Pobierz teoria literatura ........... i więcej Egzaminy w PDF z Historia i teoria literatury tylko na Docsity!
Wykład 19. Semiotyka i semiologia strukturalna Wspominałam ostatnio, że w XX wieku strukturalizm zadomowił się również w dyscyplinie rozwijającej się od Starożytności, czyli w semiotyce - wiedzy o znakach. Termin „semiotyka” pojawił się w pismach Arystotelesa , czyli w IV wieku p.n.e. U źródeł etymologicznych terminu znajdowały się greckie słowa zawierające przedrostek " sem- ": semeion (oznaka), semainon (znak), semainomenon (znaczenie, treść znaku), semeiotikos (ten, który posługuje się znakami), semantikos (znaczący) itp.
1. Najwcześniejsze dzieje semiotyki Pierwsze rozważania dotyczące natury znaków, znaczeń pojęć oraz relacji między znakami językowymi i rzeczami, pojawiły się jeszcze przed Arystotelesem – w pismach Sofistów (w V w. p.n.e) i Platona ( Kratylos, Sofista , List VII), a następnie – u Stoików, Filona Aleksandryjskiego, Ptolemeusza, Sekstusa Empiryka, Galena z Pergamonu, Boecjusza i in. Myśliciele starożytni odróżniali jednak oznaki od znaków: OZNAKA ( semeion ) III/II w. p.ne (zwana także: symptomem ) Pojęcie oznaki wywodziło się z terminologii medycznej. Według lekarzy-empiryków oznaki (symptomy) to pewne zjawiska, stany lub dostrzegalne własności organizmów, które pozostają w bezpośrednich (przyczynowych i naturalnych) związkach z ich rozmaitymi zaburzeniami. Oznacza ona poprzez relację wskazywania (np. gorączka – choroba). Stoicy, empirycy i sceptycy znacznie większą uwagę poświęcali oznakom, niż znakom. Najwięcej informacji na ten temat można było znaleźć u przedstawicieli lekarskiej szkoły empiryków - a więc już w początkach III w. p.n.e, później zaś także w II w. n.e. - w pismach Sekstusa Empiryka - filozofa, a zarazem lekarza greckiego – oraz u Galena z Pergamonu. ZNAK ( semainon ) Grecy nazywali znakiem po prostu coś, co pojawia się w miejscu czegoś innego, co jest nieobecne. Znak znaczył więc poprzez relację zastępowania i miał konwencjonalny (umowny, arbitralny, a nie naturalny) związek z przedmiotem. Najważniejszą klasą znaków były znaki językowe.
Platon i Arystoteles rozważali kwestie funkcji znaków językowych i znaczenia wyrazów, zajmowali się też problematyką wartości logicznej znaków językowych użytych w zdaniach - ich prawdziwości lub fałszywości. Zajmowali się także semantyką , czyli problematyką znaczenia znaków. Pierwsze analizy semantyczne nazw i zdań pojawiły się również u Platona ( List VII , dialogi Teajtet i Sofista ) i Arystotelesa, Peri hermeneias ( tu także spotykamy pierwszy ślad powiązań między hermeneutyką i semiotyką). Z kolei Sekstus Empiryk ( III/II w. p.n.e.) w rozprawie Przeciw logikom po raz pierwszy zdefiniował trzy podstawowe elementy składające się na znak: „trzy rzeczy są ze sobą sprzężone: treść znaku, znak i to, co realnie istnieje”. Uwaga: używając w tej definicji pojęcia „znak” Sekstus Empiryk miał na myśli materialny nośnik, który go tworzy. Ten trzeci element nazywamy dzisiaj desygnatem i - jak pamiętamy – Ferdynand de Saussure zachowa w swojej koncepcji tylko dwa pierwsze elementy, natomiast trzeci odrzuci. Wczesnych semiotyków zaprzątały przede wszystkim zagadnienia ogólnej natury znaków i natury znaków językowych, relacji znaków do rzeczywistości, związków znaku i myśli, a także miejsca samej semiotyki w teorii poznania. Kolejnych – podejmowana również przez De Saussure’a kwestia relacji między znakiem i jego treścią – naturalnej lub konwencjonalnej (arbitralnej, umownej). Semiotyka przybrała dojrzałą formę dopiero na przełomie XVII/XVIII wieku, w pismach angielskiego filozofa i lekarza Johna Locke’a. Stała się wówczas "wiedzą o znakach" (" the doctrine of signs ") wchodząc w skład teorii poznania. Locke używał również terminu „semiotyka” ( semeiotika ). W Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego (1690) Locke określał słowa jako znaki idei obecnych wyłącznie w umyśle mówiącego – człowiek, twierdził, najpierw winien posiadać we własnym umyśle idee własności rzeczy lub pojęcia zanim uczyni je znakami, a związek owych idei i rzeczywistości jest konwencjonalny. Myślenie De Saussure’a było bardzo bliskie tej koncepcji. Sprzeciwiał się jej natomiast niemiecki filozof Gottfried Wilhelm Leibniz, który w Nowych rozważaniach dotyczące rozumu ludzkiego (1704) stwierdzał, że idee („wyrażenia mowy myślowej”) pozostają w bezpośrednim związku z rzeczywistością, a więc pojęcia mają charakter naturalny , zaś wyrażenia języka - arbitralny. Z kolei, Etienne Bonnot de Condillac (1715-1780) – francuski filozof epoki Oświecenia odmówił naturalności wyrazom, jak i pojęciom – twierdził, ze jedne i drugie są umowne, ponieważ mowa i myśl mają jednakową naturę.
Konsekwencje tego założenia były bardzo istotne - każdy znak zakładał bowiem zawsze inne znaki, na które można było go przełożyć, te zaś - kolejne. Znaczenie znaku powstaje więc tylko poprzez interpretację - czyli przekład znaku na kolejny znak. W koncepcji Peirce’a proces interpretacji znaków poprzez kolejne znaki nie był jednak nieskończony – jak można było przypuszczać. Był on pragmatystą i dlatego jego zdaniem na końcu tego łańcucha znajdował się tzw. "interpretant ostateczny" – czyli reguła pragmatyczna: działanie lub nawykowy sposób postępowania wywołany przez znak. Jednak dla teoretyków interpretacji przejmujących poglądy Peirce’a w XX wieku interpretacja znaków stanie się procesem nieskończonym, ponieważ nie będą oni uwzględniali konkretnych działań wywoływanych przez znaki. Każdy znak, nie tylko językowy – jak twierdził Peirce - nie ustanawia jedynie zwykłej relacji zastępowania czegoś przez coś innego, ale ustanawia relację zastępowania dla kogoś - "bycie interpretowanym" stanowi jego immanentną cechę, oznacza jego sposób istnienia. Znak jest więc w oczywisty sposób przeznaczony do komunikacji i do interpretacji (kolejne połączenie między semiotyką i hermeneutyką). Idea ta również będzie wykorzystywana w XX- wiecznych sporach o interpretację. Peirce wprowadził też rozbudowaną typologię znaków , której podstawą stały się właściwości poszczególnych składników triady: środka przekazu, przedmiotu i interpretanta, oraz relacje, w jakie wchodził znak z tymi trzema elementami. Uzyskał w ten sposób dziewięć typów znaków:
- relacja znak - środek przekazu : qualisignum - jakość zmysłowa, np. czerwień, sensisignum - konkretna percepcja, np. czerwone serce, legisignum - pojęcie nie dające się percypować zmysłowo, np. miłość; - relacja znak – interpretant: rhemat - otwarty kontekst interpretacyjny., np. „jest czerwone…”, dicent - zamknięty kontekst interpretacyjny. np. „serce jest czerwone”, argument - pełny kontekst interpretacyjny., np., „serce jest czerwone, ponieważ tłoczy krew”; - relacja znak - przedmiot: (najważniejsza część typologii) indeks (znak indeksalny) - powiązany z przedmiotem przyczynowo i ustanawiający bezpośrednią relację wskazywania - np. chorągiewka na dachu, która wskazuje kierunek wiatru lub dym z komina, który zawiera informację, że np. pali się w piecu (odpowiadał starożytnej oznace).
ikon (znak ikoniczny) - wiążący się z przedmiotem na mocy relacji podobieństwa - np. portret lub zdjęcie (semiotyk włoski Umberto Eco dopowiadał, że znak ikoniczny odtwarza pewne składniki postrzeżeń lub konwencji plastycznych ). symbol (znak symboliczny) - powiązany z przedmiotem jedynie na mocy konwencji (umowy) - np. słowo języka naturalnego. Tymi terminami wprowadzonymi przez Peirce’a – czyli pojęciami znaku indeksalnego, ikonicznego i symbolicznego - posługujemy się do dzisiaj. Idea semiozy jako interpretacji (przekładalności znaku na inne znaki), oraz Peirce'owska typologia znaków wywarły bardzo silny wpływ na współczesną semiotykę i teorię literatury – szczególnie na teorię komunikacji i interpretacji literackiej. Trójkąt Ogdena i Richardsa" ( The Meaning of the Meaning, 1920) Charles Kay Ogden i Ivor Armstrong Richards (którzy kontynuowali idee Peirce’a) posłużyli się schematem trójkąta, by obrazowo wyrazić relacje pomiędzy wszystkim trzema elementami procesu semiozy, nieco modyfikując terminologię Peirce'owską. odniesienie (pojęcie znaczone) /
symbol przedmiot (zarazem forma znacząca (rzecz oznaczana) i jej obraz akustyczny) Semiotyka pentadyczna Charlesa Morrisa Kolejny uczeń Peirce'a - Charles Morris - poszerzył jego model, tworząc kompletną charakterystykę znaku, a zarazem - semiotykę pentadyczną (pięcioelementową) Na znak składały się następujące elementy:
- Środek przekazu – materialny aspekt znaku ("instrument", sign-vehicle ),
- Znaczenie - podstawowe pojęcie, na które można przełożyć znak,
- Interpretant - wszystko, co można pomyśleć na temat danego znaku,
- Desygnat - przedmiot znaku, fragment rzeczywistości, do którego odnosi się znak,
- Interpretator - odbiorca znaku. W stosunku do modelu Peirce'a koncepcja Morrisa różniła się więc tym, że uwzględniała więc użytkownika znaku, oraz poszerzała funkcję interpretanta - w semiotyce Peirce'a było to określone definicyjne znaczenie lub pojęcie ( denotacje ), w modelu Morrisa w pojęciu tym mieściły się wszystkie skojarzenia związane z danym znakiem ( konotacje ).
Każdy znak uruchamiał ciąg interpretacyjny – wymagał przekładu na kolejne znaki, te zaś na kolejne. Biorąc pod uwagę relację znaku i jego przedmiotu (desygnatu) Peirce wprowadził rozróżnienie na trzy klasy znaków: indeksy (znaki indeksalne) - powiązane z przedmiotem przyczynowo (odpowiadające starożytnej oznace). ikony (znaki ikoniczne) - wiążące się z przedmiotem na mocy relacji podobieństwa (znaki obrazowe). symbole (znaki symboliczne) - powiązane z przedmiotem jedynie na mocy konwencji (znaki słowne). Ogden i Richards wprowadzili do semiotyki schemat „trójkąta”, który wyrażał relacje pomiędzy trzema elementami procesu semiozy: odniesieniem (pojęciem znaczonym), symbolem (formą znaku) i przedmiotem (rzeczą oznaczaną) Charles Morris poszerzył model Peirce’a i wprowadził semiotykę pentadyczną (pięcioelementową), w której na znak składało się pięć elementów:
**1. Środek przekazu – materialny aspekt znaku,
- Znaczenie - podstawowe pojęcie, na które można przełożyć znak,
- Interpretant - wszystko, co można pomyśleć na temat danego znaku (zarówno jego podstawowe znaczenie definicyjne – denotacja – jak i wszelkie skojarzenia wywoływane przez znak - konotacje,
- Desygnat - przedmiot znaku, fragment rzeczywistości, do którego odnosi się znak,
- Interpretator - odbiorca znaku. Wyróżnił również trzy osobne dyscypliny w ramach semiotyki:
- Semantykę - badającą relacje znaku i przedmiotu - relacje semantyczne,
- Syntaktykę - badającą relacje znaku do innych znaków - relacje syntaktyczne,
- Pragmatykę - badającą relacje znaku do jego użytkowników (nadawców i odbiorców) - relacje pragmatyczne. De Saussure nadał semiotyce charakter dyscypliny naukowej, nazywając ją semiologią (nauką o znakach). Podstawową kategorią w jego koncepcji stał się system znaków (nie pojedynczy znak). Zaproponował semiotykę diadyczną (dwuelementową), w ramach której znak określało znaczące (materialny nośnik znaczenia) i znaczone (pojęcie, na które można przełożyć znak), nie było natomiast przedmiotu odniesienia.**
