Pobierz Symbolika lasu, puszczy, gaju, matecznika i łowów w twórczości Juliusza Słowackiego i więcej Notatki w PDF z Filologia polska tylko na Docsity!
Symbolika lasu, puszczy, gaju, matecznika i łowów w twórczości Juliusza Słowackiego
Tekst ukaże się w Słowniku symboli Juliusza Słowackiego , opracowywanym w Instytucie Badań Literackich PAN.
Symbolika lasu ma charakter ambiwalentny i skupia się wokół kilku centrów semantycznych. Pierwszym z nich jest ciemność jako określenie o charakterze poznawczym i etycznym, ewokujące tajemniczość, niebezpieczeństwo, śmierć, a także zło i grzech. Z ciemnością wiąże się przestrzeń labiryntu (symbol nieświadomości), sugerująca błądzenie, zagubienie, sytuację bez wyjścia (pułapkę) i śmierć. Las jako symbol ciemności jest siedzibą istot nadprzyrodzonych: duchów, bożków, nimf, krasnoludków, wilkołaków i demonów. Innym centrum semantycznym jest ukrycie, z którym łączy się bezpieczeństwo, azyl, schronienie, wyjęcie spod praw czasu. Tak ujmowana przestrzeń symbolizuje mądrość, zadumę, medytację, pamięć, a także negatywny i pozytywny eskapizm. Las jest więc miejscem egzystencji pustelników, anachoretów, mędrców, ascetów, świętych, a także rozbójników, morderców, banitów i szaleńców. To także zasada żeńska, życie, łączące się z płodnością, cyklicznością narodzin i śmierci. Puszcza to dawniej pustynia, miejsce puste; dziś większy kompleks leśny lub las dziewiczy o dużej powierzchni. Jej symbolika pokrywa się w większości przypadków z symboliką lasu. Dodatkowo puszcza symbolizuje dziewiczość, dzikość i samotność. W twórczości Juliusza Słowackiego las i puszcza występują jako przestrzeń i obraz. Las jako obraz pojawia się już we wczesnych utworach poety, puszcza natomiast zostaje wyraźnie ujęta dopiero w dziełach późnych, określanych jako mistyczne lub genezyjskie. Słowacki, charakteryzując miejsca akcji swoich utworów, brał pod uwagę odmienność poszczególnych obszarów geograficznych, np. dla Podola właściwy był las dębowy ( Beniowski ; V, 125), a dla Litwy - las sosnowy ( Pan Tadeusz ; XIII/2, 335). O ciemnym lesie pisze Słowacki już w Godzinie myśli. Las jawi się w tym utworze jako azyl romantycznego marzyciela:
A dziecie, bolem uczuć złamane przedwcześnie, Po takich mowach ludzi chroniło się tłumu, I biegło w ciemne lasy... (II, 84)^1
W mistycznym okresie twórczości Słowackiego las zostaje ukazany wespół ze zjawiskami świetlnymi, które stanowią dla niego kontrast. W Królu-Duchu gwiazdy, ognie, błyskawice, objawiające się w lasach, stają się zwiastunami rzeczy nowych, cudownych i niespodziewanych (XVI, 464). O boskim pochodzeniu lasu świadczy fragment wiersza Piramidy :
I tylko las – błędnymi pocięty promyki, [...] Jak przysionek piramid – bogaty w kolumny, Przy ludzkich dziełach – ręką zasadzony Boga... (IX, 109)
Puszcza pojawia się również w Konradzie Wallenrodzie , kiedy Kiejstut mówi do Witolda, że jest spokojny jak stare, głębokie i ciemne puszcze (X, 347). Sosna to drzewo ubóstwione przez starożytnych Litwinów. Dlatego las sosnowy uczynił poeta siedzibą litewskich bogów:
Jam ci powiedział, że jak Bóg litewski Z ciemnego sosen wstałeś uroczyska; ( Beniowski ; V, 138)
O lesie jako przestrzeni związanej z błądzeniem pisze poeta w powieści poetyckiej Jan Bielecki, gdzie znajduje się fragment o wietrze, który „w przedpotopowe[...] nowego świata zbłądzi lasy” (I, 62), a w dramacie Mindowe Hejdenrich mówi do Aldony: „idź się błąkać w lasach Litwy” (I, 165). Natomiast puszcza jako symbol moralnego zagubienia, sytuacji bez wyjścia występuje między innymi w Księciu Niezłomnym, gdzie Mulej tymi słowami zwraca się do Fernanda:
Jeśli króla mego zdradzę, Węgle na głowę zgromadzę; Jeżeli ciebie opuszczę...
(^1) Utwory Słowackiego cyt. za: J. Słowacki, Dzieła wszystkie , oprac. J. Kleiner, t. I-XVII, Wrocław 1952 – 75.
Ach zaszedłem w straszną puszczę! (VII, 75) albo w Królu-Duchu : Po ciemnych puszczach, gdziem się błąkał – gnana Wichrami straszna przyszłości orlica! Kto mię napotkał – myślał, że szatana! (VII, 161).
Las i puszcza to także symbole niebezpieczeństwa, podstępu i śmierci (również samobójczej). W Śnie srebrnym Salomei Leon mówi do Semenki:
Ty podły zbójco! gałganie! Chłopie! napadałeś mię w lesie, Wyrąbałeś mi szwadrony, Wiozłeś rannego w kolesie! (VI, 213)
W litewskim lesie umiera rycerz Lutuwer, bohater poematu Mindowe (I, 169). Narrator z Króla- Ducha stwierdza, że niszczyciel form, w których przebywają wcielone duchy, w puszczach wyrzynał swój własny lud (XVII 91), a Kordian, podobnie jak Werter przygotowując się do popełnienia samobójstwa, mówi:
Nie...nie w tym ogrodzie. Znajdę śród lasów łąkę kwietną i odludną. (II, 128)
Także w planie poematu Posielenije (IX, 165) i Poemach Piasta Dantyszka (III, 96-98) występuje dantejski las samobójców.^2 Las i puszcza są również symbolami nieświadomości. Filon z Balladyny , wędrując po goplańskim lesie, poszukuje kobiety, która odpowiadałaby jego ideałowi. Mówiąc językiem psychologii jungowskiej, poszukuje on kontaktu z Animą - archetypowym obrazem kobiety ukrytym w nieświadomości mężczyzny. Drzewo symbolizuje także archetyp. Z tej perspektywy przemiana Grabca w wierzbę, a także sen Księdza Marka w czarnym dębie ( Fragmenty o księdzu Marku, łączące się z Pieśnią VI Beniowskiego ; XI, 168-169) symbolizowałaby kontakt z archetypem umiejscowionym w nieświadomości. Na puszczę jako symbol nieświadomości i wyobraźni ( natura naturans – natura tworząca) wskazuje m. in. fragment poematu Konrad Wallenrod , w którym bohater mówi:
Częstom zauważał, Że com ja w puszczy wyśnił – to Bóg zaraz stwarzał... (XIII/2, 207)
Las symbolizuje także tajemnicę, czary, źródło mocy magicznej. Ujęcie takie charakterystyczne jest dla utworów baśniowych. Pojawia się m.in. w Balladynie. Alina mówi o Kirkorze jak o rycerzu, który w lesie znajduje zaklętą królewnę (IV, 65); Grabiec, za sprawą czarów Goplany, zostaje zamieniony w drzewo (IV, 61), a Balladyna sprowadza z lasu czarownicę, która przynosi jej jad węża (IV, 146). Las jako tajemnica i symbol historiozoficzny występuje m. in. w Śnie srebrnym Salomei. W utworze tym znajduje się opis „czerni hajdamackiej”, która zaatakowała oddział Gruszyńskiego:
A na niego szedł las wroga, [...] Las tajemnic niedostępnych, Z girlandą ognia na głowie. (VI, 199) Również w Królu-Duchu znaleźć można podobny fragment: Nie wiem, co były to za tajemnice, Które odkrywał w łonie puszcz wędrowiec, Czasem narodu kościarz i grobowiec, A nad nim tylko strach i błyskawice. (VII, 190)
(^2) Por. Dante Alighieri, Boska Komedia , Piekło; I, 1 – 3.
Zostaje ono niefortunnie przerwane przez miłość do Grabca, co staje się przyczyną kolejnych wypadków (idylliczna egzystencja charakterystyczna jest dla czasów bajecznych). Biorąc pod uwagę Schillerowską antynomię natury i kultury, las jako natura symbolizuje życie, płodność, szczęśliwość spokój i harmonię. Dlatego właśnie Słowacki umieszcza w nim Pustelnika i Goplanę – postacie pozytywne dramatu, a w zamku (symbolizującym kulturę) lokuje Balladynę i von Kostryna. Goplański las jest także miejscem spotkań kochanków: Balladyny i Grabca. W późnej twórczości Słowackiego las jest przedstawiony także jako przestrzeń zamieszkana przez duchy „zaleniwione” w materii – „pogańskie dzieci”, które żywią się ścierwem i krwią zwierząt. Są oni przykuci do „form dzisiejszych” i „cierpią w ciałach”. W lesie żyją jednak i duchy, które stoją wysoko w hierarchii genezyjskiego rozwoju – pastuszkowie symbolizujący cnotę, pokorę i miłość. Im właśnie ukazuje się Nowe Jeruzalem ( Samuel Zborowski ; XIII/1, 201). Ujmowanie puszczy jako przestrzeni w utworach Juliusza Słowackiego ma charakter o tyle problematyczny, że poeta w żadnym z nich nie trzymał się ścisłego nazewnictwa, a czasami stosował wyrazy „las” i „puszcza” zamiennie, np. w Beniowskim główny bohater mówi:
O! Chciałbym tych puszcz zgłębić tajemnice. Pamfilus zaś odpowiada: Czekaj, zapytam chłopa, czy w lesie Są jakie Nimfy! Pójdziemy szukać... (X, 23)
Także w Królu-Duchu – jednym z utworów najbogatszych pod względem symboliki lasu i puszczy – poeta akcję utworu przenosi wielokrotnie z jednej przestrzeni do drugiej. W przypadku Balladyny słowo „puszcza” obok „las” pojawia się tylko dwukrotnie, raz na określenie miejsca Słowacki stosuje słowo „pustynia”. Puszcza jest miejscem egzystencji istot nadprzyrodzonych, pustelników ( Król-Duch; XVI, 366), świętych ( Król-Duch ; XVII, 119) i ludzi żyjących blisko natury ( Król Ladawy ; VIII, 143-144). Walter Stadion porównuje swoją chatę stojącą w puszczy do „Świtezianki” albo „Amfitryty” (XII/2, 235), a Król-Duch mówi o „czerwonej puszczy...ogniami od duchów przymglonej” (XVII, 796). Ale przestrzeń puszczy, w przeciwieństwie do lasu, jest nie tylko siedzibą istot nadprzyrodzonych, lecz także bogów słowiańskich (taka symbolika pojawia się u Słowackiego w okresie mistycznym). Piastunka Mieczysława z Króla-Ducha opowiada jak ten śpiewał o trzech bogach „stojących na puszczach” (XVII, 558), a kiedy nadchodził „rok tysiącowy” bogowie milkli „w puszcz odległych szumach” (XVII, 360). Przestrzeń gaju w utworach Juliusza Słowackiego przedstawiona jest w sposób zgodny z konwencją antyczną. Gaj, jako topos przyrody, to tzw. locus amoenus, „miejsce rozkoszne”. Zachwyca czystością źródeł, bujnością roślinności tworzącej piękne ogrody, zapachem kwiatów i śpiewem ptaków. U Teokryta i Wergiliusza taka przestrzeń charakterystyczna jest dla pasterskiego życia w Arkadii. W twórczości Słowackiego gaj występuje w podobnym ujęciu – poeta stosuje to słowo zamiennie ze słowami „ogród” albo „las” ( Król Ladawy ; VII, 162, 177 lub Agezylausz ; XII/2, 124 ). Świadczy o tym między innymi fragment Króla-Ducha , w którym Adam nazwany został „pierwszym bożym kmieciem”, „ojcem naszym pierwszym...w rajskim złotym gaju...” (XVII, 760). Gaj to również miejsce miłosnych schadzek ( Beniowski. Poema ; V, 123), symbol bezpieczeństwa ( Agezylausz ; XII/2, 91) i wytchnienia ( Zawisza Czarny ; XII/2, 393), a także miejsce spokojnego snu:
O! męczennico piękna! [...] W gajach...gdzie dusza twoja – śni szepcząca [...] Myślałem, że mię kto za ramię trąca... ( Ksiądz Marek. Próby zespolenia z Królem-Duchem ; XI, 129-134)
Podobnie jak las w liście poetyckim Piramidy , gaj jest symbolem życia przeciwstawionego martwym dziełom człowieka. Takie ujęcie pojawia się u Słowackiego po jego podróży do Grecji, Egiptu i Palestyny w Pieśni na Nilu :
Nie szumi liść, nie szumi gaj, Jakie niebo, jaki kraj! Z cegieł stoją wielkie góry, A na cegłach leżą chmury (VIII, 411)
Jak stwierdził Ryszard Przybylski, piramida była dla poety „futerałem nieśmiertelności trupów, gwarancją wieczności zabalsamowanego truchła”^3. Dlatego właśnie gaj, jako przestrzeń należąca do porządku natury, nie mógł rosnąć w jej otoczeniu. Starożytni Grecy, zachwyceni pięknością gajów, zagajników i puszcz, uważali je także za miejsce egzystencji istot nadprzyrodzonych: bóstw, nimf i bożków. Takie ujęcie znajduje się również w Królu-Duchu , w którym gaj został zaludniony duchami:
...teraz Pan Bóg nas nie słucha I klęte duchy z gajów nie wychodzą. (XVI, 97-98)
Gaj jako siedziba istot nadprzyrodzonych był dla starożytnych miejscem świętym (np. gaj Zeusa w Olimpii). W nim odprawiano obrzędy religijne, których głównym aktem była ofiara składana na ołtarzu wybudowanym w centrum świętej przestrzeni. I tak w dramacie Agezylausz poeta pisze o spartańskim gaju, w którym znajduje się posąg bóstwa i zbierają się eforowie – rada rządząca społeczeństwem Sparty (XII/2, 91, 93). Tam usytuowane są budowle sakralne ( Król- Duch ; XVII, 371), w otoczeniu których odprawia się religijne obrzędy. Np. postrzyżyny Mieczysława odbywają się w świętym gaju sosnowym ( Król-Duch ; XVII, 575), a w gaju dębowym – święta uczta narodowa ( Król Duch ; XVII, 900). Podobnie jak w twórczości Wergiliusza, w Królu-Duchu Słowackiego na sakralny charakter przestrzeni gaju wskazuje emanujące z niego światło:
...wspomnienie moje – jako miesiąc wstaje, Jak miesiąc, który złote swoje łono Oświeca...w nocy spojrzawszy na gaje... (XVII, 292)
Matecznik to trudno dostępne miejsce w lesie (puszczy), jego centrum, istota, serce. Symbolikę matecznika ustalił Adam Mickiewicz, który jako pierwszy użył tego wyrazu w znaczeniu, jakie w Polsce nie było znane (słowo to pochodzi z języka białoruskiego). Matecznik to miejsce tajemnicze, otoczone dzikim nieprzebytym dla człowieka lasem. Jest ono jakby leśną macicą, z której pochodzą wszystkie gatunki żyjących tam zwierząt, a także miejscem ich swobodnej i harmonijnej egzystencji. Do matecznika udają się również zwierzęta chore, by tam, w bezpieczeństwie i spokoju, oczekiwać na śmierć ( Pan Tadeusz , ks. IV, ww. 479-565). Wyraz „matecznik” występuje w utworach Słowackiego trzykrotnie, z reguły w parodystycznym odniesieniu do obrazu Mickiewiczowskiego. W wierszu Matecznik , w notatce z Raptularza (XV, 457) i we fragmencie Beniowskiego (XI, 210). Najbardziej wyrazistym symbolicznie utworem jest wiersz Matecznik (XII/1, 192-193), który powstał po opuszczeniu przez poetę Koła Sprawy Bożej w 1843. Andrzej Towiański, mistyk, założyciel Koła, jest w nim przedstawiony jako
...niedźwiedź polarny, Figura z krwi i ciała, ohydna i tłusta, Mocarz zapowiedziany w proroctwie o s z u s t a.
Członków Koła nazywa Słowacki „szkieletami waryjatów”, którzy „przed jego pożyczoną od Mongołów mocą / [...] kładną się – gruchocą”(XII/1, 192). Fragmenty odnoszące się do postaci „Mocarza” mogą mieć charakter dwuznaczny, gdyż pasują zarówno do postaci Towiańskiego, jaki i do Cara. W drugiej wersji utworu poeta precyzuje jednak swą myśl mówiąc o Mocarzu, iż włada „pożyczoną już od cara mocą...”(XII/1, 299). Ów „niedźwiedź polarny”, pan matecznika, zmusza jego mieszkańców do uległości, nakazując posłuszeństwo wobec władzy opartej na materialnej, a nie duchowej sile. Jest więc matecznik Słowackiego miejscem egzystencji istot podporządkowujących się czyjejś woli, a nie, jak w przypadku matecznika Mickiewiczowskiego, harmonijnie ze sobą współżyjących. Rzeczą charakterystyczną dla utworu jest także to, że Andrzej Towiański ukazany został w nim jako zwierzę. Zgodnie z teorią metempsychozy, wyznawaną przez towiańczyków, pokutujący za grzechy duch mógł zostać wcielony w postać zwierzęcą, a więc cofnąć się w rozwoju. Podobny status przysługiwał duchowi w zwierzęcej formie w genezyjskiej koncepcji Słowackiego, zakładającej nieprzerwane doskonalenie się ducha w kolejnych wcieleniach. Siedzibą Mocarza i jego poddanych jest „ohydny w duchu matecznik”, do którego poeta wszedł za sprawą Boga:
Bóg, który łono wszelkich tajemnic odmyka, Do tego ohydnego w duchu matecznika, Gdzie duch z duchem się bije, a kość trupia z kością,
(^3) R. Przybylski, Podróż Juliusza Słowackiego na Wschód , Kraków 1982, s. 62.
jej na „królewskich łowach” (I, 215). Henryk natomiast obiecuje Lindsajowi, że będzie „w jego [Botwela] źwierzyńcu płoche sarny gonił.” (I, 204). Łowy u Słowackiego symbolizują także poznanie prawdziwej natury człowieka. Wskazuje na to fragment Żmii , w którym autor opisał polowanie na tatarskiego żołnierza ukrywającego się w czaharach. Podczas polowania sokół i psy gończe rozpoznają w skradającym się cicho łuczniku swego pana, Żmiję, który w przebraniu walczy z Kozakami. Kozacy nie zdają sobie sprawy z prawdziwej tożsamości owego żołnierza, atakują go i, zabijając przez przypadek sokoła i psy, pozwalają mu uciec (I, 15-16). Gdyby nie śmierć zwierząt, Żmija zostałby zdemaskowany. Poetyckie ujęcie łowów w twórczości Słowackiego ma charakter aluzyjny wobec twórczości Mickiewicza. Wskazują na to fragmenty Podróży do Ziemi Świętej z Neapolu. W utworze tym pisze Słowacki z ironią, że zabicie zająca wydaje się bardzo poetycznym zajęciem (IX, 60) i że „poezja także walczy często z Bogiem”, chyba że ktoś pisze „ciągle o myślistwie, / Jak Pan Tadeusz obeznany z rogiem.” (IX, 64).
BIBLIOGRAFIA
- Grzęda Ewa, Funkcja i estetyka motywów drzewa i lasu w twórczości Juliusza Słowackiego , Wrocław 2000.
- Jung Carl Gustaw, Archetypy i symbole. Pisma wybrane , Warszawa 1993.
- Kopaliński Władysław , Słownik mitów i tradycji kultury , Warszawa 1985.
- Kopaliński Władysław, Słownik symboli , Warszawa 1990.
- Literacka symbolika zwierząt pod red. Anny Matuszewskiej, Gdańsk 1993.
- Margul Tadeusz, Zwierzę w kulcie i micie , Lublin 1996.
- Rostafiński Józef, Las, bór, puszcza, matecznik jako natura i baśń w poezji Mickiewicza, Kraków
- Saunders Nicholas, Dusze zwierząt , Warszawa 1996.
- Słowacki Juliusz, Dzieła wszystkie , oprac. J. Kleiner, t. I-XVII, Wrocław 1952 – 75.
