Tematyka, forma oraz humor w epigramatyce i aforystyce Stanisława Jerzego Leca, Publikacje z Literatura i kultura polska

Pobierz Tematyka, forma oraz humor w epigramatyce i aforystyce Stanisława Jerzego Leca i więcej Publikacje w PDF z Literatura i kultura polska tylko na Docsity! Slavica litteraria 12, 2009, 1 Ludvík ŠTĚPÁN PrzyPomnienie wielkiego satyryka (tematyka, forma oraz humor w epigramatyce i aforystyce Stanisława Jerzego Leca) abstrakt Autor ve své studii u příležitosti stého výročí narození velkého polského satirika světového jména Stanisława Jerzyho Lece připomíná jeho základní biografické momenty, kořeny života a díla, ale hlavně tematické a formální spektrum jeho epigramatiky a aforistiky a humor celého satirického díla. všímá si rovněž tradice evropského myšlení, židovské a biblické tematiky, rozebírá formální stránku žánrů a žánrových forem epigramatické kategorie a aforistiky a dokládá svoje vývody mno- hými příklady z Lecova bohatého díla. důležitou vrstvou ve struktuře autorova díla jsou humor, satira a komika, které s hlubokým myšlenkovým a filozofickým podložím vytvářejí jeho jedineč- nost a národní specifičnost. abstract Author in his essay on the occasion of the 100th birthday of Stanislaw Jerzy Lec, great Polish satirist of world reputation, reminds his basic biographical points, roots of life and works, but mainly thematic and formal spectrum of his epigramatics and aphoristics and humour of all the satirical works. Author notices also the tradition of European thinking, Jewish and biblical themes, analyses formal feature of genres and genres forms of epigramatic categories and aphoristics and he illustrates his conclusions by many examples of rich works of Lec. The important level in the structure of author´s works is humour, satirics and comicality which in relation with deep thoughts and philosophical subgrade creates its individuality and national particularity. Klíčová slova biografie ■ kořeny tvorby ■ myšlenkové a tematické vrstvy ■ žánrová charakteristika frašky, epi- gramu a aforismu ■ pestrá paleta žánrových forem key words Biography ■ roots of creation ■ intellectual and thematic levels ■ genre characteristics of farce, epigram and aphorism ■ large-scaled genre forms 4 Ludvík ŠTĚPÁN We wtedy polskim Lwowie urodził się w rodzinie żydowskiej 6 marca 1909 Stanisław Jerzy de Tusch-Letz, przyszły wielki satyryk polski Stanisław Jerzy lec (zmarł 7 maja 1966 w Warszawie). Z hasła słownikowego (autor Ryszard Matuszewski): „Wychowanek gymnazium we Lwowie i Wideniu, 1927–33 studiował poloni- stykę na Uniwersytetu Jana Kazimierza; debiutował w prasie 1929. Związany ze środowiskiem lewicy społecznej, był współzałożycielem lwowskiego pisma ,Tryby‘, zawieszonego przez władze po ukazaniu się nr 1 (1931), współpraco- wał 1933–36 z ,Dziennikiem Popularnym‘ (tu stały felieton pod pseudonymem Stach), 1936–37 z ,Lewarem‘, 1936–38 z ,Sygnałami‘, ponadto z pismami sa- tyrycznymi ,Cyrulik Warszawski‘ (od 1931) i ,Szpilki‘ (od 1937), brał udział w lwowskim Zjeździe Pracowników Kultury (1936). Od 1934 przebywał w War- szawie, 1939–41 we Lwowie, gdzie podjął wspołpracę z ,Nowymi Widnokręga- mi‘. W 1941–43 więżniony w niemieckim obozie koncentracyjnym w Tarnopo- lu, sdkąd uciekł i przedostał się do Warszawy, rozpoczynając działalność w GL i PPR; 1944 współredagował pisma ,żołnierz w Boju‘ i ,Wolny Lud‘, jako oficer AL brał udział w walkach partyzanskich na Lubelszczyźnie. W 1945 współdzia- łał przy wznowieniu tygodnika ,Szpilki‘, 1946–50 przebywał w Wiedniu jako attaché prasowy Misji Polskiej, następnie wyjechał do Izraela, 1952 powrócił do kraju.“1 Hasło nic nie mówi o sytuacji politycznej i o sytuacji człowieka pochodzenia żydowskiego i pisarza, który przebywał w okresie wojennym w mieście pod wladzą stalinowską. To inna sprawa oraz rzecz innego artykułu. Niemniej po- zostaje niewątpliwe, że Stanisław Jerzy Lec należał do tych autorów (zwłaszcza z J. Tuwimem i J. Sztaudyngerem), którzy budowali fundamenty epigramatyki polskiej XX wieku, i jednocześnie został w Polsce prekursorem w przeszłości rzadko uprawianego gatunku – aforyzmu. Lec „jako poeta i satyryk zespalał obserwacje społeczne i psychologiczno-obyczajowe z refleksyjnym, drwiącym lub melancholijnym komentarzem, celował w formach epigramatycznie zwię- złych, odznaczających się wyszukanym konceptualizmem językowym i składnio- wo-kompozycyjnym,“ napisal o nim tamże Ryszard Matuszewski.2 Lec uprawiał gatunki, które od czasów kochanowskiego (włącznie z bardzo popularną fraszką) separowano w okresach póżniejszych od poważnej litera- tury i spychano ich na margines. Lec był dobrze świadom tego, że satyryckie wierszyki, epigramatyka (fraszki, epigramaty, nagrobki literackie), oraz to, co uważano za aforyzm (oprócz innego także sentencja, cytat, złota myśl itd.), w okresie międzywojennym i w latach po drugiej wojnie światowej nie na- 1 Hasło Lec, S. J., [w]: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, tom I A-M, Warszawa 1984, s. 550. 2 J. w. PRZyPoMNiENiE WiELkiEgo SATyRykA 7 Więc z uwag tych można wnioskować, że aforyzm to zwięzła mała forma prozaiczna, zwykle jednozdaniowa, posiadająca dowcipną myśl, sentencję lub sąd satyrycznej, refleksyjnej, nawet ironicznej cechy o charakterze filozoficz- nym, moralnym czy psychologicznym, zbudowana na podstawie zrównania, antytezy czy rozbieżności i odznaczająca się stylistyczną wyrazistością i efek- townością. istnieje jednak wspólny zdrój, z którego korzystają aforyzm i gatunki kate- gorii epigramatycznej i obficie w całej swej tworczości St. J. Lec – komizm, sytuacja komiczna. otóż kategoria estetyczna, zawierająca mnóstwo emocjo- nalnych klasyfikacji życiowych i artystycznych zjawisk i kilka rodzajów pod- łoża komicznego, które stwarzają odmienne propozycje dla poszczególnych gatunków literackich, zwłaszcza satyrycznych. W myśli twórcy dokonuje się kontakt przedmiotu opisywanego s przedmio- tem komicznym, przy czym przebieg takiego kontaktu w procesie twórczym nie jest według Buttler „faktem jednostkowym, izolowanym, lecz fragmentem pewnej sytuacji społecznej“. i dalej: „Społeczny charakter przebiegu komicz- nego wyraża się także w tym, że śmiech bywa zwykle reakcją grupową, że dla członków pewnego środowiska staje się określonym sygnałem, ma funkcję po- wiadamiającą i wartościującą.“8 inspiracje fraszek Stanisława Jerzego Leca w sensie genologicznym (ale do pewnego stopnia również tematycznym) sięgają tradycji epigramatyki staro- polskiej, która korzystała z kształtu i struktury wewnętrznej łacinskich saty- rycznych epigramatów antycznych, w rzymskiej fazie ich ewolucji (kattulus, Marcjalis, Auzoniusz, którzy byli kontynuatorami greckiego epigramatu saty- rycznego, m. in. kallimacha, Lukillosa), oczywiście za pośrednictwem kocha- nowskiego i póżniej zwłaszcza Faleńskiego. Co dotyczy aforystyki Leca, rze- telna jest inspiracja z tradycji aforystyki biblijnej, racjonalistycznej aforystyki francuskiej Xvii i Xviii wieku oraz aforyzmów niemieckich i austriackich z przełomu XiX i XX wieku.9 o kontynuacji tej formy gatunkowej najlepiej opowie zrównanie fraszek satyrycznych kochanowskiego i Leca: o ŁAZieBniKAch Łaziebnicy a kurwy jednym kształtem żyją, W tejże wannie i złego i dobrego myją.10 8 Buttler, D.: Polski dowcip językowy, Warszawa 1968, s. 8–9. 9 Zob. Łukasiewicz, J.: Wstęp, [w]: S. J. Lec: Utwory wybrane 1, j. w., s. 17–18. 10 Kochanowski, J.: Dzieła polskie I, Warszawa 1976, s. 199. 8 Ludvík ŠTĚPÁN o PlanowaniU Przed każdą zmianą bogów najlepiej ustalmy, który z nas będzie błuźnił, który śpiewał psalmy.11 drugą ulubioną formą Leca był nagrobek literacki, lub jak stosowniej ozna- cza go Trzynadłowski – wesoły nagrobek, który (już to zaznaczyłem) nie jest formą gatunkową epitafium, ale fraszki (brak mu bowiem ważności pierwotnej formy inskrypcyjnej); sygnalizacja gatunkowa jest w takim razie jedynie pre- tekstem do stworzenia sytuacji komicznej, nagrobku fikcyjnego, tzn. zabawy literackiej.12 żartobliwość takiego epitafium można znaleźć np. w poezji ucz- niowskiej – i nie tylko polskiej. u Leca chodzi często o utwory maksymalnie koncentryczne, z kilkuwyrazową, ale również jednowyrazową pointą, która jest dla czytelnika zaskoczeniem, niespodzianką. Naprzykład poniżej wymienione dwa nagrobki literackie, lub – przykład ostatni – wizja wesołego nagrobku: nAgRoBeK WeStALKi Każdemu oddawała ciało, szczodra dziewucha! A gdy zostało tak mało, że go oddawać już nie wypadało, Bogu oddała ducha. nAgRoBeK nADZiei Tu ona spełniona. z „Portretów Pisarzy“ Taki napis winien lśnić na jego grobie: „Poszukiwacz prawdy – tylko nie o sobie.“13 Niemniej typową formą gatunkową dla epigramatycznej twórczości Leca to fraszka filozoficzna, sąsiadująca w typologii kategorii epigramatycznej z fraszką refleksyjno-liryczną. Formy te powstały w ciągu ewolucji staro- polskiej fraszki satyrycznej, kiedy w jej strukturze wzmacniały się warstwy refleksyjne, filozoficzne i liryczne. Takie fraszki nie są już typowo dowcipami, żartobliwymi drobiazgami. Trzynadlowski w tym wypadku mówi o funkcjo- nowaniu sytuacji pozatekstowej, pozaliterackiej, o specyficznej konstrukcji 11 Lec, S. J.: Utwory wybrane 2, j. w., s. 283. 12 trzynadlowski, J.: Małe formy literackie, Wrocław 1977, s. 44–51. 13 Lec, S. J.: Utwory wybrane 2, j. w., s. 258, 334 i 350. PRZyPoMNiENiE WiELkiEgo SATyRykA 9 komicznej, której komizm (tzn. walor dodatkowy utworu) nadaje tzw. mikrofi- lozofia autora. Trzynadlowski powiada, że taka fraszka jest „czymś, co w szerszych socjolo- gicznych aspektach komizmu (jako formy zachowania się indywidualnego i spo- łecznego) można określić mianem werbalno-pojęciowego opanowania rzeczy- wistości – intelektualne panowanie nad przytłaczającą człowieka materią“.14 Przykładów jest mnóstwo, otóż tylko jeden: RegUŁA eStetyKi W porządku, gdy Pigmeje mają małe idee.15 Typowa fraszka (zob. powyższą definicję) zawsze opowiada story, zawiera- jące dowcipne powiedzenie, więc materię kalamburowego typu o satyrycznym nacechowaniu. Fraszka filozoficzna posiada inny charakter i utwory takie pisali autorzy już od renesansu. Niemniej jednak dopiero St. J. Lec nadal im niewy- mienny kształt ostateczny i taka forma gatunkowa została jednym z podstawo- wych typów jego twórczości epigramatycznej. Satyryczna i filozoficzna fraszka stała się w większości wypadków wyjściem dla aforystyki Leca (jednak także odwrotnie), wykorzystując ich wyraźne war- stwy o charakterze satyrycznym i filozoficznym z zjadliwą brutalnością i gwał- townością (aforyzmy satyryczne) oraz z lekkością i ironią (aforyzmy filozoficz- ne), zwłaszcza przy kompozycji pointy, która jest przeważnie wnikliwa i cięta. Najlepiej wytłumaczyć te tezy na przykładach, w których pytanie lub prośbę o odpowiedź można traktować serio, ale raczej żartobliwie, i w których „morał“ jest frapujący i ironiczny: Czy ważna jest pielgrzymka, jeśli droga zaprowadziła pątnika do innego celu? Zauważcie: u niektórych ideał człowieka mieści się w wymiarach znormali- zowanej trumny.16 Jest to filozoficzna pozycja, w której atrybuty komizmu nie są pierwszopla- nowe, trwałe, niczego nie gwarantujące. „Lec nie przekształca aforyzmu jako gatunku, mającego tak rozległe tradycje. Respektuje dwie jego klasyczne posta- cie: stwierdzenie i pouczenie. […] U Leca są to jednak stwierdzenia i pouczenia 14 trzynadlowski, J.: Małe formy literackie, j. w., s. 36. 15 Lec, St. J.: Utwory wybrane 2, j. w., s. 333. 16 J. w., s. 33 i 220. 12 Ludvík ŠTĚPÁN oczywiście – w przeważającej większości fraszek i aforyzmów Leca moż- na identyfikować „zwykły“ humor (dowcip) semantyczny, który jednak przy wnikliwej analizie pokazuje pierwastki komizmu intelektualnego, tzn., że taki dowcip jest w sensie semantycznym dwuznaczeniowy: śmieśność manifestuje się kontrastem semantycznym między dwoma płaszczyznami znaczeniowymi. W takim wypadku ma komizm na stronie jednej charakter ostentatywno-ludo- wy, na stronie drugiej jednak ukryty charakter intelektualno-ironiczny: Fraszka oPtymistyczna W końcu wszystko czas ulepsza! Przykład? W kotlet zmienia wieprza. Nie wołajcie: „Król jest nagi!“, dopiero gdy pokaże wam tyłek.24 Bardzo często górują w strukturze formalnej utworów Leca warstwy zna- czeń przysłowiowych. Zawierają one właściwości jako ogólność i trwalość, dalej również nie ukrywaną dydaktyczność (w tym widać również spójność z tworzywem pochodzącym z bajki w fraszkach i aforyzmach autora) i meta- foryczność, alegoria, fantazja itd. Sprawą podstawową przy użyciu materiału przysłowiowego jawi się fenomem przenośni, w przysłowiach bardzo ważny, w fraszkach i aforyzmach jeden z pierwastków transformacyjnych. Najprostsze formy takiej transformacji dostarczają przysłowia epigrama- tyczne, w większości fraszek chodzi jednak o utwory o charakterze przeważnie aforystycznym; co następnie dotyczy aforyzmów, są to bezpośredne komiczne transformacje przysłowiowych pierwowzorów: BLiżSZA KoSZULA ciAŁU Taki jest ciąg dalszy starszego morału: „Gdy nie ma koszuli, bliższe ciało ciału.“ Nie podcinaj gałęzi, na której siedzisz, chyba że cię chcą na niej powiesić.25 Specyficznością fraszek Leca jest również użycie w nich tzw. maski ko- micznej, która należy do gier intelektualno-ironicznych i groteskowych. Autor posługuje się w takich utworach tradycyjnym słownictwiem i komizm fraszki wynurza się pomiędzy słowami, poza maską komiczną. Chodzi tylko o to, do jakiego stopnia są one tradycyjne wyrazy pozbawione rysów śmieśności i czy czytelnik potrafi w owej grze „na chowanego“ znaleźć modus identyfikacyjny, 24 J. w., s. 338 i 124. 25 J. w., s. 312 i 17. PRZyPoMNiENiE WiELkiEgo SATyRykA 13 klucz do otwarcia „pokoju śmieśności“. i również, jak potrafi interpretować absurdalność często sprzecznych sytuacji motywacyjnych (baśniowych, mito- logicznych, religijnych itp.) narzuconego świata parodii, ironii, nonsensu, gro- teski itd., które latwo nie poddają się logicznemu dekodowaniu. im więcej używa autor przy modyfikacji kompozycyjnej sztywniejszej maski komicznej, tym gorzej można strukturę końcową dekodować. o czym świadczą następne przykłady: W DySKRecJi Słyszysz czasem cichutkie w sercu trata-tata? To trębacze w Dolinie ćwiczą Jozafata. Finis Znów Odys w Itace. Requiescat in pace!26 Na plakacie „Uczcie się pływać!“ dopisałem jako dziecko kredką: „Po co? Panta rhei!“ Mówią, że są potomkami Kaina, by odciążyć się dziedzicznym obciążeniem. To prymitywni kanibale, którzy nie czują w swojej pieczeni korzeni zła, co nadaje im smak.27 Z powyższych uwag widać, że forma epigramatycznych i aforystycznych utworów Leca nie stanowi cel sama w sobie. dla konkretnej zawartości szuka autor specyficznej formy o indywidualnym charakterze komicznym. Fraszka lub aforyzm, to (przynajmniej dla czytelnika) w rzeczywistości o niezwykłej formie anegdota, która ma, jak się o niej wyraża J. Trzynadlowski, w jakimś sensie „budowę dramatyczną, tzn., że zdecydowanie zmierza ku zakończeniu, ku ostro zarysowanemu finałowi“. o sensie anegdoty (i w znaczeniu przenoś- nym to można powiedzieć również o fraszce i aforyzmowi) „przesądza finał, w którym właśnie ów sens się mieści. Dramat to sztuka finału z tym jednakże, że sens finału, jego charakter ekspresywny zależą ściśle od okoliczności przygo- towujących to zakończenie. Anegdota, si parva magnis comparare licet, jako konstrukcja literacka zależna jest od pointy będącej nie kontynuacją zdarzenia 26 J. w., s. 347 i 348. 27 J. w., s. 172, 178 i 185. 14 Ludvík ŠTĚPÁN w jego logicznej sekwencji, ale gwałtownym, niespodzianym odwróceniem się od owego przebiegu“.28 że się tak dzieje przy wyraźnej asyscie komizmu, jak powiedziano obszernie wyżej, nie trzeba dodawać. Jeżeli obchodzimy tym roku roczniczę urodzenia wielkiego satyryka pol- skiego światowej rangi, trzeba sobie uświadomić wszystkie korzenie, okolić- ności i perypetie jego życia, zarazem jednak trwalość jego dzieła satyrycznego (gdy lyriczne zostało w szufladzie historyków literatury): Stanisław Jerzy Lec należał do autorów, którzy budowali fundamenty epigramatyki i aforyzmu w li- teraturze polskiej XX wieku i rozsławił te gatunki z specyficzną polską twarzą w świecie. 28 trzynadlowski, J.: Małe formy literackie, j. w., s. 106.