Teoria literatury, całościowe opracowanie do egzaminu, Egzaminy z Historia i teoria literatury

Pobierz Teoria literatury, całościowe opracowanie do egzaminu i więcej Egzaminy w PDF z Historia i teoria literatury tylko na Docsity! Czym jest teoria literatury? Z podręcznika Burzyńskiej i Markowskiego: "rodzaj wiedzy, która próbuje wytłumaczyć, czym jest literatura i wszystkie rodzaje działań, jakie są z nią związane (począwszy od jej pisania, poprzez analizowanie, interpretowanie, badanie, a zakończywszy po prostu na jej czytaniu)". Klasycznie definiowana teoria to spójny metodologicznie i pojęciowo system twierdzeń ogólnych opisujących pewną klasę obiektów (czyli dzieł literackich). Popperowski model wiedzy = wielka teoria (wielkie narracje); zakładał, że nauka to taki rodzaj poznania, który cechuje się: – obiektywizmem – czynności poznawczych dokonuje podmiot, który jest całkowicie obiektywny – uniwersalnością – konkluzywnością – założenie naukowe zawsze prowadzi nas do określonych, pewnych wniosków Kanoniczny podział dyscypliny wg Markiewicza Wiedza o literaturze: – historia literatury – teoria literatury: • teoria dzieła literackiego • teoria procesu historycznoliterackiego • filozofia literatury – metodologia badań literackich – krytyka literacka Historia literatury: • zaczęła się rozwijać w XVIII wieku • cel – ukazanie rozwoju literatury w porządku diachronicznym (czasowym), na tle epoki – życia literackiego i zjawisk literaturze towarzyszących (filozofii, ideologii, życia społecznego, etc.); dzieło literackie postrzegane jest jako element procesu historycznoliterackiego • pozytywizm jako czas dominacji i krystalizowania się historii literatury • historyka literatury interesuje: konkretny fakt literacki, twórczość i biografia pisarza, prądy, epoki, konwencje, gatunki • współcześnie: różne szkoły uprawiania historii literatury, lecz ogólną tendencją wydaje się kojarzenie jej z innymi dziedzinami humanistyki (filozofia, historia, socjologia, etc.) Metodologia badań literackich – projektuje ogólne koncepcje uprawiania badań literackich, korzystajać z zasobów wiedzy o literaturze i innych dziedzin nauki (np. historii, antropologii, psychologii). Teoria literatury: • dąży do uchwycenia ogólnych praw, norm czy zasad rządzących literaturą • zajmuje się tworzeniem pewnych "modeli", wzorców, ale i odstępstw od norm, modeli • dzieli się na teorię dzieła literackiego (poetykę) oraz teorię procesu historycznoliterackiego Poetyka: • bada strukturę utworu (wersyfikacja, stylistyka, kompozycja, genologia) • dzieli się na: – poetykę historyczną, zajmującą się ewolucją form literackich – opisową (systematyczną), przedstawiającą pojęcia i narzędzia analizy utworu literackiego – poetykę normatywną, czyli ujęcie postulujące pewne reguły tworzenia Krytyka literacka: • sytuuje się na granicy nauki i literatury; związana z rozwojem prasy • zajmuje się wartościowaniem zjawisk literackich (zwłaszcza dzieł literackich), wpływa na rozwój literatury, uczestniczy w życiu literackim (w nauce anglojęzycznej rozszerza się kompetencje krytyki, pojmując ją jako wiedzę o literaturze) • daje prawo do ocen subiektywnych, emocjonalnych, ekspresywnych • proponuje hierarchię dzieł, komentuje, a nawet tworzy fakty literackie • kategorią organizującą wypowiedź krytycznoliteracką jest odbiorca • funkcje krytyki literackiej: – opisowo-wyjaśniająca (heurystyczna) – postulatywno-normatywna – wartościująca (aksjologiczna) – popularyzatorska Dwa początki • początki teorii literatury związane są z greckim filozofem, Arystotelesem (IV w. p. n. e.) – wydanie Poetyki, pierwszego dzieła filozoficzno-naukowego, w całości poświęconego literaturze (powstawały wcześniej dzieła związane z literaturą, np. Sokratesa, Platona, ale nigdy nie były jej oddane w całości), • narodziny nowoczesnej TL, nauki w takim kształcie, w jakim uprawiamy ją do dziś nim utożsamiać * katharsis literackie – gdy zamykamy książkę, to powinniśmy mieć świadomość, że przebywaliśmy w fikcji; odbiorca widzi dzieło w perspektywie komunikacyjnej; tragedia prowadzi do katharsis > założenie reakcji czytelnika Mimesis Mimesis – sztuka nie jest wiernym kopiowaniem natury, naśladowanie to swobodny stosunek artysty do przedstawianego świata – rzeczywistość stworzona przez poetę musi być przy tym "wyczyszczona" z wszelkiej przypadkowości, bezwzględnie podporządkowuje się zasadom logiki przyczynowo-skutkowej. Wyróżnia się dwa bieguny mimetyczności: • literatura jako odbicie rzeczywistości • sztuka jako inna rzeczywistość Mimesis oznacza kreowanie rzeczywistości potencjalnej w taki sposób, by odbiorca mógł się z nią identyfikować, rozpoznaje w niej bowiem prawa i normy rządzące jego światem – nie jest jednak z nim identyczna (artysta może tworzyć świat jaki jest, jaki być powinien lub o jakim się myśli, że jest). Antyczne definicje mimesis • najdawniejsze użycie w mowie religijnej mitologii greckiej – kult Dionizosa – mimika, gesty, taniec kapłanów, czyli wszystko, byle nie słowa  najbliższe terminowi ekspresji, • filozofia demokrytejska (Demokryt) – naśladowanie czynności natury, ludzie uczą się na podstawie obserwacji natury i jej czynności, obserwacji zwierząt (śpiew słowika, tkactwo pająka, robotność mrówek) – koncepcja Rene Girarda – rozwój ludzkości oparty na zazdrości, • Platon – określenie naśladowania rzeczywistości przez sztukę, Arystoteles przejął swoje pojmowanie od niego – Platon był mistrzem i nauczycielem Arystotelesa, • tradycja rzymska – sztuka retoryki i erystyki. Mimesis platońskie • sztuka wskazuje nie na siebie, lecz na byt poza nią – najpierw jest rzeczywistość realna, potem doświadczenie, na końcu przeradza się w świat przedstawiony w dziele, • naśladowanie wyglądów literatury, • kłopoty z mimesis: – sztuki mimetyczne – literatura, malarstwo, rzeźba, – sztuki niemimetyczne – muzyka instrumentalna, sztuki użytkowe, architektura, – Platon uznał sztuki mimetyczne za gorsze niż sztuki niemimetyczne • znaczenie sztuki dla kształtu duszy, • dusza ludzka jest jak wóz, który ciągną dwa konie – jasny (rasowy, piękny wierzchowiec) i czarny (zdziczały, demoniczny rumak), jasny to umysł, racjonalizm, rozum, czarny to złe uczucia, pokusy, popęd, wozem jest dusza, • mamy wpływ na to, który koń będzie silniejszy – zależy od tego, które emocje karmimy, • Platon uważał, że tragedia i poeci karmią czarnego konia – człowiek tam się żali, a powinien być twardy. Mimesis Arystotelesa • odejście od mimesis jako sztuki naśladowania rzeczywistości, • budowanie rzeczywistości w dziele bardziej realnej, niż ta, w której żyje autor, • pojmowanie mimesis na zasadzie prawdopodobieństwa, • istnienie dwóch bytów – realnego i estetycznego – oraz ich własnych prawd, • rzeczywistość stworzona przez poetę ma być wyczyszczona z wszelkiej przypadkowości, • kreowanie rzeczywistości w taki sposób, aby czytelnik mógł się z nią identyfikować, bo rozpoznaje w niej znane prawa i normy, • artysta tworzy świat odwzorowany, albo przedstawia go tak, aby był taki jak powinien lub taki, jaki się myśli, że jest. Pojęcie mimesis nie traci swej ważności, wytwarzają się dwie tendencje: naturalnistyczna (teorie nawiązujące do Platona) i kreacjonistyczna (nawiązujące do Arystotelesa). Realizm i różne sposoby jego rozumienia • wiek XIX przynosi nowy etap refleksji nad mimesis, za sprawą pojawiającego się w połowie wieku prądu o nazwie realizm • termian realizm funkcjonował już wcześniej, był pojęciem filozoficznym – początkowo oznaczał kierunek w obrębie scholastyki, później: te teorie epistemologiczne, które głosiły obiektywność przedmiotu poznania; u schyłku XVIII wieku pojawia się także potoczne znaczenie tego słowa: trzeźwość, praktyczność, racjonalizm – do literatury wprowadził je Fryderyk Schiller Dwa sposoby rozumienia terminu realizm I. wąskie = prąd literacki XIX wieku (a także jego kontynuacje): Balzac, Tołstoj, Prus II. szerokie = rozmaite sposoby kształtowania świata przedstawionego, zmierzające do ujęcia jakiejś rzeczywistości Realizm • chciał przedstawiać sytuacje typowe i zindywidualizowane zarazem, dążył do oddania prawdy obiektywnej • formalne wyznaczniki: – przezroczystość narracji – brak ukrytych sensów, nie miała zwracać uwagi na siebie, język wyłącznie jako medium – autorytet narratora = utopia obiektywizmu • typowość, znaczenie fabuły • narracja narratora ex post – narrator zna całość, więc może ocenić zachowanie pod kątem przyszłych zdarzeń; fabuła przechodzi X  Y…… Narrator ex post, • Michał Głowiński przyrównuje ten typ narracji do roli chóru antycznego – głosu norm społecznych, uznawanych społecznie. Przykład Stanisława Wokulskiego – przedstawiciela grupy, chociaż odosobnionego. Arystokracja go odrzuca, bo pracuje, a przecież jest szlachcicem. Krytykują go, ale chcą jego pieniędzy. Izabela chce jego pieniędzy, ale nie traktuje go na równi, należy do klasy „córek arystokracji” – przystosowanych do przepychu. Co składa się na współczesne rozumienie realizmu? (Markiewicz) • przekonanie o tym, że dzieło realistyczne prezentuje rzeczywistość tak, jak jawi się ona w bieżącym doświadczeniu (dopuszcza zatem ujęcia subiektywne) • rzeczywistość pojmuje jako proces a nie jako sumę empirycznych sądów • autor ma prawo do selekcji: ogół przedstawia przez szczegół Rodzaje realizmów • psychologiczny – Proust – powieść psychologiczna, czas jest subiektywny, ponieważ opiera się na jego własnym odczuwaniu, tzn. krótka czynność może trwać długo, bo bohater ją tak odczuwa (przykład: W poszukiwaniu straconego czasu) • groteskowy – Gombrowicz (tu paraboliczny – Kafka) – realizm wyrażony groteską, przestawiony w sposób spaczony (przykład: Trans-Atlantyk – polowanie na szaraka bez szaraka, kulig bez śniegu – w Argentynie nie ma śniegu ani zajęcy), paraboliczny przedstawia fabułę i sytuację, na podstawie której budują się inne opowieści (przykład: Proces) • magiczny – Marquez, Cortázar – elementy cudowności, współistniejące z rzeczywistością, • w szerszym, metodologicznym sensie metoda pozytywistyczna oznacza zespół reguł dotyczących wiedzy, restrykcyjnie określających przedmiot, sposoby jego poznania i zasady porządkowania wyników badawczych • "Poznanie polega bowiem na wyjaśnianiu, tzn. w przypadku utworu literackiego, na zrekonstruowaniu przyczyn i źródeł jego powstania" Ulicka Genetyzm pozytywiści – zafascynowani naukami przyrodniczymi – głosili uniwersalność ich metod (systematycznych, statystycznych, empirycznych, doświadczalnych) i przenosili je na nauki humanistyczne – efektem była tzw. wpływologia Jak badać literaturę w sposób naukowy? • przy pomocy metod wypracowanych przez nauki przyrodnicze • przyczynowość naukowa rozumiana jako wyjaśnianie zjawisk literackich działaniem czynników ekonomiczych, społecznych, politycznych, psychologicznych, środowiskowych • Hipolit Taine, Historia literatury angielskiej – w roku 1863 uznaje literaturę za wynik działania trzech czynników: rasy – typ antropologiczny, usposobienie, środowisko – warunki geograficzne, ekonomiczne, społeczne, czasu Neokantyści, Dilthey Na różnicę między naukami przyrodniczymi a naukami humanistycznymi (więc i nauką o literaturze), jako pierwsi zwrócili uwagę neokantyści – podejmowali oni przede wszystkim refleksje nad badaniem historii – ale wnioski wypływające z ich myślenia dotyczą całej humanistyki Przełom: Wilhelm Windelband głosi, że się celem przyrodników jest ustalania prawd ogólnych, gdy historycy dążą do ujmowania faktów jedynych w swoim rodzaju i niepowtarzalnych. Henryk Rickert przeprowadził rozróżnienie między naukami o kulturze a naukami o naturze: te drugie uogólniają, operając się na procedurze wyjaśniania, pierwsze interesują się tym, co jest konkretne i indywidualne – opierają się na rozumieniu. Neoidealizm • przeżycie – przekład indywidualnego przeżycia na społeczne środki wyrazu • ekspresja (intuicja) • interpretacja Fenomenologia – doświadczenia jako punkt wyjścia; fenomen jawi się zawsze w określonym sposobie doświadczenia; rzeczywistości nie da wytworzyć, można ją opisać; nie można określić czegoś, co nie istnieje; metoda fenomenologiczna. Ingarden Dzieło to twór warstwowo-fazowy (pionowo i poziomo); złożone z 4 warstw: brzmienia, sensy zdaniowe; zdania w dziele to quasi sądy – udają sądy, kreują one intencjonalne przedmioty, stany rzeczy i sytuacje, nie odnoszą się do realnego świata i wobec tego nie mogą być weryfikowane w kategorii prawda/fałsz; dzieło nie ma więc głosić prawd o rzeczywistości, lecz odsłanianie tzw. jakości metafizycznych – wartości estetyczne, niezwykłe, głębokie, które wprawdzie zdarzają się w życiu, lecz najgłębiej może ukazać je tylko sztuka. Dzieło to nośnik wartości estetycznie wartościowych (walentalnych), których dobory tworzą jakości wartości naczelnych (piękno, wzniosłość, tragiczność); – rozróżnienie na wartości artystyczne (kryją się w samym dziele, tzn. odpowiedni dobór słów itp.) oraz wartości estetyczne – są to nadrzędne wartości, współtworzone przez odbiorcę – przeżycie estetyczne to nie moment, tylko wielofazowy proces – wzruszenie wyrywa nas z codzienności, wygasza naturalne obcowanie ze światem i zastępuje je przeżyciem estetycznym, które prowadzi do powstania nowego, estetycznego przedmiotu Synchronia i diachronia Badanie języka jako systemu wymaga podejścia synchronicznego – jego historyczny rozwój to w istocie następowanie po sobie rozmaitych systemów językowych (kodów). Aby badać język w sposób naukowy, należy traktować go jako system autonomiczny, niezależny od rzeczywistości zewnętrznej (antyreferencjalność) – znaczenie znaku językowego wynika z jego miejsca w strukturze (relacyjność) a nie z jego właściwości. Wypowiedź jednostkowa (parole) jest pochodną systemu (langue) – langue potrzebne do wyrażania swoich myśli i komunikacji; elementy langue nie znaczą same w sobie, ale przez różnicę między sobą. Arbitralność Elementy langue znaczą nie same w sobie, ale poprzez różnicę. Widać to najlepiej na poziomie fonetyki: TOM – DOM. Dźwięki znaczną poprzez opozycję zdolną do wytwarzania znaczenia (gdyż istnieją także opozycje nie wytwarzające znaczenia np. r. tylno- i przedniojęzykowe n) PIES – nie odnosi się do konkretnego PSA, lecz do ogólnego pojęcia, nazwy – a znaczenie tego słowa nie wynika z relacji PIES – KOT (tu w opozycji stoją pojęcia, nie znaki), lecz raczej z relacji PIES – BIES. Teoria znaku Znak językowy łączy nie słowo i nazwę, ale pojęcie i obraz akustyczny – czyli odpowiednio: element znaczony (signifie) oraz element znaczący (signifiant). Formaliści rosyjscy W 1915 roku powstaje w Moskwie, z inicjatywy Romana Jakobsona, moskiewskie Koło Lingwistyczne (tu także Piotr Bogatyriew i Grigorij Winokurow). OPOJAZ (Towarzystwo Badania Teorii Języka Poetyckiego) powstaje w roku 1916 w Petersburgu: Wiktor Szkłowski, Osip Brik, Jurij Tynianow, Boris Eichenbaum, Wiktor Winogradow, Wiktor Żyrmunski. Metoda formalna zakładała badanie tekstów literackich wykorzystujących ścisłe metody lingwistyczne. Koncepcja znaku wg Charlesa Peirce'a Definicja znaku: coś, co pod jakimś względem lub w jakiejś roli reprezentuje wobec kogoś coś innego. Znak był dla Peirce'a strukturą triadyczną, relacją trzech elementów: 1) środka przekazu (reprezentanta) = każde zjawisko o charakterze empirycznym czy zmysłowym • fatyczna – komunikaty słowne wysyłane przez odbiorcę w celu podtrzymania rozmowy i zwrócenia uwagi na siebie, np. zwroty adresatywne (Panie Adrianie), partykuły potwierdzające (tak, nie), Poczekaj, zaraz ci powiem, Chciałam odrobić lekcje, kumasz? • metajęzykowa – wypowiedź o języku za pomocą tego samego języka, np. wyraz serce może mieć kilka znaczeń • informacyjna – odpowiada za informowanie, np. telewizyjne bloki reklamowe • poetycka/autoteliczna – polega na zwracaniu uwagi odbiorcy na same znaki językowe. Tworząc teksty o funkcji poetyckiej nadawca chce odbiorcę zachwycić, zaskoczyć, rozśmieszy, np. akcenty, melodia mowy Semiotyka i strukturalizm • szkoła tartuska – wtórne systemy modelujące – Jurij Łotman • Paryż i Roland Barthes • Narratologia – Propp, Todorov, Gremais • Claude Levi-Strauss i badania mitów Przełom poststrukturalistyczny • trzeci etap rozwoju strukturalizmu – przewartościowanie • kryzys teorii/wielkich narracji • negatywna tradycja dla dekonstrukcjonistów Dekonstrukcjonizm (nurt) i dekonstrukcja (metoda) • wywodzi się z ogólnej koncepcji filozoficznej Derridy • oznacza też pewną orientację w badaniach literackich, opierającą się na tych założeniach, a zwaną także "szkołą z Yale" (Paul de Man, George Hartman, Harold Bloom) • w Polsce występuje incydentalna aplikacja: – teoretyczna (sposób odbioru > opisywanie): Nycz, Markowski, Rachwał, Sławek, Burzyńska (?) – praktyczna: Nawarecki (Pokrywa), Kłosiński (Eros), dekonstrukcja, polityka Metodologia – dekonstrukcjonizm • kwestionowanie wszystkiego, wszelkich teorii (nazywany też antyteorią) • dekonstrukcja – systematyczna problematyzacja • paradoks: nieufność wobec języka, którym muszą się posługiwać • styl wywodu – mglistość i niejasność – to konsekwencja strategii • odejście od dwuwartościowej aksjologii > pojęcie "różnicy", ucieczka od wartościowania • niwelacja ostrych przedziałów (np. fikcja – niefikcja; literatura – nieliteratura) Metoda pracy z tekstem – założenia wg Nycza • nie ma tekstu literackiego samego w sobie – sprzeciw wobec literackości i jej istnienia, bo tekst/dzieło to złożony konstrukt kulturowy, który aktywnie współdziała z instytucjonalnymi porządkami i wrażliwym na zmiany historyczne semantyki (teza chwastowości) • nie ma nic poza tekstem – zakwestionowanie realistycznej reprezentacji – świat, który przedstawia dzieło to iluzja, wytwarzana przez retoryczne mechanizmy języka i konwencje • każde odczytanie to nieodczytanie – misreading – nie można dotrzeć do sensu dzieła, bo tego sensu ni ma • z dzieła literackiego zostaje tylko ślad Integralność tekstu – dekonstrukcjoniści zastępują to analitycznym odczytaniem = brak sensu. Akt czytania determinuje sposób badania literatury i krytyki literackiej; w doświadczeniu lekturowym tekst to efekt przejściowy, niepowtarzalne spotkanie tego, co nieczytelne z możliwościami jego rozumienia > to, co uznaje się za tekst to efekt procesu pisania/czytania = śmierć autora Akt lektury i interpretacji: czytam – przeczytałam – zrozumiałam I > II > III (interpretacja), a II i III to etapy pomyłki Akt czytania > dysseminacja – rozpraszanie sensów. Trzy pojęcia poststrukturalizmu • ponowoczesność, czyli stan cywilizacji • postmodernizm, czyli stan estetyki • poststrukturalizm, czyli stan wiedzy humanistycznej Poststrukturalizm – nurt o charakterze metateoretycznym, przewartościowanie statusu poznania i ontologia teorii literatury. Nurt ten zrozumieć można na tle myśli strukturalistycznej. Znaczenie strukturalizmu • podstawowy paradygmat wielkiej teorii, która tworzyła dla teorii literatury i nauk humanistycznych podstawy naukowości • są takie dziedziny nauki o literatutrze, gdzie strukturalizm ustanowił rozstrzygnięcia o charakterze podstawowym i niepodważalnym, np. w dziedzinie wersologii i wersyfikacji • metodologia, która w latach 60. i 70. stała się dominującym nurtem literaturoznawstwa, określając jego metodologiczny kierunek i styl uprawiania (coś tam też dalej było) Metoda strukturalistyczna: cięcie i składanie. Kiedy? Ramy czasowe przełomu poststrukturalistycznego: symboliczny początek to rok 1966 (w Polszy później) – czyli data wygłoszenia przez Derridę referatu Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych = początek dekonstrukcjonizmu. Sprzeciw wobez teorii głosił Lyotard uznający pojęcie "teoria literatury" za wewnętrznie sprzeczne: "to dwie, całkowicie odmienne, niesprowadzalne do siebie gry języowe, grane za pomocną skrajnie różnych reguł" – nie da się zatem "przełożyć" literatury na teorię. Podobne ucieczki od teorii zaobserowować można w myśleniu Rolanda Barthesa, Jacquesa Derridy czy Stanleya Fisha. Co atakują poststrukturaliści? • kantowski model apriorycznej i arbitralnej racjonalności, • próba zastąpienia jej racjonalnością doraźną o charakterze lokalnym. ◦ wielość feminizmów (psychoanalityczny, literacki, korporalny, społeczny, marksistowski) wynika z otwartości tej myśli (zdolność wchłaniania – jak gąbka); myślenie w kategoriach płci kulturowej • płeć a gender ◦ od czasów de Beauvoir (1943): ▪ płeć (biologiczna) – jest dana kobiecie ▪ gender (płeć kulturowa) – zostaje nadana kobiecie przez kulturę, w której żyje ◦ gender (płeć kulturowa, społeczna) – zespół postaw, norm i zachowań przypisanych kobiecie lub mężczyźnie w szeroko rozumianej kulturze • postkolonializm – kultura jako obszar kolonizacji – zderzenie kultury kolonizatorów i kolonizowanych 7. Zwrot narratywistyczny: • nieczęsto spotykane zjawisko w literaturze • złożoność inspiracji ◦ filozofia Nietzschego > nie ma faktów, są tylko interpretacje ◦ Heidegger > ontologia Dasein ◦ narratologia – Propp, szkoła francuska • Patrzenie zależy od punktu siedzenia. • źródła myślenia ◦ nowa koncepcja tożsamości > człowiek we współczesnych czasach utracił wartości ◦ narracje jako składnik każdej kultury ◦ człowiek nie tylko wytwarza narracje, ale też wszelkie procesy mentalne mające charakter narracyjny • o historii ◦ gwałtowny zwrot w obrębie nauk humanistycznych ◦ impuls – myśl Barthesa – historia to szczególny rodzaj dyskursu ◦ lata 60. – White poddał krytyce tradycyjne opozycje pomiędzy historią a literaturą, faktem a fikcją ◦ najważniejsze założenia historycznego narratywizmu: ▪ teza – przeszłość jest dostępna jedynie przez teksty, więc rzeczywistość historyczna jest kontynuowana w tekście; przeszłość, która oddaje daną narrację to jedna z możliwych jej wersji ▪ historia jako dyskurs, analiza struktury narracji historycznej "Historia jest tym, co o niej piszemy, a nie przeszłością samą w sobie" • narratywizm w literaturoznawstwie i konsekwencje ◦ antropologizacja narracji (perspektywa tożsamościowa) ◦ rozszczelnienie granic literatury (wyłączanie form autobiograficznych czy dokumentalnych) ◦ pojawienie się kategorii egzystencjalnych, takich jak ślad, doświadczenie, trauma.