczególnie osobiste , a nawet intymne. Ich przedmiotowy charakter jest natomiast o wiele słabszy , niż przy zjawiskach poznawczych , takich jak spostrzeżenia i myśli. Poczucia te mogą być zakłócane. Znane jest zwłaszcza patologiczne zakłócenie podmiotowego charakteru świadomości , kiedy np. chory ma poczucie obcości własnych myśli i podejrzewa , że ktoś mu je narzucił. Ogół
zjawisk świadomości występujących u człowieka w określonym momencie czasu nazywamy polem świadomości. Zależnie od rodzaju zjawisk świadomości wyróżnia się różne rodzaje pól świadomości , np., pole widzenia , pole słyszenia , pole uwagi. Pole świadomości człowieka może mieć różny zakres , przy czym zakres ten może być u danej jednostki zmienny, może rozszerzać się lub zwężać , a także przesuwać z jednego obszaru przedmiotu na inny. Na przykład przy zmęczeniu , zdenerwowaniu , chorobie , napięciu emocjonalnym , obserwuje się często zwężanie się pola świadomości .Pole świadomości posiada swoją strukturę , która jest także zmienna. Najdokładniej została opisana w psychologii przestrzenna struktura pola widzenia. Pole widzenia jest mianowicie zróżnicowane zawsze na figurę i tło. Figura występuje w świadomości patrzącego wyraźniej niż tło i ma wyrazny kontur , którego nie ma tło. W niektórych wypadkach mogą następować zmiany struktury pola , polegające na tym , że figura staje się tłem a tło figurą. Pole świadomości może mieć także strukturę czasowa i logiczna. Liczba elementów dających się wyróżnić w polu świadomości człowieka w określonym momencie czasu jest bardzo ograniczona. Pod względem psychologicznym należy rozróżnić zbiory małe od zbiorów dużych. Zbiory psychologiczne małe są to takie zbiory , jakimi człowiek może operować mając w świadomości od razu wszystkie ich elementy. Nie przekraczają one liczby 4 ‐ 6 , powyżej zaś tej liczby zaczynają się zbiory psychologiczne duże. Mówiąc potocznie , człowiek nie potrafi myśleć o wielu rzeczach od razu. W sytuacjach prostych , złożonych z małej liczby elementów , wystarczają czynności prostsze , natomiast sytuacje złożone , w których trzeba uwzględniać dużą liczbę elementów , wymagają czynności bardziej złożonych lub wieloetapowych. Oto kilka prostych przykładów opartych na wynikach badań eksperymentalnych: Człowiek potrafi ogarnąć jednym spojrzeniem 4 ‐ 5 elementów np. , od razu widzi , ile ich jest , natomiast , jeśli liczba kropek jest większa , to chcąc odpowiedzieć na pytanie , ile ich jest musi już je jakoś policzyć. Człowiek potrafi wyobrazić sobie wieloboki o małej liczbie boków , takie jak trójkąt , czworobok czy pięciobok , ale już z siedmiobokami ma pewne trudności , nie widzi bezpośrednio , ile jest boków , a jeśli figura zniknie z jego pola widzenia , to nie potrafi jej sobie wyobrazić i może ją sobie uświadomić jedynie pojęciowo. Człowiek potrafi powtórzyć bezpośrednio ze słuchu 3 ‐ 5 liczb dwucyfrowych, ale jeśli szereg jest dłuższy , musi się go uczyć sposób bardziej złożony. Również i w procesach myślenia i podejmowania decyzji obserwujemy funkcjonalne zróżnicowanie zbiorów małych i dużych. Człowiek potrafi rozważać równocześnie 3 ‐ 4 hipotezy, mając je wszystkie w świadomości , ale nie potrafi tego czynić , gdy liczba hipotez jest większa. Podstawowa operacja przy zbiorach dużych jest przekształcanie ich w zbiory małe , co jest możliwe na trzy różne sposoby. Najprostszym z nich jest ,,strategia reszty” , występująca np. , przy podejmowaniu decyzji wobec wielkiej liczby alternatyw. Polega ona na tym , że człowiek nie rozważa wszystkich alternatyw od razu , lecz wybiera z ich ogólnego zbioru małą liczbę alternatyw i na nich skupia swoją uwagę , a resztę pomija. Innym sposobem przekształcania zbiorów dużych w zbiory małe jest
Jednak tylko z historii jej współżycia z najbliższym otoczeniem , lecz wynika również z faktu , że zarówno życie jednostki , jak i jego otoczenia jest wynikiem i cząstką społeczno‐kulturowej historii społeczeństwa , a nawet ludzkości. Funkcja znaczeniowa konkretnych przedmiotów i zdarzeń zachodzących w otoczeniu , a także konkretnych wypowiedzi słownych konkretnych osób jest tylko szczególnym przypadkiem i szczególną konkretyzacja podstawowej roli , jaką w historii ludzkości i rozwoju jej kultury odgrywają narzędzia , głównie narzędzia pracy. Istota funkcji jaka spełniają znaki , zarówno przedmiotowe jak i językowe , jest ich funkcja narzędziowa. Mowa rozwinęła się również przede wszystkim jako narzędzie porozumiewania się ludzi w procesie pracy , a wytwory pracy ludzkiej spełniają rolę narzędzi w zaspokajaniu potrzeb ludzkich. Zarówno w mowie , jak i w wytworach kultury materialnej zostało utrwalone olbrzymie doświadczenie przeszłych pokoleń ludzkości , świadomość społeczna. Istota rozwoju jednostki polega na tym , że przyswaja sobie ona ten dorobek , ucząc się przede wszystkim odczytywać kulturalno‐społeczne znaczenie wytworów kultury materialnej i werbalnej. Świadomość jednostki przeniknięta jest świadomością społeczną. Dlatego tez pojęcie świadomości nie jest równoznaczne z pojęciem psychiki : o zjawiskach psychicznych można mówić od chwili , gdy podmiot , człowiek lub zwierze zaczyna kierować się w swoim zachowaniu znaczeniami a nie tylko cechami fizycznymi przedmiotów, ale o zjawiskach świadomości można mówić jedynie u człowieka , u którego ma ona charakter społeczny.
Bibliografia: Psychologia ‐ Tadeusz Tomaszewski Warszawa 1977r
