Molier i jego Światoszek: Analiza i Interpretacja, Schematy z Sztuka

Pobierz Molier i jego Światoszek: Analiza i Interpretacja i więcej Schematy w PDF z Sztuka tylko na Docsity!

Molier

ŚWIĘTOSZEK

Dyrektor teatru :

JAN BŁESZYŃSKI

Zastępca dyrektora:

ROMUALD PRZEPERSKI

Kierownik literacki:

BOŻENA WINNICKA

Jeżeli zadaniem komedyi jest poprawiać przywary

ludzi, nie pojmuję, z jakiego powodu, niektóre z nich

mają być pod tym względem uprzywilejowane. Ta,

o której mowa, bardziej od inych wszystkich groźną

jest dla społeczeństwa; widzieliśmy zaś, że gdy chodzi

o naprawianie błędów, wpływ teatru może być nader

znaczny. Najpiękniejsze usiłowania poważnej moral-

ności okazują się zazwyczaj mniej potężnymi aniżeli

bicz satyry; i, gdy chodzi o poprawę, nic nie wpływa

tak skutecznie na ogół ludzi niż odmalowanie ich

przywar. Najstraszliwszy cios zadaje się u łomnościom

ludzkim wystawiając je na szyderstwo całego świata.

Ludzie znoszą z łatwością przyganę; ale nie znoszą

szyderstwa. Człowiek godzi się na to, iż może być

złym, ale nikt nie god~i się być śmiesznym.

MOLIER

1

terpretować Swiętoszka. Idzie mi tylko o to, że nowoczesne jego rozumienie nie musi oznacz a ć zdra dy te kst u sta r ego arcydzi e ła. Musi natomi a st w y nikać z dw u ni e zbę d nych przesłanek: z rzetelnej wiedzy o tym, czym Swiętoszek na- prawdę był trzysta lat temu, i z rzetelnej znajomości rz e- czywistej problematyki XX wieku. Czyli z połączenia zgod- nęj z · nowoczesną nauką interpretacji historii z takąż inter- preta c ją w s półcze s no ś ci.

Je r zy Ad am ski : „ Teor i a k La py tea tra i- n ej", K raków 1969.

Pow i_e m czytelnikowi t o :: dobrze jest d l-0 orien- tac j i czytać komen ta rz do Moliera , · ale wszelki taki komentarz (nie wyj m ując. oczywiście mojego) należy czytać sceptycznie, jako mądrość nader. względną; przede wszystkim zaś. czytać samego Moliera , · czytać go wiele razy. „

.. TADEUSz' BOY - żELEŃSKI

/

Największy teatr Moliera

.. Iluż jest Molierów! Na nim można by demonstrować, że wszystkie te wymysły, które teatr dzisiejszy chce uważać za s woje zdobycze, są raczej cofnięciem się ku dziecięctwu teatru, kiedy to widz był istotnie dużym dzieckiem, którego oko przede wszystkim trzeba było bawić. Wszystkie te atrak- cje i figielki znał już i Molier, i umiał doskonale nimi ope- rować, o ile geniusz jego raczył się do nićh zniżyć. I jakie miał środki! Pierwszy swój komediobalet wystawił na zamówienie nadintendenta finansów "Fouqueta, który chciał samego króla upokorzyć swym zbytkiem i rychło po tej zabawie dostał się do Bastylii. Można sobie wyobrazić, co tam były za przepychy! Później, kiedy szło o widowiska dworskie, kasa królewska stała mu otworem. Znał Molier teatr pod otwartym niebem: za scenę odda- wano mu ogrody · wersalu, w których urządzano. umyślne wodotryski, sadzawki, maszynerie. Scenę oświecało dwustu ludzi w maskach, którzy trzymali tyleż woskowych świec. Znał efekt nagości. Panna du Parc ,reprezentująca na którymś z takich festynów Wenus, wynurzyła się z wody (z prawdziwej wody, zapewne odpowiednio ogrzanej) goła niczym nasza pani Niewiarowska, a miała nad panią Nie- wiarowską tę wyższość, że kochało się w niej trzech naj- większych poetów epoki: Corneille, Molier, Racine. Cóż za reklama, pomyśli z westchnieniem piękna pani Kazia Skal- ska„. Kiedy Molier potrzebował muzyki, miał do rozporządzenia królewską kapelę, nadwornych śpiewaków, i nadwornego kompozytora, p. Lulli. Molier stworzył komedię muzyczną, którą obecnie na nowo wymyślono jako najmodniejszy teatr. Kiedy chciał tańca, miał balet nadworny, przy którym zbladłby nawet zespół p. Tatiany Wysockiej. A często w ba- lecie jego tańczył sam król i najwięksi panowie dworu. Ko- rowód roztańczonych masek, piosenka, to najczęstsze zakoń- czenie jego lekkich komedii,... .': · ·

6

I

_ ;znał. sztuczki, kt(>rymi :wctąga .s~ę do wspóJgrąnia puqlicz- ność'. .Jego. pin. de '_ Pou·r .ceaugńac. uciekął _na .salę poml~dzy wiil.zów•. kedy goniła go ·.armia lekarzy _i aptekarzy z seren- gami. · · · ' · · · - Znał. rodzaj kabaretowy i jego. bezceremonialną. swobodę , k~e~y. w Improwizacji ..w Wersalu pokazał kμlisy swojej trupy ,' swój teatr podczas. próby i. siebie. przy reżysersldej robocie.,· · Znał :cucjy feerii, kiedy·- w tragicznym balecie Psyche, na- - pisanym do spółki .ze starym Corne.ille'em, jeden akt po- mieścił w niebie, a drugi w piekle. · ' · znał .interludia .i groteski, i <teatr masek, i pocieszne zwie- r ~~~J~ ~h'ar ;,e~ ie ' itd ." _Wszystkó to Molier nie tylko znał, ale P!iwaźr;ie .''. san/. stwo.fzy( ' I · p.ii~ł ·...:.... powtarzam - środki nieograni czone: chodziło wszak o "zabawę najpotężniejszego monarchy. Otóż, wierzcie mi, wszystko to Molier miał sobie za co ś bardzo pośledniego. Poddawał się obowiązkom, jakie nań płynęły z tytułu aranżera dworskich uroczystości, ba- wiło go to może, było dlań wytchnieniem po wielkiej twór- czości. Ale kiedy chciał napisać naprawdę coś dla siebie, dać miarę s woją jako twórcy, odkładał wszystko na bok. Wówczas wystarczyło mu parę metrów sceny bez żadnych urządzel'1, jedna najprostsza dekoracja na pięć aktów i na scenie kilka osób, które rozmawiają ze sobą. Całą treść tego prawdziwego teatru Moliera stanowi krzesanie o siebie myśli, idei, tarcie o siebie słów, zazębianie charakterów i wy- dobywania z tego efektów najprzednlejszego mądrego dow- cipu. To ł;>ył w jego pojęciu prawdziwy, naiwyższy teatr ;. tamto wszystko to zabawki, klórymi karmił z musu tę dość mieszaną umysłowo publiczność,. jaką był dwór - Ludwi- ka XIV. .W tych ramąch dobrowolnie skromnych i .ubogich stworzył · najistotniejsze swoje dzieła. I to jest teatr naj-

~ eatralniejszy, najczystszy teatr jaki iStilieje. : I kto z was

widział wczoraj trzeci akt · świętoszka, i nie · zdumiał · się i zachwytu, temu nic już nie. poradzę: niech do końca życi 4 .. ogląda ria scenie okręciki, koleje żelazne etc.

7

Molier

Molier - to pełny człowiek, który jak mało kto miał :prawo powiedzieć, że „nic ludzkiego nie jest mu obce". Wyżył całą ludzką dolę od jej ziemskich słabości aż do he- roicznych walk o najwyższe cele. Natura bardzo bogata, go- ·rąca, szlac hetna, ale zarazem z nieubłaganym jasnowidztwem kontrolująca każde drgnienie dusz y i rozkładająca je na ziemskie składniki. Ten głęboko dobry człowiek bywa - Wówczas gdy go opanuje geniusz komedii - okrutnym; za- ·daje straszliwie bolesne rany. Z temperamentem bujnym, niecierpliwym na wszelkie skrępowanie łączy umysł swo- bodny , jasny, wolny od pęt i formułek. Nienawiść do obłudy :si ęga szczerości czasem aż brutalnej. Kipiąca życiem wesołość mieni się z powagą i zadumą myśliciela. Ale głównym może znamieniem tej natury jest jej nie- :sp ożyta czynność. Zycie aktora gorączkowe już samo przez się potęguje się u Moliera jeszcze działalnością dyrektora teatru, reżysera, urzędowego bawidamka dworu i wreszcie ~ pisarza! Toteż cała jego twórczość powstaje w ogniu tego potężnego płomienia wewnętrznego, który mocniejszy jest niż opór materii, niż smutki, zniechęcenia, niż choroba, niż śmierć sama.

Molier jest - obok Szekspira - pisarzem chyba najbar- dziej teatralnym, jaki istniał. Każde s łowo, jakie napisał, rodzi się z teatru i dla teatru. Scena była dla11. ukochaniem i celem; nawet nie troszczył się o wy dawanie drukiem swych komedii. Na scenie żył, tworzył, na scenie umarł.„

12

Mlodość Moliera

. Molier był. dzieckiem paryskiego mieszczaństwa, jak Vil~ Jon, jak :Beaumarchais,. jak Wolter. Nazywał się Jan Poque- lin (Moliere ·. jest pseudonimem scenicznym). Urodził się w samym sei;cu Paryża,. w pobliżu Hal, w mieszkaniu obok sklep u tapicerskiego, który należał do jego ojca, zamożne go rękodzielnika, również Jana. Znamy datę jego chrztu: 15 stycznia 1622. Był najstarszym dzieckiem. Jan Chrzciciel Poquelin, przyszły Molier, miał być następcą ojca w jego rzemi ośle i funkcjach; uczęszczał do parafialnej szkoły, resz- tę dnia spędzał w sklepie. Ale od dziecka ulubioną jego roz- rywką był teatr, za którym przepadało mieszczaństwo pa- ryskie. Niedaleko Hal rozbijały obóz liczne budy kuglarzy, :s zarlatanów, aktorów jarmarcznych, zwabiają·c swą niewy- -czerpaną swadą przechodniów. O~ czasu do .czasu, w święto, dziadek, Ludwik Cresse, prowadził chłopca do prawdziwego teatru w owym Hotel de Bourgogne, któremu później Molier tak bardzo miał dać się we znaki. Tam Molier mógł się zapoznać z całym ówczesnym repertuarem: wypełniały go J?rzeważnie tragedie, po których dla odmiany wrażeń da- wano zwykle jakąś niewybredną farsę. Na częstych jar- markach poza Paryżem produkowali się także aktorzy i ku- glarze włoscy ze swymi maskami, pantomimami, całą za- prawą comedia dell'arte. Mając trzynaście lat chłopiec, nie czując powołania do rzemiosła, poprosił pod ob n o ojca, aby mu się pozwolił kształcić. Faktem jest, iż od r. 1636 do 1640 pobiera nauki w kolegium jezuickim w Clermont. Jan Poquelin poznał tam dobrze łacińskich poetów, zwłaszcza Terencjusza; po- siadł również początki filozofii... Podobno - ale to nie- pewne - uczęszczał na kurs teologii do Sorbony. Pewniej- szą jest wiadomość, że studiował prawo w Orleans. Nieza- leżnie od tych studiów zapobiegliwy ojciec pragnąc prze- kazać mu swą godność, postarał się (1642) o przelanie na

13

Paryi i laska królewska

Wreszcie, w maju 1658 trupa Moliera dostaje się nie do Paryża wprawdzie, ale w jego pobliże: przenosi się z Gre- noble do Rouen, gdzie święci triumf. Stamtąd już - Paryż. A wraca tam Molier już nie jako nieznany młodzik, lecz. jako człowiek z pewną reputacją, liczący wielu wpływo wych przyjaciół i opiekunów. Miał w tej chwili lat trzy- dzieści sześć ... 24 października 1658 - to ważna data w życiu Moliera i w dziejach komedii. W ten dzień Molier wystąpił ze swą trupą przed dwudziestoletnim Ludwikiem XIV, który goto- wał się właśnie do ujęcia rządów Francji i rozglądał się w doborze ludzi, którzy by mogli wspomagać jego zamiary ... Od pierwszej chwili zadzierzgnęła się między Molierem a Ludwikiem XIV - między wędrownym aktorem a naj- dumniejszym z monarchów ___:. d_ziwna nić sympatii. Można by rzec, iż ci dwaj n o w o ż y t n i ludzie, otoczeni przeżyt ka;mi wczorajszego dnia, które mieli obaj usunąć i przetwo- dyć na nowe formy, jak gdyby zrozumieli się. „Współ prą.cownictw9" Ludwika XIV w dziele Moliera jest rzeczą olbrzymiego znaczenia. Jedynie będąc pewnym poparcia i. sympatii króla Molier mógł pozwolić sobie na takie śmia łości · a jeżeli w tak doniosłym momencie, jak w walce o ; Ta~tuffa, poparcie to zaledwie wystarczyło, aby po pięciu l ata ch walki otworzyć temu arcydziełu scenę, za to we wszystkich innych okolicznościach dawało mu swobodę oraz r~'dość z powodu zrozumienia u tego, który w owym czasie starczył za całą publiczność. Bez Ludwika XIV, zaznacza sf~sznie jeden z komentatorów, nie mielibyśmy Moliera tego, którego mamy.

Początek walki

20 lutego 1662 obchodzi Molier zaślubiny z Armandą Be- jart. Molier pisze Szk olę żon (L'Ecoie des femmes, 1662)„, Walka jaka zawrzała około Szkoły żon, jest w zakresie ko-. medii tym, czym dwadzie ś cia kilka lat wprzódy walk :t. o Cyda Corneille'a była w sferze tragedii. Cala publiczność nieuprzedzona z niespaczonym smakiem i pojęciem, zachwy -. ca się tą komedią; natomiast obóz „wykwintniś" i pedantów staje przeciw niej, odsądzając ją od wszelkich zalet, a za- wistni pomnażają w tej okoliczno śc i szeregi przeciwników Moliera. Pow s tają liczne bro sz ur y, pamflety, parodie„.

Gorycze i zawody

W pełni powodzeń i triumfów, w pełni komicznej weny Molier ujrzał oto nowe oblicze na tury ludzkiej: zawistne, oddychające złością, obłudą, groźne. Ze zaś twórczość Mo- liera zawsze wibruje wedle diapazonu jego życia, odbije ~ię to w twórczości. Dotąd bawił się śmiesznoś ciami; obec- nie rozpalonym żelazem piętnuje zbrodnie: pisze świętoszka. czy!i Tartuffa (Tartuffe ou L'Imposteur; 1664). Przy sposob- ności inauguracji nowej rezydencji królewskiej w Wersalu , wśród zabaw , festynów i dworskich komedii, Molier, usłuż nością swoją nastroiwszy jak najżyczliwiej monarchę, ode- grał trzy akty nie dokończonej jeszcze sztuki. Król przyjął' ją bardzo dobrze. Był to miodowy miesiąc jego miłości do · panny la Valliere, w których to amorach przeszkadzała mu,

partia de~otów na dworze. Molier już w Księżniczce Elidy

zręcznym pochlebstwem czyni aluzję do tej miłostki; obec ...

nie w świętoszku godzi w przesadną sur owo ść obyczajów

demaskując je wręcz jako obłudę.

Świętoszek I Zatem 12 maja 1664 odegrano w Wersalu pod koniec uro- czysto ś ci „Zac z arowanej wyspy" trzy akty nowej komedii pt. Tartuffe. Czy te trzy akty to b y ła skończona sztuka w jej pierwotnej formie? Zdaje się, że nie; ale nie były to również jak się zdaje, trzy pierwsze akty obecnej re- dakcji. Król, któremu cenzorowie moralno ś ci mocno dawali s ię we znaki, przyjął nowy utwór z zadowoleniem (niektó- rzy po s uwają się aż do podejrzeI1, że król go inspirował) ; nie znala z ł natomiast łaski w oczach królowej matki, Anny Austriackiej , wówczas już tkniętej ś miertelną chorobą i tym s kłonniejs z ej do powagi i dewocji. Ale na ogół zawrzało; zaczęły się krzątania na dworze , aby udaremnić wystawie- nie sz tuki. Na czele zgorszonych stanął mgr de Perefixe, a r cybiskup Pary ż a ; Ludwik XIV mimo swej wszechwładzy musiał się liczyć z głosem, który przemawiał w imię religii i moralno śc i : starając się osłodzić Molierowi przykrość, za- bronił ws zelako grania Tartuffe'a publicznie. Nie przeszko- dziło to fanatykom ogłaszać przeciwko Molierowi pism, w których naz y wano go „czartem obleczonym w ciało i przeb r an y m za człowieka'', zasługującym na karę ognia, zanim do s ięgnie go ogień piekielny. A w owym czasie nie były to pr z eno ś nie poetyckie : gd y by nie opieka króla, zu- chwał y poeta mógł łatwo p rz, ypłacić głową swoją ś miało ś ć. Molier wynagrodził sobie zakaz królewski czytając sztukę po znamienitych domach, a nawet grając ją prywatnie (międz y innymi u brata królewskiego); mimo to zakaz był dlań ciosem. jako dla dyrektora teatru. Aby wypełnić lukę w repertuarze · pisze naprędce Don Juana (1665); ale i ten romansowy temat zmienił się pod koniec sz tuki w gryzący pomflet przeciw obłudzie. Toteż po kilkunastu przedstawie- niach proskrybowano i. tę. sztukę. Stanowi ducha, w jakim znalazł się wówczas Molier ; znękany , chory, rozdrażniony oporem, napotykanym w swobodzie twórczego wyrażania się, zawdzięczamy Mizantropa (1666).

Molier

ŚWIĘTOSZEI{

(Tartuffe) Komedia w 5 aktach

Przekład: JOANNA ARNOLD Osoby: PANI PERNELLE, ma tka Orgona. ORGON, mąż Elmiry. ELMIRA, żcma Orgona

. ZOFIA BRISKE-KRAJEWICZ ZBIGNIEW SZPECHT ALICJA TELATYCKA DAMIS, syn Orgona. ZBIGNIEW OLSZEWSKI MARIANNA, córka Orgona: KATARZYNA TERLECKA WALERY, zalotnik Marianny KLEANT, sz wa gi er O rg ona TART UF FE, świętosz ek. DORYNA, poko j ówka Marianny. PAN PRAWY, komornik.

WY SŁ A N NI K KR Ó LEWSKI FILIPINA, służą c a pani Pernelle W A WRZYNIEC, służący Tartuffe'a.

Scenografia:

. JANUSZ ZBIEGIEŁ (adept) HENRYK MAJCHEREK ANDRZEJ REDWA NS

TERESA WĄDZ I ŃSKA

{

BOLESŁAW BOMBOR BOGUSŁAW KOZAK

{

JAN BŁESZYŃSKI JACE K PIĄTKOWSKI

IRENA RYBICKA (adep t ka)

{

BOLESŁAW BOMBOR BOGUSŁAW KOZAK

Reżyseria: f:.,UCJA KOSSAKOWSKA JAN BŁESZYŃSKI A. systent reżysera: ll~NJ,tYK MAJCHEREK Inspicjent: · GRAŻYNA JUSZC Z YK

Kontrola tekstu: MARIA SZERZENIEWSKA

Cena programu 5 zł