Pobierz Symbolika węża w starożytnym Rzymie i więcej Notatki w PDF z Medycyna tylko na Docsity!
Marlena Mazur
Uniwersytet Opolski
Symbol węża w starożytnym Rzymie
Wąż znany nam jest jako kusiciel Ewy w raju, symbol grzechu i zdrady. Wąż
symbolizuje także chaos, pierwotne kosmiczne siły, boskie oddziaływanie, śmierć, duszę ludzką,
podświadomość, uzdrowienie, zdrowie, sekrety życia, płodność, proroctwo, świat podziemny
zmarłych, zło, upadłego anioła, grzech, podstęp, truciznę, pokusę, niewolę, mądrość, tajemnice. 1
Wąż to emblemat lekarzy, czarów, podziemnych bóstw, wyobraża sprawy tajemnicze,
niezrozumiałe. 2 W wielu kulturach wąż bywał przedmiotem kultu. Były uważane za duchy
opiekuńcze świątyń i ołtarzy, znajdowały się na monetach. Węże były często zwierzętami
domowymi które, podobnie jaki łasice tępiły myszy i szczury, bawiły sie nawet z nimi dzieci,
a kobiety w upalne dni chłodziły nimi szyję. 3
Dla Rzymian wąż był przede wszystkim symbolem uzdrowienia. Był związany
bezpośrednio z bogiem medycyny Asklepiosem. Mit Asklepiosa narodził się w starożytnej Grecji.
Szczyt jego świetności przypada na VII/ VI w. p.n.e. Nazwa pochodzi od słowa asklepa – kret,
który w Indiach był bogiem ziemi. Asklepios był synem Apollina i Koronis, córki króla z Tessalii.
Ojciec oddał syna na wychowanie do znanego z biegłości w sztuce lekarskiej centaura Chirona.
Asklepios okazał się bardzo pojętnym uczniem i wkrótce, dzięki swoim zdolnościom zaczął
przewyższać mistrza. Mógł przywracać ludziom życie, co nie spodobało się Zeusowi. Władca
Olimpu uśmiercił samowolnego uzdrowiciela i przemienił go w gwiazdozbiór Wężownika. 4
Miejsca kultu Asklepiosa były początkowo tylko leczniczym źródłem z ołtarzem w świętym gaju.
Z czasem zaczęto wznosić tzw. asklepiejony czyli świątynie-szpitale dla chorych na ciele lub duszy.
Na mocy rozporządzenia cesarza Klaudiusza niewolnicy tam uleczeni zyskiwali wolność.
Asklepios stał się bogiem sztuki lekarskiej, a jego mit szybko przeniósł się do Rzymu, gdzie nadano
mu imię Eskulap. Asklepios jest przedstawiany w dziełach sztuki jako brodaty mężczyzna, z
odsłoniętym torsem, którego ciało pokrywa szata bez rękawów. Jest podparty na lasce podróżnej
zwanej kaduceuszem, oplecionej wężem. Kaduceusz jest to równocześnie jeden z hellenistycznych
atrybutów Hermesa. Wyraża on zrównoważenie wszechobecnych w kosmosie przeciwieństw.
W mitologii mowa jest o tym, jak Hermes widząc dwa walczące ze sobą węże, czarnego i białego,
zmusił je do zaprzestania walki wbijając między walczących swoją magiczną laskę. Węże owinęły
1 W. Kopaliński, Słownik symboli , Warszawa 2005, s.447-448. 2 W. Kopaliński, op.cit , s.448. 3 Idem, Słownik mitów..., s.1258. 4 L. Stankiewicz, Ilustrowany słownik mitologii greckiej i rzymskiej , Wrocław 2008, s.57.
się wokół niej wytwarzając w ten sposób harmonijną równowagę przeciwieństw. 5 Każdy z węży
tworzy trzy i pół zwoju, co daje w sumie liczbę siedmiu zwojów, która symbolizuje przemianę –
stąd magiczna zdolność kaduceusza do przywracania harmonijnej równowagi w każdej, nawet
najbardziej skrajnie niezrównoważonej sytuacji. Same węże natomiast symbolizują przemianę
i zdolność odradzania się. Asklepios był przedstawiany też w postaci węża, a w jego świątyni w
Epidauros trzymano kilka oswojonych węży. Nieodłączny atrybut Asklepiosa – wąż, symbolizuje
odradzające się życie, co związane było z przekonaniem, że coroczne zrzucanie skóry przez węża
(wylinka) jest wyrazem wiecznego życia, jego stałego odnawiania. Z upływem wieków laska i wąż
stały się symbolem medycyny. Najsłynniejsze świątynie znajdowały się w Epidauros, na wyspach
Rodos, Kos i Knidos, w Cyrenajce, Atenach, w Koryncie i Pergamonie. Do asklepiejonów
przybywali licznie chorzy, składali ofiary (przede wszystkim koguty 6 ) oraz różne przedmioty
wotywne. Leczenie, nad którym czuwali kapłani, było bezpłatne, oparte na tłumaczeniu snów. Mit
Asklepiosa przeniósł się szybko do Rzymu. A stało się to tak. W roku 291 p.n.e. na Rzym spadła
straszna zaraza. Odwołano się do boskich ksiąg, z których wyczytano, że tylko syn Apollona,
słynny Asklepios może uchronić miasto przed zgubą. Wysłano więc poselstwo do Epidauros, gdzie
Asklepios wysłuchał posłów i zgodził się pomóc. Przybrał postać węża ze złotą koroną na głowie,
wpełzł był na burtę przybyłego z posłami statku i w ten sposób wpłynął do ujścia Tybru. Stojący
nad brzegiem rzeki tłum radośnie witał boga-uzdrowiciela. Wszędzie na ołtarzach palono ofiary,
a westalki i kapłani palili kadzidła. Nagle Tyber wzburzył się, po środku rzeki wyłoniła się zielona
wyspa, na której osiadł Asklepios przybrawszy postać dostojnego starca trzymającego kaduceusz.
Śmiertelna zaraza odstąpiła od murów miasta, a tłum ochrzcił swego wybawcę Eskulapem.
Potomność zaś umieściła Eskulapa na nieboskłonie jako gwiazdozbiór wężownika, a Chejrona-
nauczyciela Asklepiosa, jako strzelca. 7 Świecą oni swym blaskiem po dzień dzisiejszy. Asklepios,
jego żona Epione i ich dzieci, dali początek rodu Asklepiadów, z których wywodzi się Hipokrates –
ojciec medycyny. Przysięga lekarska brzmi: Przysięgam na Apollona lekarza, na Asklepiosa,
Hygieje, i Panaceje oraz na wszystkich bogów i boginie, biorąc ich na świadków, że wedle mej
możności i rozeznania będę dochowywał tej przysięgi i tych zobowiązań. 8 Występuje w niej
wspomniany już Asklepios jak i Hygieja i Panakeja. Są to córki Eskulapa. Panakeja uzdrawiająca
od cierpnień. 9 Hygieja bogini zdrowia. Przedstawiano ją jako młodą dziewczynę, trzymającą
5 M.A. Izard, Laska Eskulapa i Kaduceusz jako symbole medyczne , [w:] http://www.nowotwory.edu.pl/ pobierz.php?id=1654 ., 12.05.2016 r. 6 Słownik kultury antycznej , red. L. Winniczuk, Warszawa 1986, s.58. 7 E. Waszyński, Asklepios – bóg sztuki lekarskiej , [w:] http://www.ptmp.com.pl/png/png3z4_2010/ PNG34-11-waszynski.pdf , 12.05.2016r. 8 A. Muszala, Przysięgam na – formy przyrzeczenia lekarskiego od starożytności do dziś , [w:] http://www.mp.pl/etyka/ podstawy_etyki_lekarskiej/43207,przysiegam-na-formy-przyrzeczenia-lekarskiego-od-starozytnosci-do-dzis , 12.05.2016r.
9 L. Stankiewicz, op.cit ., s.57.
Wąż przejawia następujące właściwości. Jego serce jest ściśle przytwierdzone do gardzieli; woreczek żółciowy przylega do wnętrzności; organy płciowe ma tuż przy ogonie; jaja, które rodzi, są podłużne i miękkie, jad mieści się w zębach. 17
Węże, mimo iż wiedzą, że mają wąski i wydłużony żołądek, są łakome i szalenie żarłoczne, jak mówi Arystoteles. Unoszą się prosto i stojąc pionowo na końcu ogona, połykają pokarm, który ześlizguje się w dół, aż przeniknie cały ich tułów. Beznogie, pełzają w błyskawicznym tempie. 18
Młody wielki wąż z Arkadii i chłopczyk, też z rodem z tych okolic, chowali sie razem. Z biegiem lat dziecko wyrosło na młodzieńca, a jego kompan stał sie olbrzymim stworzeniem. Kochali się nawzajem. 19
W czasach, gdy Pompejusz Rufus był edylem, na rzymskich Panatenajach pewien zaklinacz węzy postanowił popisać się przed gronem swych kompanów. Znał się trochę na lekach i truciznach, więc urządzał widowiska z wężami, które hodował. Przyłożył zatem kobrę do ramienia, aby zademonstrować swą sztukę- a ona go ugryzła. Natychmiast wyssał wargami jad, ale nie zdążył popić wodą, bo nie było jej pod ręką, choć uprzednio przygotował sobie pełne naczyńko. Ponieważ woda nie zmyła jadu i nie mógł dokładnie przepłukać ust, człowiek ten umarł; o ile wiem dopiero po dwóch dniach i bez żadnych cierpień, choć postępująca stopniowo gangrena przeżarła mu dziąsła i usta. 20
W dziele Kyranides O magicznych właściwościach roślin, zwierząt i kamieni, podanych
zostało kilkanaście przykładów wykorzystania węży w celach medycznych. Oto kilka z nich:
ofis-wąż Wąż jest zwierzęciem nad wyraz niebezpiecznym, beznogim, pełzającym, wszystkim znanym. (...) Jego skóra, spalona i roztarta z solą, następnie wtarta w zęby usuwa ich bóle. Spalona w ukryciu przed nadejściem chorego, usuwa chroniczną febrę. Podobnie też okadzanie nią w połączeniu z dymem z drewna owocu oliwki, czyli jej pestek, w liczbie trzech, pięciu lub siedmiu, leczy wewnętrzne i zewnętrzne hemoroidy jak żaden inny środek. Noszona jako amulet pomaga na migrenę. Położona w domu jest amuletem ochronnym. Na ukąszenia węża pomaga żywa żaba, rozcięta na pół i przywiązana do rany. Wyciąga bowiem natychmiast jad na zewnątrz. 21
drakon-wąż W podróży głowa węża jest warta największych dóbr. Serce zawinięte w skórę jelonka i zawieszone jako talizman na szyi przydaje uroku miłosnego. 22
17 Ibidem , s.112. 18 Ibidem , s.131. 19 Ibidem , s.142. 20 Ibidem , s.185. 21 Kyranides, O magicznych właściwościach roślin , zwierząt i kamieni, Wrocław 2013, s.112. (^22) Ibidem , s.185.
echidna-żmija Kły żmii lub jej mózg są doskonałym środkiem uśmierzającym bóle przy ząbkowaniu dzieci. Jej żółć usuwa kataraktę. Jeśli ciężarna kobieta zgładzi żmiję, utraci dziecko. 23
echidna-żmija (...) Tłuszcz ze żmii zapewnia ostrość wzroku i leczy zaćmy wszelkiego typu. Oczy żmii noszone przy ciele jako amulet zapobiegają zapaleniu spojówek. Natomiast kły usuwają bóle zębów i skutecznie łagodzą cierpienia ząbkujących dzieci. Żmije odpędza kamień agat, który po spaleniu i wypiciu wraz ze szpikiem jelenia przeciwdziała skutkom ukąszenia żmii. 24
aspis- kobra Wylinka kobry z tłuszczem żmii, wtarta w oczy, poprawia ostrość wzroku, a popiół z niej zmieszany z łojem byka usuwa guzy na węzłach chłonnych. 25
Apulejusz również wspomina w swoim dziele o wężu, którego porównuje do małego
chłopca:
Po drzewcu zaś tego pocisku, po tej jego części, która wysterczała z karku do góry obok potylicy, wspinał się mały chłopczyna i w dziwacznych przegięciach podrygiwał z takim wdziękiem i zgrabnością ruchów, że zdało się, jakby nie miał w sobie kości ni niczego twardego. Z podziwem patrzyliśmy na to wszyscy tam obecni: nic, tylko jakby po takiej laseczce, jaką sękatą po gałęziach nieobciętych gładko nosi Eskulap, bożek lekarzy- jakby po tej laseczce wił się śliskimi splotami rzadki wąż. 26
Jak widzimy wąż ma wiele znaczeń. Wąż jednocześnie potrafił uosabiać zarówno dobro jak
i zło. Starożytni Rzymianie znali jego symbolikę. Potrafili węże wykorzystać w życiu codziennym.
Były one otoczone kultem. Węże często były motywem ozdobnym w domach, czego przykładem
mogą być fragmenty ścian z Pompeii.
23 Ibidem , s.185. 24 Ibidem , s.101. 25 Ibidem , s.181. 26 Apulejusz, Metamorfozy albo złoty osioł , Warszawa 1999, s.29.
Węże również pojawiały się na obrazach. Część z nich została zgromadzona w muzeum
w Neapolu.
(il.3) Obraz z wężami
Źródło: Zdjęcie wykonane przez Marlenę Mazur
(il.4) Przedstawienie dwóch węży
Źródło: Zdjęcie wykonane przez Marlenę Mazur
