Pobierz Szacunek dla życia wartością ekologiczną – pedagogiczne implikacje i więcej Publikacje w PDF z Pedagogia tylko na Docsity!
dr Edyta Wolter Katedra Pedagogiki Społecznej i Pedagogiki Pracy Wydział Nauk Pedagogicznych Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Szacunek dla życia wartością ekologiczną
– pedagogiczne implikacje
Wprowadzenie Kultura europejska stanowi syntezę chrześcijaństwa i humanizmu. Ujmuje człowieka w kategorii najdoskonalszego bytu, który pod względem biologicznym należy do przyrody^1 , a dzięki duchowości jest osobą – podmiotem praw ogłoszonych 10 grudnia 1948 roku przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w Deklaracji Praw Człowieka – „...jako wspólny najwyższy cel wszystkich ludów i wszystkich narodów, aby (…) dążyły w drodze nauczania i wychowywania do rozwijania poszanowania (…) praw i wolności…”. W Deklaracji określono prawa, które mogą zapobiec aktom barbarzyństwa. Ogłoszono, że ludzie rodzą się wolni i równi, mają prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa swej osoby, nie wolno nikogo czynić niewolnikiem ani nakładać na niego służebności, traktować nieludzko, dyskryminować, samowolnie aresztować, zatrzymać lub wygnać z kraju, nie wolno ingerować samowolnie w czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne, domowe, ani w korespondencję. Każdy człowiek ma prawo do ochrony prawnej, swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania w granicach każdego państwa. Nie wolno nikogo samowolnie pozbawiać jego własności, każdy człowiek ma prawo wolności myśli, sumienia i wyznania, prawo do stowarzyszania się, prawo do pracy i do swobodnego jej wyboru, a także bez względu na jakiekolwiek różnice ma prawo do równej płacy za równą pracę. Każdy człowiek ma prawo do urlopu i wypoczynku, prawo do nauki oraz do ochrony (^1) W literaturze medycznej coraz więcej publikacji naukowych wyjaśnia wpływ środowiska przyrody na funkcjonowanie człowieka, także w zakresie objawów depresji sezonowych. Zob. L. Pawłowski, Depresja sezonowa jako przykład oddziaływania środowiska naturalnego na stan psychiczny człowieka, w: Ekologia społeczna – psychologiczne i środowiskowe uwarunkowania postaw, Stowarzyszenie Ekopsychologia, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2004, s. 141 – 143.
moralnych i materialnych korzyści wynikających z jakiejkolwiek jego działalności naukowej, literackiej lub artystycznej^2. Konsekwencję Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka stanowią inne dokumenty, takie jak np. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności – traktat wypracowany w ramach Rady Europy^3 , w celu służenia ideacyjną pomocą w kształtowaniu postaw wrażliwych (humanistycznych) dla spraw ludzkich – z uznaniem szacunku dla wartości życia i osobowej tożsamości, w działaniu przeobrażającym środowisko życia^4. Mimo, iż godne życie jest wartością wpisaną w dziedzictwo kultury europejskiej – stosunek człowieka do środowiska stał się elementem ogólniejszego problemu – jego stosunku do swego istnienia oraz do rzeczywistości w której żyje^5. H. Skorowski podkreśla, że „człowiek jako wartość najwyższa ma być podmiotem nowej Europy, musi swoją faktyczną wartość manifestować na zewnątrz. Manifestować ją winien poprzez moralność swoich zachowań”^6. Odpowiedzialność osobista i wspólnotowa za świat stworzony dotyczy relacji człowieka i przyrody. U jej podstaw znajduje się godność człowieka. W procesie edukacji chrześcijańskiej służy kształtowaniu postawy odpowiedzialności za dzieło stworzone przez Boga - wiąże się z edukacją ekologiczną, ochroną środowiska życia^7 , jako kategorii wskazującej na byty o charakterystycznych właściwościach zamieszkujących planetę Ziemię. Jak już w niniejszym artykule wspomniano istota ludzka przez swój element cielesny jest częścią przyrody, a w kulturze chrześcijańskiej jest pojmowana jako najwyższy rodzaj stworzenia Bożego^8. M. Nowak rozważając wyjątkowość pozycji człowieka we wszechświecie wyjaśnia, że wszelkie teorie człowieka powinny zmierzać do realizmu, broniąc się przed dualistyczną (^2) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (wstęp H. Samsonowicz), Wydane przez Biuro Informacji ONZ przy współpracy Polskiego Towarzystwa Przyjaciół ONZ, Warszawa 1989, s. 5 – 16. (^3) Europejska Konwencja Praw Człowieka (wprowadzenie P. Hofmański), Wydanie drugie, Kantor Wydawniczy, Zakamycze 2000, s. 5. (^4) B. Suchodolski, I. Wojnar, Kierunki i treści ogólnego kształcenia człowieka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – Kraków 1990, s. 61. (^5) M. Michalik, Wychowanie społeczne a kształtowanie stosunku do przyrody, w: Z. Misztal (red. nauk.), Ekologia i wychowanie, środowisko zdrowie wychowanie, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1989, s. 21. (^6) H. Skorowski, Osoba ludzka podstawą chrześcijańskiej Europy w nauczaniu kard. Stefana Wyszyńskiego, prymasa Polski, w: L. Marszałek, A. Solak (red. nauk.), O społeczeństwie wychowaniu i pracy w myśli Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Seria: LABOR Katedra Pedagogiki Społecznej i Pedagogiki Pracy Wydział Nauk Pedagogicznych Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2010, s. 33. (^7) A. Zellma, Odpowiedzialność człowieka za świat stworzony, w: C. Rogowski (red. nauk.), Leksykon pedagogiki religii, VEBINUM Wydawnictwo Księży Werbistów, Warszawa 2007, s. 481. (^8) Jako istota relacyjna człowiek – Bóg.
edukacyjnych na miarę epoki. Autorka wyjaśnia, że przyjmowanie paradygmatu postmodernistycznego, jako jedynie słusznego jest nieuzasadnione i szkodliwe^15. Można dodać - w zakresie wszystkich dziedzin wychowania, także ekologicznego – z uwzględnieniem znaczenia koncepcji ekofilozofii i sozologii w procesie edukacji w XXI wieku^16. D. Kiełczewski do przyczyn kryzysu ekologicznego - jako niebezpiecznej perspektywy dla środowiska życia zaliczył: kulturowe, naukowe, ekonomiczne, technologiczne i bezpośrednie^17 , związane z tzw. „etyką” homo homini lupus^18 (wyzysku i niesprawiedliwości społecznej). Według H. Skolimowskiego klasyczny empiryzm, XIX wieczny pozytywizm i dwudziestowieczny empiryzm logiczny oddzielił wartości od wiedzy (przyznając najwyższe znaczenie wiedzy) i wielu intelektualistów w tzw. świecie zachodnim - ze względu na respekt dla racjonalizmu i wiedzy pozytywnej bazują na imperatywach etycznych takich jak: konkurencja, manipulacja, maksymalna wydajność i eksploatacja, kontrola, reifikacja środowiska życia. Skolimowski wyjaśnił, że jest to efekt nowożytnej idei postępu, mechanicystycznej kosmologii – świata i człowieka na podobieństwo maszyny. Jego zdaniem trzeba kreować nową jakość myślenia w kategoriach ekologicznych – świadomość ekologiczną, transcendentalną, sakralną, duchową, na fundamencie naczelnej wartości ekologicznej jaką jest szacunek dla życia - rozumianej w sensie zwłaszcza franciszkańskim. Ta wartość jest wpisana w całokształt duchowego dziedzictwa kultury europejskiej i stanowi pozytywny status tradycji myślenia w kategoriach ekologicznych. (^15) H. Gajdamowicz, Postmodernistyczna wizja człowieka. Kontekst pedagogiczny, w: M. Nowak, P. Magier, I. Szewczak (red. nauk.), Antropologiczna pedagogika ogólna, Wydawnictwo KUL, Wydawnictwo GAUDIUM, Lublin 2010, s. 138. (^16) J. M. Dołęga, Ekofilozofia i sozologia w edukacji XXI wieku, w: „Zarządzanie i Edukacja” 2007, nr 50, s. 63
(^17) D. Kiełczewski, Ekologia społeczna wydanie drugie zmienione, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001, s. 28. (^18) Koncepcja świata jako maszyny pojawiła się dzięki metodologii Rene Descartes’a (Kartezjusza), w poglądach Izaaka Newtona, Thomasa Hobbesa („człowiek człowiekowi wilkiem”), w koncepcji wolnego rynku Adama Smith’a, w koncepcji historii jako walki klas Karola Marksa. Według A. Kalinowskiej do tej czarnej listy można dodać jeszcze utopię przełomu XIX/XX wieku – scjentyzm, która „obiecywała” człowiekowi poznanie przyrody, sankcjonując przyrodnicze manipulacje (np. inżynieria genetyczna). Prorokami koncepcji nauki jako najważniejszej wartości byli m. in. August Comte, John Mill, Herbert Spencer. Zob. A. Kalinowska, Ekologia – wybór przyszłości, Editions Spotkania, Warszawa 1993, s. 76.
2.Szacunek dla życia w intuicji ekologicznej św. Franciszka z Asyżu H. Skolimowski podkreślił, że chrześcijańska etyka ekologiczna powinna nawiązać do koncepcji św. Franciszka z Asyżu^19 , ponieważ w jego koncepcji świadomość ekologiczna ma wymiar duchowy, transcendentalny^20. Jest postawą wobec życia mądrego, godnego, integralnego, skromnego - gdy równowaga ekologiczna staje się częścią równowagi człowieczeństwa w środowisku życia. Egzemplifikację stanowi dekalog etyczny św. Franciszka z Asyżu^21 , którego Ojciec Święty Jan Paweł II - w 1979 roku ogłosił patronem ekologów:
_1. Bądź człowiekiem wśród stworzeń, bratem między braćmi.
- Traktuj wszystkie byty stworzone z miłością i czcią.
- Tobie została powierzona Ziemia jako ogród – rządź nią z mądrością.
- Troszcz się o człowieka, o zwierzę, o zioło, o wodę i powietrze, aby Ziemia nie_ _została ich zupełnie pozbawiona.
- Używaj rzeczy z umiarem, gdyż rozrzutność nie ma przyszłości.
- Tobie jest dane zadanie odkrycia misterium posiłku, aby życie napełniło się_ _życiem.
- Przerwij węzeł przemocy, aby zrozumieć, jakie są prawa istnienia.
- Pamiętaj, że świat nie jest jedynie odbiciem twego obrazu, lecz nosi w sobie_ _wyobrażenie Boga Najwyższego.
- Kiedy ścinasz drzewo, zostaw choć jeden pęd, aby jego życie nie zostało_ _przerwane.
- Stąpaj z szacunkiem po kamieniach, gdyż każda rzecz ma swoją wartość_^22. (^19) H. Skolimowski, Medytacje o prawdziwych wartościach człowieka, który poszukuje sensu życia, Wrocławska Oficyna Wydawnicza „Astrum”, Wrocław 1991, s. 20. (^20) H. Skolimowski, Nadzieja matką mądrych (przedmowa S. Kozłowski), Biblioteka Ery Ekologicznej Towarzystwa Przyjaciół Filozofii Ekologicznej, Akapit Press, Łódź 1993, s. 26. (^21) W Polsce działa od 1989 roku ruch ekologiczny św. Franciszka z Asyżu – REFA, pod hasłem „Chrześcijanin a świat stworzeń”, organizuje ogólnopolskie sympozja ekologiczne katolików świeckich w Krakowie. Zob. Z. Świerczek, Ekologia i św. Franciszek, Wyższe Seminarium Duchowne OO. Franciszkanów, Drukarnia Narodowa, Kraków 1990, s. 7. (^22) L. Domka, Kryzys środowiska a edukacja dla ekorozwoju, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 1996, s. 139. Por. S. Jaromi, Ekologia, w: A. Muszala (red.), Encyklopedia bioetyki. Personalizm chrześcijański. Głos Kościoła, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen, Radom 2005, s. 117. Zob. także: S. Michałowski, Dziecko. Przyroda. Wartości, w: B. Dymara, S. Michałowski, L. Wollman – Mazurkiewicz, Dziecko w świecie przyrody. Książka do wychowania proekologicznego, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000, s. 125.
_Wielbionym bądź, o Boże, we wszystkich Twoich tworach, szczególnie w pani siostrze tarczy słonecznej na niebie, która nam sprawia dzień i goreje sama z siebie i piękną jest i we wielkich połyskuje splendorach. a w świetle swem, o Najwyższy, oznacza tylko Ciebie.
Wielbionym bądź, o Boże, przez Księżyc, i siostry gwiazdy promienie, które po niebie rozsiałeś iskrzące się i cenne.
Wielbionym bądź, o Boże, w panu bracie wietrze, w chmurach, i przez pogodę, i czasy odmienne, i przez ożywiające cały świat powietrze.
Wielbionym bądź, o Boże, przez panią, siostrę wodę, zdrową, cenną, dającą i czystość i ochłodę.
Wielbionym bądź, o Boże mój, w bracie promieniu, przez który nam rozniecarz jasność w nocnym cieniu, a on jest piękny, świecąc blaskami silnemi.
Wielbionym bądź, o Boże, w naszej matce ziemi, która nas utrzymuje i stroi się dokoła w owoce rozmaite, w barwiste kwiaty i w zioła.
Wielbionym bądź, o Boże, w tych co przebaczają dla Twojej miłości; w tych co niemocy i smutku doznają. Błogosławieni, którzy w cichości przetrwają i z rąk Twych najwyższych przyjmą koronę wietrzności._
_Wielbionym bądź przez siostrę śmierć, o Panie, przez śmierć cielesną, która dogoni każdą istotę doczesną. Biada tym, których w grzechu śmiertelnym zastanie. Szczęśliwy, kto się znajdzie w Twej najświętszej woli, bo druga śmierć nie skrzywdzi go, lecz wyzwoli.
Cześć Ci, błogosławieństwo, i dzięki, o Boże. Służmy na chwałę Panu w głębokiej pokorze_^27_._ T. Garbowski uogólnił, że z refleksją twórczą św. Franciszka z Asyżu należy łączyć uznanie zasady miłości za przyrodniczą konieczność i chociaż mistycyzm średniowieczny bywał zaprzeczeniem życia, wybór przez św. Franciszka ciernistej drogi nadludzkich umartwień (przerwanych przedwczesną śmiercią) stał się afirmacją życia, źródłem duchowej siły, halieutycznej – bezbrzeżnej chęci czynienia dobra, apoteozy kultu przyrody w środowisku życia^28. Ten ideał – pokory, miłości, miłosierdzia, przebaczenia, pokuty - posiadał wielką piękność etyczną w umiłowaniu Boga w naturze, a napisana przez św. Franciszka „Pieśń Stworzeń” należy do najstarszych zabytków literatury włoskiej i jest punktem wyjścia dla ludowej poezji religijnej Franciszkanów^29. Według A. Kalinowskiej skromność i ascetyczny styl życia św. Franciszka jest wzorem osobowości ekologicznej, nieużytkowego ujmowania przyrody – kontemplacji jej piękna, jako wspaniałego dzieła Bożego. Cytując Leopolda Staffa – poetę, który przetłumaczył biografię św. Franciszka pt. „Kwiatki św. Franciszka z Asyżu” autorka (^27) Św. Franciszek, Hymn Słońca (Pieśń do Słońca, Pieśń Słoneczna), w: T. Garbowski, Św. Franciszek z Assyżu w świetle filozofii przyrodniczej (z 5 illustracyami), Odbitka z „Przeglądu Polskiego”, Nakładem Wydawnictwa, Odbito w Drukarni „Czasu”, Kraków 1910, s. 48 – 49. Por. E. Porębowicz, Św. Franciszek z Assyżu, Bronisław Natanson, Warszawa 1900, s. 101. Zob. także Święty Franciszek, Pochwała Stworzenia (tłum. L. Staff), w: Katechezy ekologiczne. Przedszkole, klasa O. Klasa I – IV, V – VIII. Szkoła średnia, Zakład Ekologii Człowieka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1993, s. 83. Por. Dekalog św. Franciszka w Porcjunkuli, w: Tamże, s. 145. (^28) T. Garbowski, Św. Franciszek z Assyżu w świetle filozofii przyrodniczej (z 5 illustracyami), Odbitka z „Przeglądu Polskiego”, Nakładem Wydawnictwa, Odbito w Drukarni „Czasu”, Kraków 1910, s. 7 i nast. (^29) E. Porębowicz, Św. Franciszek z Assyżu, Bronisław Natanson, Warszawa 1900, s. 100.
Do koncepcji szacunku dla życia Alberta Schweitzera nawiązują współczesne organizacje ekologiczne, ponieważ cześć (estymę, szacunek) dla życia uznał za podstawową ideę etyczną. Kreując tezę: „jestem życiem, które pragnie żyć, pośród życia, które pragnie żyć”^36 wyjaśnił, że dobroć i szacunek dla duchowej istoty drugiego człowieka, którą człowiek emituje w środowisko życia – twórczo pracuje w sercach i umysłach ludzi. Schweitzer uzasadniał, że ci ludzie, którzy w swoim życiu otrzymali wiele dobra powinni odpowiednio dużo ofiarować innym, a komu oszczędzono cierpienia – powinien czuć się powołany do niesienia ulgi w cierpieniu – ponieważ w koncepcji Schweitzera każdy człowiek powinien pomagać w niesieniu bólu ciążącego nad światem^37. Według Schweitzera ideały w konfrontacji z trudną rzeczywistością zazwyczaj załamują się – jak to ujął – pod ciężarem faktów. Nie znaczy to jednak, że muszą wobec nich kapitulować, lecz, że nie mają dostatecznej mocy - ponieważ w człowieku (w nas) nie są tak czyste, silne i stałe, jak być powinny. Schweitzer wyjaśnił, że ludzie powinni pracować nad sobą, dążyć do dojrzałości psychicznej – stając się coraz bardziej prostymi, coraz bardziej szczerymi, dobrotliwymi i współczującymi^38. W swojej autobiografii cytował słowa Jezusa: „Błogosławieni cisi, albowiem oni na własność posiądą Ziemię”^39 , podkreślając, że prawdziwa siła nie czyni wrzawy, ona jest i działa. Prawdziwa etyka zaczyna się tam, gdzie milkną słowa^40. Podstawową zasadą etyki Alberta Schweitzera jest stosunek człowieka do każdego stworzenia w poszanowaniu życia, która jest etyką miłości wraz z realizowaniem czynnych postaw humanizmu i pokojowego współistnienia – jak myśl ujął – rozszerzającą się na cały wszechświat. Według Schweitzera dla człowieka prawdziwie etycznego wszelkie życie jest święte, także i to, które wydaje się z ludzkiego punktu widzenia niższe. Podkreślił, że kto kieruje się etyką poszanowania życia nie szkodzi życiu, unicestwia je tylko z konieczności, której nie może uniknąć (nigdy nie czyni tego bezmyślnie). Każdy człowiek powinien okazywać zwierzęciu jak najwięcej (^36) Tamże, s. 8. (^37) Tamże, s. 55. (^38) Tamże, s. 67. (^39) Tamże, s.69. (^40) A. Schweitzer, Życie (tłum. J. Piechowski, słowo wstępne G. Goetting), Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1974, s. 36.
dobroci i nie zabijać „…dla sportu…”^41 , ale szukać sposobności, by pomóc życiu - starać się odwrócić od istoty żyjącej cierpienie i zagładę^42. Po drugiej wojnie światowej Albert Schweitzer brał udział w akcji przeciwko wyścigowi zbrojeń. Postulował, aby zaniechać niehumanitarnego myślenia i kreowania destrukcyjnej kultury wojny, zagrożenia życia z powodu zbrojeń atomowych, ponieważ na świecie trzeba realizować postawy szacunku dla życia - wyrażające się w pokojowym współistnieniu społeczeństw. Schweitzer uogólnił, że dzięki ochronie środowiska życia stajemy się pobożni w sposób podstawowy i głęboki^43.
4. Ład społeczno - moralny w środowisku życia w katolickiej nauce społecznej Wartość pokojowego i godnego współistnienia w środowisku życia w skali globalnej stała się przedmiotem rozważań luminarzy Kościoła katolickiego^44. Jan XXIII w encyklice pt. „ Pacem in terris ”^45 wyjaśnił ten problem w aspekcie następujących interakcji społecznych: po pierwsze – stosunków między ludźmi; po wtóre – stosunków między obywatelami a władzą państwową; po trzecie – stosunków między państwami; po czwarte – stosunków między ludźmi i państwami, a władzą ogólnoświatową. Piąta część zawiera wskazania duszpasterskie. Oprócz zaprezentowanego poziomego uwarstwienia, encyklika ma także uwarstwienie pionowe, tzn. w/w problemy zostały omówione w świetle czterech następujących zasad: życia w prawdzie, sprawiedliwości, miłości, wolności. Jan XXIII również w encyklice pt. „ Mater et magistra ”^46 rozważał problem obrony godności (^41) A. Schweitzer przypomniał, iż Kartezjusz zasugerował filozofii nowożytnej pogląd, że zwierzęta nie mają duszy, że są jedynie maszynami. Tamże, s. 53. (^42) Tamże, s. 52. (^43) Tamże, s. 30. (^44) Na ten temat szerzej napisałam w artykule pt. „Ekologiczne implikacje integralnego rozwoju społecznego” (złożony do druku). (^45) Papież Jan XXIII, Pacem in terris. Encyklika o pokoju między wszystkimi narodami opartym na prawdzie, sprawiedliwości, miłości i wolności (przedmowa J. Em. Ks. Stefan Wyszyński Prymas Polski), Societe d’ Editions Internationales, Paris 1964, s. 22. (^46) Jan XXIII, Encyklika Mater et magistra. O współczesnym rozwoju kwestii społecznej w świetle nauki chrześcijańskiej (Encyklika Jego Świątobliwości Jana XXIII z łaski Bożej papieża do czcigodnych braci patriarchów, prymasów, arcybiskupów, biskupów i wszystkich innych miejscowych ordynariuszów pozostających w pokoju i jedności ze stolicą apostolską oraz całego duchowieństwa i wiernych świata katolickiego o współczesnym rozwoju kwestii społecznej w świetle nauki chrześcijańskiej – przekład nieurzędowy), Tipografia Poliglotta Vaticana, Watykan 1962, s. 53.
pokojowe współistnienie. Paweł VI uogólnił, że społeczność ludzka jest poważnie chora z powodu rabunkowej eksploatacji dóbr naturalnych w środowisku życia^55. Tę myśl kontynuował Jan Paweł II w encyklice pt. „ Redemptor hominis ”^56 - podkreślił ogromną wartość ochrony człowieka w ponowoczesnej erze bardzo szybkiego tempa rozwoju techniki, nowych technologii, które mogą prowadzić do zaburzeń i chorób psychicznych oraz zagrażać godności ludzkiej w środowisku życia. W ujęciu Jana Pawła II zrównoważony rozwój społeczeństw jest „…cywilizacją życia^57 i miłości^58 …” - implikuje kulturowe dziedzictwo duchowe, estymę narodową, godność ludzką, zapobieganie patologiom społecznym. Jest moralnym ładem duchowym, społecznym, gospodarczym, politycznym, kulturalnym - odnoszącym się do wszystkich dziedzin życia. Ojciec Święty zwrócił uwagę na konieczność obrony świętości życia ludzkiego, szczególnie przed manipulacjami genetycznymi oraz propagowania rodziny, jako najwartościowszego środowiska społeczno-wychowawczego, a także podjęcia walki z biedą i chorobami - poprzez promowanie harmonijnego, integralnego^59 rozwoju w środowisku życia oraz zapobieganie katastrofom ekologicznym^60. Wyraził zaniepokojenie z powodu rabunkowego eksploatowania zasobów energetycznych oraz troskę o ochronę człowieka przed skażeniem środowiska życia. Podkreślił swoje zadowolenie, że szacunek dla środowiska życia jest coraz powszechniejszy, staje się w pokoju i łączności ze stolicą apostolską, do duchowieństwa i wiernych całego świata, jak również do wszystkich ludzi dobrej woli o drogach którymi Kościół katolicki powinien kroczyć w dobie obecnej przy pełnieniu swojej misji (komentarz ks. J. Krucina), Liberia Editrice Vaticana, Wydawnictwo TUM Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 2006, s. 70. (^55) Paweł VI, Encyklika Populorum progressio (O popieraniu ludów) Ojca Świętego Pawła VI do biskupów, zakonników, do wiernych całego świata katolickiego oraz do wszystkich ludzi dobrej woli (komentarz J. Krucina), TUM Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1999, s. 43. (^56) Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis Ojca Świętego Jana Pawła II w której u początku swej papieskiej posługi zwraca się do czcigodnych braci w biskupstwie do kapłanów do rodzin zakonnych do drogich synów i córek Kościoła oraz do wszystkich ludzi dobrej woli (komentarz J. Krucina), Reprint Liberia Editrice Vaticana, TUM Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1994, s. 44 – 45. (^57) Zob. Papieskie przestrogi przed kontynuowaniem „kultury śmierci”, w: L. Michnowski, Ekohumanizm i trwały rozwój a koncepcja cywilizacji życia i miłości Jana Pawła II, w: A. Skowroński (red.), Rozmaitości ekofilozofii, Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej Acta Universitatis Masuriensis (EPISTEME 57/2006), Olecko 2006, s. 311 – 321. (^58) Jan Paweł II, List do rodzin, list do dzieci, w: „L’ Osservatore Romano”, Watykan 1994, Częstochowa 2004, s. 15. (^59) Por. twórczość personalistyczną J. Maritaina - zwłaszcza opublikowaną w 1936 roku jego książkę pt. „Humanizm integralny”. (^60) J. Plenkowić, Ekologia humanistyczna wobec globalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 18.
stylem życia^61 - wpisanym w całokształt kultury pokojowego współistnienia i zapobiegania patologiom, które destrukcyjnie wpływają na środowisko społeczno – przyrodnicze. Według Jana Pawła II szczególną formą sztuki jest sztuka wychowania^62 , dzięki której potęga Dobra może się schronić w naturze Piękna^63 - aby kształtować dojrzałe człowieczeństwo. Z przytoczonych – celowo wybranych przykładów wynika, że ład społeczno – moralny musi być kształtowany na fundamencie ontologicznej godności człowieka i wyrażać się postawą odpowiedzialności za środowisko życia^64. Tę myśl twórczo kontynuuje także Ojciec Święty Benedykt XVI, podkreślając kulturowo ukształtowaną wartość szacunku dla życia^65 - jako dobra wspólnego, prowadzącego do humanistycznej homeostazy i odpowiedzialności za jego ochronę^66 - niezależnie od specjalizacji zawodowej. Koncepcja integralnego rozwoju w ujęciu Benedykta XVI stanowi twórczą kontynuację swoich poprzedników. Pozostaje w służbie humanizmu chrześcijańskiego, prowadząc człowieka – jako podmiot własnej egzystencji, przez miłość i prawdę do międzynarodowej współpracy w kreowaniu ładu społeczno - moralnego, obywatelskiego, ekonomicznego w środowisku życia. Można w tym miejscu również przypomnieć cenne rozważania J. Życińskiego o przyrodniczej ojczyźnie człowieka, zwłaszcza w kontekście poszukiwania pełni prawdy o świecie przyrody (której integralną część stanowi osoba ludzka) i chrześcijańskiej idealizacji przyrody^67 - wartości integracji humanum i sacrum. W chrześcijańskiej ekoetyce środowisko społeczno – przyrodnicze jest wartością i dobrem wspólnym. Koncepcja ecologia humana – szerokiego ujmowania i wyjaśniania dotyczy interpretowania poszczególnych elementów ekosystemu w miejscu ich życia (ze względu na wartość np. symboliczną, emocjonalną, użytkową, ekonomiczną), (^61) Jan Paweł II, O przebaczeniu i pojednaniu, Wydawnictwo M, Kraków 2000, s. 17. (^62) Jan Paweł II, List apostolski Ojca Świętego Jana Pawła II do artystów, do tych, którzy z pasją i poświęceniem poszukują nowych „epifanii” piękna, aby podarować je światu w twórczości artystycznej, TUM Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 2005, s. 10. (^63) Tamże, s. 8. (^64) W obliczu zagrożeń cywilizacyjnych konieczny jest nowy ład ekonomiczny. Zob. J. Dębowski, Etyczne aspekty międzynarodowej współpracy ekologicznej, w: E. J. Pałyga (red. nauk.), Ekologia społeczna i współpraca międzynarodowa w zakresie ochrony środowiska, Autonomiczny Komitet Ekspertów Ekologicznych, Warszawa 1992, s. 26. (^65) Ojciec Święty Benedykt XVI, Encyklika Caritas in veritate. O integralnym rozwoju ludzkim w miłości i prawdzie do biskupów prezbiterów i diakonów do osób konsekrowanych i wszystkich wiernych świeckich, Wydawnictwo M, Kraków 2009, s. 32. (^66) Tamże, s. 81. (^67) J. Życiński, Ułaskawianie natury, Wydawnictwo Znak, Kraków 1992, s. 5, 182.
antecedencji edukacyjnej z punktu widzenia teraźniejszości^74. Czas historyczny jest czasem, w którym każda kultura widzi siebie^75 , a ewolucyjność^76 sprawiła, że każda faza rozwojowa była wynikiem genetycznym etapów poprzedzających i zawierała pozytywne oraz negatywne ich elementy. Natomiast w refleksji metodologicznej powstają oceny, dotyczące wartości i roli źródeł historycznych^77 w najnowszych badaniach naukowych. Wybitny polski filozof, humanista F. Znaniecki realizował metodologię wyjaśniania zjawisk społecznych za pomocą metody interpretacji zdarzeń^78. Uzasadniając koncepcję społeczeństwa wychowującego za pomocą „współczynnika humanistycznego”^79 podkreślił, że tradycja kulturowa^80 stanowi podstawę kreowania celów (wartości^81 ) i treści w procesie socjalizacji. Według Znanieckiego funkcja społeczna wychowania realizuje się w procesie „zaszczepiania kultu dla wszelkich tradycyjnych wartości (…) przygotowania do członkostwa w grupie”^82 oraz twórczego aktualizowania wartości, które jako przedmioty kulturowe^83 , które badacz obserwuje, interpretuje – realizują się w postawach, jako zjawisku społeczno – kulturowym, zarówno w postawach realnych (w działaniu), jak i ideacyjnych (opisanych w formie (^74) S. Palka, Metodologia Badania Praktyka pedagogiczna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006, s. 80. (^75) S. Symiotiuk, Czas w kulturze. Problem wielości czasów, w: S. Nowicki (red.), Czas w kulturze, Zakład Filozofii Kultury, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1983, s. 22. (^76) M. Handelsman, Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego, Gebethner i Wolff, Warszawa 1928, s. 213. (^77) W. Szulakiewicz (red.), Źródła w badaniach naukowych historii edukacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003, s. 8. (^78) F. Znaniecki, Środowisko wychowawcze, w: Socjologia wychowania. Wybór tekstów, wstęp i opracowanie H. Mielicka, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2000, s. 67. (^79) W. Dilthey i T. Rickert zakwestionowali tezę o jedności przyrody i społeczeństwa, wyjaśniając, że w świecie ludzkim występują niespotykane w przyrodzie symbole, sensy znaczeń, wartości, normy (kultura). Z tego antynaturalistycznego stanowiska M. Weber postulował antypozytywistyczną (przeciwstawną A. Comte’owi) – czyli humanistyczną koncepcję socjologii, opartą na metodzie rozumienia zjawisk społecznych. Ten model badań był bliski F. Znanieckiemu, który (z W. Thomasem) stał się twórcą koncepcji „współczynnika humanistycznego”. W 1919 r. Znaniecki zamienił nazwę „humanizm” na „kulturalizm”. Kulturalizm przeciwstawił naturalizmowi (realizmowi) i idealizmowi. Zob. P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2000, s. 23 – 25; D. Jankowska, Koncepcja wychowania Floriana Znanieckiego i jej znaczenie dla współczesnej pedagogiki, Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 1996, s. 38. (^80) Zob. Wychowanie i samowychowanie w ujęciu Floriana Znanieckiego, w: L. Turos, Andragogika autokreacji, Drukarnia J. J. Maciejewscy, Warszawa 2007, s. 54 i nast. (^81) F. Znaniecki, Metoda socjologii (wstęp do wydania polskiego E. Hałas), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 70. (^82) S. Wołoszyn (wybór i opracowanie), Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej. Wydanie drugie zmienione. Tom III – Księga pierwsza, Dom Wydawniczy STRZELEC, Kielce 1998, s. 672 i nast. (^83) F. Znaniecki, Fakty i przedmioty kulturowe, w: P. Sztompka, M. Kucia (red.), Socjologia. Lektury, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, s. 62 i nast.
myślenia o czynnościach)^84. Kulturę pojmował jako „ład stosunków pomiędzy wszystkimi rodzajami czynności ludzkich (…) religii, języka, sztuki, obyczajów, zwyczajów, prawa, organizacji społecznych, technicznych, produkcji, wymiany ekonomicznej, filozofii, nauki”^85. Społeczne „…stawanie się…”^86 w ujęciu Floriana Znanieckiego dokonuje się dzięki wzajemnemu oddziaływaniu czynników obiektywnych i subiektywnych kultury oraz osobowości – twórczości indywidualnej, którą uznał za najwyższą wartość społeczeństwa. Społeczeństwo wychowujące w koncepcji Znanieckiego dzięki „obowiązkowi przechowywania kultury duchowej”^87 utrzymuje „…wspólność…” duchową, współtworząc tradycję kultury poszczególnych aspektów życia społecznego, także w zakresie kultury pedagogicznej. B. Śliwerski uogólnił, że pedagogika w procesie rozwoju stała się filozofią (nauką o człowieku, paideią, antropagogią), samodzielną częścią nauk humanistycznych^88 , przedmiotem kształcenia akademickiego i zawodowego^89 , subiektywną teorią wychowania (stanowi przeciwieństwo wiedzy naukowej, powstała jako przednaukowe poznanie), wspólnotową formacją intelektualną. Przełom antyscjentyczny i antyautorytarny w humanistyce sprawił, że racjonalność naukowa nie jest już uznawana jako metodologiczna zasada interpretacji ludzkich działań (także w zakresie procesu wychowania)^90. Wśród licznych subdyscyplin pedagogicznych kształtuje się pedagogika ekologiczna, której metodologia jest na etapie tworzenia – łącząc modele badań jakościowych i ilościowych. 5.2. Przedmiot badań pedagogiki ekologicznej Przedmiot badań pedagogiki ekologicznej dotyczy kultury, życia społecznego, ekologii, zdrowia i zagadnień pokrewnych – ujmowanych w aspekcie przestrzennym (^84) F. Znaniecki, Nauki o kulturze. Narodziny i rozwój (tłum. J. Szacki, wstęp J. Szczepański), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 248 – 260. (^85) A. Kłoskowska, Kultura, w: P. Sztompka, M. Kucia (red.), Socjologia. Lektury, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, s. 291. (^86) J. Szacki, Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 568 – 571. Por. S. Wołoszyn, Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym (wydanie drugie poszerzone), Dom Wydawniczy Strzelec, Kielce 1998 s. s. 120. (^87) F. Znaniecki, Socjologia wychowania. Tom 1: Wychowujące społeczeństwo, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 172 i nast. (^88) Twórcą pedagogiki naukowej jest J. F. Herbart. (^89) Humanistą, który podkreślił potrzebę kształcenia pedagogicznego na poziomie wyższym był J. H. Pestalozzi. (^90) B. Śliwerski, Pedagogika, w: T. Pilch (red. nauk.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Tom IV, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2005, s. 100 – 102.
5.2.1. Intrapersonalny aspekt edukacji ekologicznej W pedagogicznym ujęciu - punktem wyjścia edukacji środowiskowej (ekologicznej) jest intrapersonalny aspekt wychowania do środowiska życia (jaki człowiek, takie środowisko społeczno - przyrodnicze). Człowiek wywiera wpływ na biosferę, a także wykreowaną socjosferę, technosferę, noosferę w licznych wymiarach aktywności, przede wszystkim jako: homo sapiens, homo creator, homo faber, homo oesteticus, homo oeconomicus, homo laborans, homo ludens, homo sociologicus, homo politicus , homo viator. Jeśli zdrowie psychiczne – według K. Dąbrowskiego^95 - jest homeostazą duchowości człowieka, umożliwiającą harmonijne współżycie z otoczeniem społeczno – przyrodniczym, trzeba kreować sytuacje wychowawcze w procesie wychowania naturalnego w rodzinie oraz w instytucjach wychowania bezpośredniego (np. przedszkole, szkoła) i pośredniego (np. mass media) – wyzwalające twórcze postawy ekologiczne, sprzyjające dobrostanowi danej osoby. Trzeba podkreślić, że proces wychowania do równoważenia ekologicznych relacji względem siebie (naturalnych, dobrych, zdrowych, przezwyciężających paradygmat scjentyzmu) jest procesem kształtowania godności^96 i autonomii duchowej, zdrowego stylu życia, uczciwości intelektualnej, samokontroli, woli kreowania mądrej twórczości, konstruktywnej działalności – w harmonii ze środowiskiem życia. Jest procesem wychowania do postaw moralnych - rozumienia, że wolność nie jest dowolnością, lecz świadomością ograniczeń. Intrapersonalna praca wychowawcza sprzyja dojrzewaniu do samokształtowania, samowychowania, autokreacji, a także służy analizowaniu własnych myśli, uczuć, przeżyć (introspekcja). W ocenie badaczy – empiryków ma wartość poznawczą procesów psychicznych i sprzyja lepszemu przystosowaniu do środowiska społeczno – przyrodniczego, „…opanowaniu samego siebie…”^97. Dom rodzinny oraz przedszkole i szkoła w procesie dydaktyczno– wychowawczym kształtując postawy szacunku dla własnej osobowości przygotowują dziecko do harmonijnego współistnienia w środowisku życia. Pod warunkiem, że (^95) K. Dąbrowski, Zdrowie psychiczne a wartości ludzkie, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1974, s. 20 – 90. (^96) Zob. M. Nowak, Pedagogika personalistyczna; J. Tarnowski, Pedagogika egzystencjalna, w: Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red. nauk.), Pedagogika podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, t. 1, s. 239, 258. Por. B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 61. (^97) R. Linton, Rola kultury w kształtowaniu osobowości, w: E. Nowicka, M. Głowacka – Grajper (wybór, red. nauk.), Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 473.
realizowana racjonalność pedagogiczna^98 stanowi rozumne uzasadnienie poprawnego i skutecznego działania w zakresie wiedzy o wychowaniu. Chodzi zarówno o wiedzę do której pedagog nawiązuje, wyjaśniając otaczającą rzeczywistość, jak i perspektywę myślenia o rzeczywistości pedagogicznej. Racjonalność pedagogiczna może być ujmowana zarówno statycznie – w aspekcie kompetencji hermeneutycznej, którą tworzą wartości przeżywane, uznawane, jak i w aspekcie dynamicznym – a więc w perspektywie praktycznych działań interpretacyjnych. Wśród kategorii racjonalności są: techniczna (uprzedmiotowienia), hermeneutyczna (interpretacja symboliki)^99 , emancypacyjna (demistyfikacyjna)^100. Według Z. Kwiecińskiego dopóki idea humanizacji szkoły nie będzie wdrażana w życie – przez wychowawców o przewadze racjonalności komunikacyjno – emancypacyjnej, dopóty pozostanie dezyderatem (podaniem bajecznym, mitem). Stanowić będzie „…maskę…” wychowawców o przewadze racjonalności adaptacyjno – instrumentalnej, którzy głoszą „…retorykę wszechstronnej pomocy…”, jednocześnie realizując ukrytą i nierozwojową^101 przemoc strukturalną oraz symboliczną^102 , związaną z narzucaniem znaczeń. Trzeba dodać, że dzieci są częścią osobowości społecznej (mentalności społeczeństwa w którym dorastają). W procesie kulturalizacji dojrzewają do kompetencji kulturowych, w procesie socjalizacji nabywają kompetencje społeczne. Implikację szeroko pojętego środowiska wychowawczego stanowi także epistemologiczna przestrzeń edukacyjna^103 , a stanowiąca schematy formalne – konwencję społecznego odniesienia ekspresja symboliczna jest efektem społecznego dziedziczenia, „naturalnej sztuczności” kultury. Biorąc także pod uwagę uogólnienie naukowe w obrębie paradygmatu interpretacyjnego nauk humanistycznych, że istotę (^98) Zob. B. Milerski, B. Śliwerski (red.), Pedagogika PWN Leksykon, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 169 i nast. (^99) M. J. Szymański, Studia i szkice z socjologii edukacji, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2000, s.
(^100) R. Kwaśnica, Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej, Instytut Kształcenia Nauczycieli im. W. Spasowskiego w Warszawie, Oddział Doskonalenia we Wrocławiu, Wrocław 1987, passim. (^101) Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji, Polska Akademia Nauk, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Warszawa 1992, s. 125 i nast. (^102) Według B. Suchodolskiego człowiek budując kulturę form symbolicznych staje się animal symbolicum („zwierzęciem tworzącym symbole”). Zob. B. Suchodolski, Kim jest człowiek ?, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985, s. 207 – 222. (^103) W. Pasterniak, O epistemologicznej przestrzeni edukacyjnej, w: K. Duraj – Nowakowa, J. Gnitecji (red.), Epistemologiczne wyzwania współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kraków 1997, s. 59.
