Docsity
Docsity

Przygotuj się do egzaminów
Przygotuj się do egzaminów

Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity


Otrzymaj punkty, aby pobrać
Otrzymaj punkty, aby pobrać

Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium


Informacje i wskazówki
Informacje i wskazówki

tjrramatyka języka polskiego, Ćwiczenia z Fizyka

Napisz 10 rzeczowników o s o b o w y c h , ... tak np. mogą się uważać i za męskie i za żeńskie, według ... Przykłady: Uczeń pilny czyni dobre postępy.

Typologia: Ćwiczenia

2022/2023

Załadowany 23.02.2023

Edyta88
Edyta88 🇵🇱

5

(2)

110 dokumenty

Podgląd częściowego tekstu

Pobierz tjrramatyka języka polskiego i więcej Ćwiczenia w PDF z Fizyka tylko na Docsity! m g m m m a b t-oJU <3 , 3.$-% o tjrramatyka języka polskiego dla nstryackich szkół ludowych pospolitych. Cześć II. Opracował A r m a n d K a r e l l . ’- Niezmieniony przedruk wydania z r. 1907. Cena 1 korona. W Wiedniu. Nakładem cesarsko-królewskiego Wydawnictwa książek szkolnych. 1909. 2. Zadanie. Przepiszcie starannie następujące zdania i podkreślcie w każdem z nich części p o d r z ę d n e . Deszcz wiosenny użyźnia rolę. Wiatr pędzi okręty. Dojrzały owoc smakuje wybornie. Kowal potrzebuje obcęgów. Pilne pszczoły pracują bezustannie. Wół bodzie rogami. Gorzałka osłabia ciało człowieka. Dziewki moczą len w miękkiej wodzie. Nieład niszczy największe majątki. Podróżni zwiedzają często piękne okolice. 3. Zadanie. Zamień następujące zdania rozwinięte na zdania proste, opuszczając wszystkie części zdania podrzędne a zostawiając tylko sam podmiot i orzeczenie: Słońce zachodzi prześlicznie. Mrok wieczorny zapada. Wszystko milknie powoli. Ciemność coraz większa ogarnia wszystko. Ludzie żegnają modlitwą dzionek spędzony. Już noc ponura zapanowała dokoła. Dochodzą nas tylko jeszcze ciężkie kroki stróża nocnego. § 2 . Po dmi o t . P o w t ó r z e n i e : Z i lu głównych części składa się każde zdanie ? — Co nazywamy p o d m i o t e m zdania? co o r z e c z e n i e m ? — Na jakie pytanie odpowiada podmiot? Podmiotem W zdaniu może być właściwie tylko r z e c z o ­ wnik, np. Z i ma nadchodzi. D z i e c i ę bawi się. Tylko w zastępstwie i w znaczeniu rzeczownika może być podmiotem zdania także o j za i mek , b) l i c z e b n i k , c) p r z y ­ mi o t n i k , d) c z a s o w n i k (imiesłów i bezokolicznik) i nareszcie e) w s z e l k a inna c z ę ś ć mo wy a nawet c a ł e zdani e . 4. Zadanie. Wymieńcie w następujących zdaniach p o d ­ m i o t y i powiedzcie, jakiemi są częściami mowy: Czas bieży. Kto przyszedł? — Ja przyszedłem. Jeden tego nie dokaże. Mądry milczy. Sprawiedliwy wygrywa. Myślący nie błądzi. — Przyjechał nieznajomy. Chwalić jest miło. Być chwalonym jest jeszcze przyjemniej. Kochać bliźniego jest przykazaniem Boskiem. My jesteśmy szczęśliwi. Oboje wyjechali.- Pierwszy stracił, dragi wygrał. Ubogi żebrze. Dumny nie zna, co pokora. Umarli na świat nie wrócą. Polegli się nie ocucą. Dobrze pisać nie jest łatwo. Twoje z a r a z już mnie nudzi. ■5. Zadanie. Podkreślcie p o d m i o t y w następujących zdaniach: — 4 — — 5 - Gwiazdy błyszczą. Skąpy dwa razy traci. Oskarżony stanął przed sądem. Cztery jest połową ośmiu. On mi to powiedział. Wyście temu winni. Błądzić jest rzeczą ludzką. Wczoraj nie jest dzisiaj. Bez oznacza brak. I łączy dwa wyrazy lub zdania. Niestety wyraża ubolewanie. W tył się cofać nie jest to iść wprzód. Pod względem s p o s o b u w y r a ż e n i a podmiot bywa: a) wy r aźny , np. Bóg jest wszechmocny; b) d o my ś l n y czyli ukryty , gdy opuszczamy podmiot, ponieważ można się go łatwo domyśleć, np. Czy Jan kupił konia? K u p i ł (rozumie się: Jan) P r z e p o w i a d a j ą ciężką zimę (kto? — ludzie) . Jeżeli podmiotem jest zaimek ja , ty, my, wy, on, ona, ono, oni, one : to i te zaimki jako niepotrzebne w zdaniu zwykle opuszczamy, jak np. Wiem. Zginęliśmy. Wygrałeś. Szczęśliwyś. Stój! Idźmy ! Słuchajcie! 6. Zadanie. Utwórzcie zdania dowolne, w których pod­ miotem ma być a) r z e c z o w n i k , b) za imek, c) p r z y m i o ­ tnik, d) l i c z e b n i k , ej c z a s o w n i k ! § 3. Rzeczownik. P o w t ó r z e n i e : Co oznaczają rzeczowniki? Wymieńcie narzędzia stolarza, cieśli, kowala! Wymieńcie kilka zwierząt drapieżnych! Wy­ mieńcie kilka zwierząt pożytecznych! Wymieńcie gatunki zboża! Wy­ mieńcie drzewa owocowe! P o d z i a ł r z e c z o w n i k ó w . P r z y k ł a d y : B a d e c-t i był znakomitym gen erał em. Wi edeń, stolica naszego pańs t wa , leży nad Du n a j e m. W A l p a c h są bujne łąki . P a s t e r z pasie t r z o d ę . Las dostarcza nam dr zewa . Wą ż jest g o d ł e m m ą d r o ś c i . P o b o ż n o ś ć jest wielką cnotą. Rzeczownikami nazywamy imiona osób, zwierząt i rzeczy. Rozróżniamy rzeczowniki zmysłowe i umysłowe. Rzeczowniki z m y s ł o w e są to nazwy istot lub rzeczy, które podpadają pod zmysły, jak np. kamień, głos, sól, kadzidło; — rzeczowniki u m y s ł o w e są to nazwy takich przedmiotów, które tylko w myśli sobie wyobrażamy, np. cnota, dzielność, siła, złość, działanie itp. • 6 — 7. Zadanie. Wymień 10 rzeczowników z m y s ł o w y c h i 10 rzeczowników u m y s ł o w y c h ! Rzeczowniki z m y s ł o w e dzielą się na: 1. Imiona własne. Są to imiona, które tylko p o s z c z e ­ g ó l n y m osobom lub rzeczom przysługują, np. Franciszek, Jadwiga, Sobieski, Kraków, Węgry, Tatry, Wisła itp. Imię własne pisze się zawsze dużą literą. ,8. Zadanie. Wymień 15 imion własnych. 2. Imiona pospolity czyli nazwy, które są wspólne w s z y s t k i m przedmiotom t e g o s a m e g o gat unku , jakoto: człowiek, syn, sąsiad, panna, dziecko, dom, miasto, wieś itp. 9. Zadanie. Wymień 15 imion p o s p o l i t y c h ! 3. Rzeczowniki zbiorowe, które oznaczają z b i ó r czyli o g ó ł osób lub rzeczy, np. szlachta, wojsko, trzoda, rodzina itp. Rzeczowniki jednostkowe oznaczają nazwę j e d n e j tylko osoby lub rzeczy, np. miecz, sąsiad, szlachcic itd. Wielu rzeczownikom z b i o r o w y m odpowiadają rzeczowniki j e d n o s t k o w e i od­ wrotnie, jak np, wojsko— żołnierz; pióro —pierze itd. 10. Zadanie. Wymień rzeczowniki j e d n o s t k o w e odpo­ wiadające następującym rzeczownikom z b i o r o w y m : Bydło, stado, zboże, naród, las, pieniądze, flota, dziatwa, kwiecie. 4. Rzeczowniki składowe (tworzywne), oznaczające rzeczy, których najmniejsza cząstka ma nazwę całości, np. woda, złoto, wapno, piasek itd. 11. Zadanie. Wymień 10 rzeczowników s k ł a d o w y c h czyli t w o r ż y w n y c h ! * Różnica między rzeczownikami z b i o r o w y m i a t wo ­ rzy wnymi jest ta, że pierwsze oznaczają takie przedmioty, których każda c z ą s t k a i n a c z e j się nazywa, niż całość, drugie zaś wyrażają takie przedmioty, których część tak samo jak całość się nazywa, np. O j c i e c nie nazywa się: r odz i ną , k r o p e l k a w o d y zaś nazywa się: wodą. — 9 — stym czyli naturalnym. Tak np. rzeczownik „ d z i e c i ę 1 jest pod względem gramatycznym rodzaju nijakiego, ale w rzeczy­ wistości albo rodzaju m ę s k i e g o, jeżeli mamy na myśli c h ł o p c a, albo rodzaju ż e ń s k i e g o , jeżeli to dziecię jest dziewczynką. Rodzaj rzeczownika poznajemy pb znaczeniu i zakoń­ czeniu. Meskiego rodzaju na mocy z n a c z e n i a są wszystkie imiona ( mężczyzn, zwierząt samców i takich istot, które sobie wystawiamy w postaci i z przymiotami mężczyzn, np. rycerz, pan, wilk, pies, anioł, czart, wąż, smok, sędzia itd. 19. Zadanie. Wymień 10 osób płci m ę s k i e j ! Na mocy z a k o ń c z e n i a są rodzaju m ę s k i e g o wszystkie rzeczowniki, zakończone w I. przypadku liczby pojedynczej na spółgłoskę twar dą , np. stół, włos, huk. głóg, itd. Jest jednak wiele rzeczowników, które lubo się kończą na spółgłoskę miękką, przecież są rodzaju m ę s k i e g o , np. pień, pal, bal, kloc, pie­ niądz itp. 20. Zadanie. Wymień kilka rzeczowników męskich, zakoń­ czonych na t w a r d ą spółgłoskę! Żeńskiego rodzaju na mocy z n a c z e n i a są imiona kobiet, zwierząt samic i takich istot lub rzeczy, które sobie wyobrażamy w postaci kobiet lub z własnościami żeńskiemi, np. Marya, pani, matka, królowa, gęś, kotka itd. 21. Zadanie. Wymień kilka rzeczowników o s o b o w y c h rodzaju ż e ń s k i e g o ! Na mocy z a k o ń c z e n i a są rodzaju ż e ń s k i e g o rzeczo­ wniki, zakończone w I-szym przyp. liczby pojedyn. na i, a, albo na jaką, spółgłoskę mi ękką , np. cnota, dusza, gwiazda, miedź, topól, wieś, kość itd. 22. Zadanie. Napisz kilka rzeczowników rodzaju ż e ń ­ s k i e g o , zakończonych na spółgłoskę miękką! Rodzaju n i j a k i e go na mocy z n a c z e n i a są rzeczowniki, wyrażające istotę jakąś niedorosłą, nierozwiniętą, niedawno narodzoną; np. dziecię, źrebie, kurczę, gąsię, cielę itd. Na­ stępnie uważamy za n i j a k i e : litery, wyrazy i zdania całe, rzeczownie wzięte; np. wielkie; piękne to tam twoje zaraz. — 10 - Na mocy z a k o ń c z e n i a są rodzaju n i j a k i e g o rzeczo­ wniki na o, e, e, np. złoto, błoto, serce, pole, imię itp. 23. Zadanie. Napisz 10 rzeczowników rodzaju n i j a ­ k i e g o ! * Nazwy gatunków zwierzęcych mają zazwyczaj jeden tylko rodzaj, bez względu na pleć, np. kot, jastrząb, orzeł, kruk, jaskółka, kukułka (samiec lub samica), chociaż niektóre wyrazy posiadają osobną formę na oznaczenie płci drugiej, np. wilk — wilczyca; kot — kotka, kocica; orzeł — orlica. Niekiedy są to zupełnie inne słowa, np. o w c a — b a r an ; koń — k l a c z ; p i es — suka. Zresztą należy zwracać uwagę n ie na płeć okazu, o którym mówimy, ale na r o d z a j g r a m a t y c z n y danego rzeczownika. Tak np. rzeczowńik „ j a s kó ł k a " jest tylko rodzaju ż e ń s k i e g o , „ s ł o w i k 1 tylko rodzaju m ę s k i e g o . Jeżeli zaś idzie nam koniecznie o oznaczenie płci danego przed­ miotu dodajemy do nazwy jego jeszcze wyraz „ s a m i e c “ lub „samica* . 24. Zadanie. Wymień kilka zwierząt rodzaju mę s k i e g o , ż e ń s k i e g o i n i j a k i e g o ! * * Niektóre wyrazy są w języku polskim dwuplciowe; tak np. mogą się uważać i za m ę s k i e i za ż e ńs k i e , według okoliczności, sługa, kaleka, gaduła, sierota itd. Mówić zatem można: b i e d n y s i e r o t a o chłopcu, i b i e d n a s i e r o t a o dziewczynie: w i e r n y s ł u g a i w i e r n a s ługa. / Ćwiczenia ustne. Które z poniżej wymienionych rzeczo­ wników są męski e , które ż e ń s k i e , a które n i j a k i e ? Dom, pole, rozum, wola, duch, niebo, pień, drzewo, słońce, gwiazda, lew, wrona, wróbel, dzień, Józio, bat, chłop, biczysko, lato, Stefcio, dziadunio, kaznodzieja. § 5. Liczba rzeczownika. P r z y k ł a d y : Mąż pracuje. Żona oszczędza. Dziecię się bawi. Dąb rośnie. Róża kwitnie. Pole się zieleni. Mamy w mowie naszej d w i e liczby: liczbę p o j e d y n c z ą i liczbę mnogą. — 11 — Kiedyż używamy liczby p o j e d y n c z e j ? — a kiedy liczby m n o g i e j ? 25. Zadanie. Powiedz powyższe zdania w liczbie m n o g i e j ! 26. Zadanie. Powiedz następujące zdania w liczbie poje­ dynczej : Dni niezawsze są pogodne. Tygodnie przemijają szybko. Oczy są delikatne. Uszy ludzkie są małe. Ludzie rodzą się i umierają. Chrześcijanie powinni być cnotliwymi. Mrówki są pracowite. 27. Zadanie. Napisz 5 zdań dowolnych w liczbie pojedyn­ czej i w liczbie mnogiej! * Imiona własne nieosobowe, wszystkie rzeczowniki zbio­ rowe, tworzywne i po największej części rzeczowniki umysłowe n ie maj ą l i c z b y mn o g i e j , j ak np. Polska, Warszawa, dziatwa, ołów, mąka, chudość, stolarstwo, śmierć, praca itd. Inne zaś rzeczowniki n ie u ż y w a j ą się nigdy w liczbie p o j e d y n c z e j , jak np. okulary, obcęgi, wrota, usta itd. Takie rzeczowniki nazywają się ułomnymi. 28. Zadanie. Wypiszcie z pośród następujących rzeczow­ ników wszystkie te, które nie mają liczby pojedynczej i utwórzcie zdania dowolne: Ludzie, królowie, bracia,. gody, nożyce, siostry, małpy, chrzciny, imieniny, drożdże, kleszcze. np. Ludzie pracują itd. § 6. Przypadki rzeczownika. P o w t ó r z e n i e : Kiedy kładziemy rzeczownik w liczbie p o j e ­ d y n c z e j ? — Iiiedy w liczbie mn o g i ej ? Ile rozróżniamy r o dzaj ó w rzeczowników? — ile l i c z b ? — ile p r z y p adkó w? — Na jakie py­ tanie stoi każdy przypadek? — Który przypadek zowiemy p i e r w s z y m ? — który dr ug i m? itd. Kiedy pytamy się kto? — kiedy co ? kiedy k o g o ? kiedy c z e g o ? itd. — 14 — 39. Zadanie. Przepisz starannie następujące zdania i po­ wiedz, na jakie pytania odpowiadają rzeczowniki, w którym są p r z y p a d k u i w k t ó r e j l i c z b i e : Człowiek pracuje albo głową albo rękami. Oddaj bratu książkę! Ptak ma dziób i skrzydła. Pies jest stróżem domu. Pszczoły kłują żądłem. O Boże, zlituj się nad ludźmi! Światło słońca razi oczy. Prawo wymierza sprawiedliwość wszystkim mieszkańcom kraju. Liczba gwiazd jest nie­ zliczona. Na świecie są różni ludzie. O przyjaciele, udzielcie przyjacio­ łom rady! 40. Zadanie. Utwórz zdania dowolne w liczbie mnogiej, posługując się wyrazami: kró l , ptak, s i os t ra , kość , po l e ! np. Królowie pracują. Rzeczowniki zmieniają w liczbie mnogiej końcowe głoski czyli końcówki, np. jabłko — jabłka, pole — pola, matka — matki itd. 41. Zadanie. Przepisz następujące zdania i powiedz, w którym p r z y p a d k u stoi rzeczownik „ w u j “ ! Tu mieszka dobry wuj . To jest dom dobrego wuj a. Cześć przy­ należy dobremu w u j o wi . Kocham dobrego wuj a. Proszę cię, dobry wuju. Mieszkam z dobrym wuj em. Mam nadzieję w dobrym wuju. np. Kt o tu mieszka? Dobry wuj tu mieszka itd. 42. Zadanie. Zamień w powyższem zadaniu liczbę poje­ dynczą na liczbę m n o g ą ! np. Tu mieszkają dobrzy wujowie itd. Na każde pytanie otrzymuje rzeczownik „ w u j “ tak w liczbie pojedynczej jak w liczbie mnogiej inne zakończenia. W pierwszym przypadku liczby pojedynczej nie spostrze­ gamy w rzeczowniku „wuj “ żadnej zmiany; w drugim przy­ padku widać już zmianę rzeczownika, bo mu przybyła koń­ cówka a, w trzecim owi, w czwartym a, w piątym u, w szóstym em, w siódmym u. Podobnież i w liczbie mnogiej. Te d o d at k i , k t ó r e z m i e n i a j ą l i c z b ę lub p r z y ­ p a d e k r z e c z o w n i k a , z o w i ą s i ę końcówkami. Całkowita zaś odmiana rzeczownika przez wszystkie siedm przypadków nazywa się przypadkowaniem rzeczownika czyli deklinacją. Powtórzenie. Dotąd dowiedzieliśmy się o r z e c z o w n i k u szczegółów następujących: 1. że rzeczownikiem nazywamy wyraz, oznaczający osobę, rzecz lub pojęcie (ojciec, stół, mądrość): 2. że rzeczowniki dzielą się na zmysłowe i umysłowe; żywotne i nieżywotne, osobowe i rzeczowe, zbiorowe i tworzywne, zdrobniałe i zgrubiałe, imiona własne i pospolite; 3. że rozróżniamy 3 rodzaje rzeczowników: męski, żeński i nijaki; 4. że rozróżniamy dwie liczby: pojedynczą i mnogą; 5. że rozróżniamy siedm przypadków; 6. że rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przypadki. § 7. Orzeczenie. P o w t ó r z e n i e . Cóż to jest o r z e c z e n i e ? Na jakie pytanie odpowiada orzeczenie ? P r z y k ł a d y : Ogień g r z e j e . Drzwi są z a mk n i ę t e . Chleb jest p o ż y w n y , Chleb jest p o ż y w i e n i e m . Żołnierz został o f i c e r e m . Dzieci stają się l udźmi . Bóg jest j e de n . Ta książka jest wasza. Ten człowiek jest b e z z d o l n o ś c i . O podmiocie można powiedzieć, co czyni, co się z nim dzieje, działo albo dziać będzie, jaki jest i czem jest. Orzeczeniem jest w zdaniu albo a) c z a s o wn i k , albo b) i mi ę (przymiotnik, rzeczownik, zaimek, liczebnik). Jeżeli orzeczeniem jest imię, wtenczas dodaje się jeszcze do niego łącznik. Ł ą c z n i k i e m w zdaniu jest słowo b y ć albo s tać się, z os tać , p o z o s t a ć itp. 43. Zadanie. Przepiszcie wyż wymienione przykłady, pod­ kreślcie w nich orzeczenia i powiedzcie, przez jaką część mowy wyrażone jest o r z e c z e n i e w każdem zdaniu! 44. Zadanie. Wyszukajcie do następujących rzeczowników, jako podmiotów, stosownych orzeczeń: Ręka, kaczka, drzewo, gruszka, len, orzeł, kowal. — 15 — — 16 - 45. Zadanie. Przepisz następujące zdania i pytaj się: c z e m j e s t p o d m i o t ? Wino jest napojem. Kura jest ptakiem. Szczupak jest rybą. Róża jest kwiatem. Agrest jest krzakiem. Nożyczki są, narzędziem. 46. Zadanie. Podkreśl w następujących zdaniach o r z e ­ czeni a , pytając się: co r o b i p o d m i o t ? albo co s ię d z i e j e z p o d m i o t e m ? Kogut pieje. Zima zawita. Chrząszcz brzmi. Zegar wisi. Przyjaciel umarł. Książka leży. 47. Zadanie. Podkreśl w następujących zdaniach o r z e ­ c z e n i a i pytaj się: j ak i j e s t p o d m i o t ? Fiołek jest wonny. Poziomka jest smaczna. Szkło jest przeźroczyste. Niebo jest błękitne. Liść jest zielony. Pole jest urodzajne. 48. Zadanie. Wymieńcie w następujących zdaniach o r z e ­ c z e n i a i utwórzcie potem inne zdania z orzeczeniem mąjącem przeciwne znaczenie. Szczęśliwy jest wesoły. Chory narzeka. Śmiały wygrywa. Jeleń jest prędki. Młot jest ciężki. Pielgrzym jest ubogi. np. Nieszczęśliwy jest smutny. * W pewnych wyrażeniach można ł ą c z n i k opuścić, jak np. Wielki to człowiek! My temu nie winni. Wstyd. Można. Trzeba. Biada mi! Straszno. Tak, jak podmiot, można opuścić i o r z e c z e n i e , a nie­ kiedy nawet i o b o j e razem, jeżeli się ich domyślić można, np. w o d p o w i e d z i a c h na zapytania: Czy tam był twój brat? — B y ł (brat). — Czy Jan kupił konia? — K u p i ł (Jan). — Czy S ł o w a c k i to napisał? — S ł o w a c k i (napisał). — Czy ten malarz jest sławny! — N ie (jest ten malarz sławny). Czyś dobrze sprzedał? — Ź le (sprzedałem). * * Orzeczenie rzeczownikowe stoi zwykle w przypadku VI., np. Żelazo jest metalem. Mucha jest owadem. Wieloryb nie 4<kt 'rybąx Jeżeli podmiotem jest zaimek „to“ , kładzie' się^rze- czenie rzeczowne w przypadku pierwszym, np. Żelazo jest to metal. Napoleon —- t o był bohater. -v ' ^ — 19 — § 10. Stopniowanie przymiotnika. A. S t o p n i o w a n i e p o r ó w n a w c z e . P r z y k ł a d y : Żelazo jest c i ę ż ki e ; ołów jest c i ę ż s z y , niż że­ lazo ; złoto jest n a j c i ę ż s z e m z pomiędzy tych kruszców. Henryk ma o s t r y nóż, Karol o s t r z e j s z y , a Jan n a j o s t r z e j s z y . Zmiana przymiotników, przez którą oznaczamy stopień <I przymiotu, zowie się stopniowaniem. Mamy t r z y stopnie przymiotników, np. 1-szy stopień: t wardy , 2-gi stopień: twardszy , 3-ci stopień: naj twardszy . 54. Zadanie. Odpisz następujące przymiotniki z rzeczowni­ kami ; utwórz trzy stopnie tych przymiotników w obu liczbach: St ar e drzewo. K w a ś n y owoc. P i ę k n a dolina. S k r o m n y chłopiec. C z y s t a woda. P o j ę t n e dziecko. P us t e pole. 55. Zadanie. Przepisz następujące zdania: Józef jest tak p i l ny , j a k S t an i s ł aw. Józef jest p i l n i e j s z y , niż Stanisław (od Stanisława). Józef jest n a j p i l n i e j s z y ze wszystkich uczniów. W powyższych przykładach porównywa się p i l n o ś ć J ó z e f a z p i l n o ś c i ą S t a n i s ł a w a i orzeka się w pi er wsz em zdaniu, że Józef i Stanisław mają t e n s a m s t o p i e ń p r z y ­ m i o t u (pilności), w d r u g i e m z d a n i u orzeka się, że Józef ma p r z y m i o t (pilność) w wy ż sz y m s t opni u , niżeli Stanisław; w t r z e c i e m z d a n i u orzeka się, że Józef ma t e g o p r z y ­ mi o t u (pilności) n a j w i ę c e j ze w s z y s t k i c h uc z n i ów. St o p n i o wa ni e , , w k t ó r e m p o r ó w n u j e m y o s o b y Aub r z e c z y p o d w z g l ę d e m i ch p r z y m i o t ó w z o w i e się stopniowaniem porównawczem. 56. Zadanie. Przepisz następujące zdania i powiedz: a) które przedmioty porównujemy? b) jaki przymiot mają te przedmioty? c) w którym stopniu stoją przymiotniki? d) jakich słówek używamy do połączenia przymiotników porównanych? 2* — 20 — \ Miód jest słodki, jak cukier. Woda bywa tak czysta, jak łza. Woda jest zdrowsza od piwa i wina. Dusza jest zacniejsza od ciała. Buk jest twardszy, niż (niźli, niżeli, aniżeli) dąb. Dyament jest najdroższy z kamieni. Sokrates uchodził za najmędrszego między Grekami. § 11. Tworzenie stopni przymiotnika. Pr zykł ady : star-y, star-a, star-e, star-sz-y, star-sz-a, star-sz-e; najstar-sz-y, najstar-sz-a, najstar-sz-e. Stopień w y ż s z y przymiotnika tworzy się zapomocą wtrą­ cenia przyrostka sz między temat a końcówkę rodzajową. N a j ­ w y ż s z y stopień tworzy się, j?dy do wyższego stopnia dodamy na początku wyrazu liarosteKn aj. Dla łatwiejszego wymówienia wtrąca się niekiedy zgłoska t(^ej przed przyrostek sz np. piękny, piękn-iejszy, najpiękniejszy. 57. Zadanie. Stopniuj w całych zdaniach przymiotniki: s ł aby , ł a k o my , g ruby , tani , ł atwy, pyszny . Przyrostek -k, -efe, -ok odrzuca się przy stopniowaniu, np. słodki, słod-szy, nąj-słod-szy. 58. Zadanie. Stopniują w całych zdaniach przymiotniki: da l ek i , s z e r ok i , c i enki , g ł . ęboki , b r z y d k i ! * Przymiotnik d z i k i ma w stopniu 2-gim dz i ks zy , n i z k i ma n i żs zy , m i a ł k i ma mi e l s z y , l e k k i ma l ż e j s z y , m i ę k k i ma m i ę k s z y , s z y b k i ma sz y bs z y . b i a ł y , b i e l s z y , n a j b i e l s z y , w e s o ł y , we s e l s z y , n a j w e s e l s z y , uc z ony , u c z e ńs z y , n a j u c z e ń s z y , c z e r w o n y , c z e r w i e ń s z y , n a j c z e r w i e ń s z y , wazki , węższy , n a j w ę ż s z y , d ł ug i , d ł uż s z y , n a j d ł u ż s z y . 59. Zadanie. Stopniuj w zdaniach dowolnych przymiotniki: mi ły, drog i , b l i zk i , s r o g i ! * G o r ą c y ma w stopniu wyższym g o r ę t s z y ; g o r z k i — b a r d z i e j (wi ęce j ) g or zk i . — 21 — Niektóre przymiotniki stopniują się nieprawidłowo, jakoto: I dobr y , l epsz y , n a j l e p s z y , z ły , g o r s z y , n a j g o r s z y , wie lki , w i ę ks z y , n a j w i ę k s z y , mały, mn i e j s z y , n a j m n i e j s z y . 60. Zadanie. Stopniuj w zdaniach powyższe przymiotniki! * Niektóre przymiotniki, a mianowicie pochodzące od imion w ł a s n y c h lub t w o r z y w n y c h nie stopniują się wcale, a to z powodu swego z n a c z e n i a , np. słomiany, marmurowy, czeski, polski, ślepy, niemy, chromy, jadalny, ojcowski, żelazny, popie­ laty i wiele innych. 61. Zadanie. Utwórzcie zapomocą następujących wyrazów zdania, oznaczając r ó w n o ś ć przymiotu wymienionych rzeczy: Śnieg (biały) — kreda. Kruk (czarny) — węgieł. Mech (zielony) — trawa. Jodła (wysoka) — wieża. Mur (mocny) — skała. Gąbka (miękka) — wełna. Starzec (slaby) —■ dziecię, np. Śnieg jest tak biały jak kreda. 62. Zadanie. Utwórzcie zapomocą następujących wyrazów zdania, w których przymiotnik byłby położony w d r u g i m stopniu: Kamień, drzewo, twardy. Cyna, żelazo, ciężki. Syn, ojciec, młody. Chłopiec, młodzieniec, stary. Łój, wosk, tani. Koń, krowa, mocny. Drzewo, pióro, lekki. Nóż, scyzoryk, ostry. Jedwab, wełna, drogi. Bp. Kamień jest twardszy, niż drzewo. 63. Zadanie. Utwórzcie zapomocą następujących wyrazów zdania, kładąc przymiotnik w t r z e c i m stopniu: Lis, chytre zwierzę. Pies, wierne zwierzę. Woda, zdrowy napój. Ziemniaki, tania potrawa. Żelazo, pożyteczny lyuszęc. Lato, ciepła pora roku. Lipiec, gorący miesiąc. Zima, zimna-pora roku. Luty, krótki miesiąc, np. Lis jest najchytrzejszym ze zwierząt. § 12. Stopniowanie opisowe. P r z y k ł a d y : Szczęśliwy, bardziej szczęśliwy, najbardziej szczęśliwy. Zadowolony, bardziej zadowolony, najbardziej zadowolony. Do b r y , mniej dobry, najmniej dobry. Stopień przymiotu oznaczamy także, dodając do pierwszego stopnia słówka: b a r d z i e j , n a j b a r d z i e j ; w i ę c e j , na j ­ — 24 — § 15. Zaimek osobisty. P r z y k ł a d y : Ja rachuję, ty rysujesz. On (Karol), ona (Marysia), on o (dziecię) woła. Mnie, c i e b i e , j e g o , j e j potrzebują rodzice do roboty. M ni e, t o b i e, j e m u, j e j dają rodzice pokarm. Mnie, c i e b i e , j e S°) j je chwalą rodzice. Mną, tobą, nim, nią, n i em (dzieckiem) szczycą się rodzice. W e mnie, w t ob i e , w ni m (synu), w ni e j i w n i e m (dziecku) mają rodzice zaufanie. My piszemy, wy czytacie, on i (ludzie), on e (konie, siostry, dzieci) pracują. Nas, was, i c h się wypierają krewni. Nam, wam, im zakazują gry. Nas, was, i ch, j e napominają rodzice. Nami , wami , n i mi świadczą się rodzice. W nas, w was, w n i c h mają rodzice nadzieję. Zaimek ja zastępuje mo j e imię, Za i mki , k t ó r e z a s t ę p u j ą i m i o n a osób, z o w i ą s i ę z a i m k a m i osobistymi. Zaimek ja , my oznacza osobę, k t ó r a mówi, czyli osobę p i e r ws z ą , zaimek ty, wy oznacza osobę, do k t ó r e j się mówi, czyli osobę d r u g ą ; zaimek on, ona, ono, oni, one oznacza osobę, o k t ó r e j się mówi, czyli osobę t r z e c i ą . Zaimki osobiste odmieniają się przez l i c z b y i p r z y ­ padki , w 3-ciej osobie także przez r o d z a j e . Zaimki osobiste nałożą do zaimków r z e c z o w n y c h , bo zastępują miejsce rze­ czowników. 68. Zadanie. Odpowiedz calemi zdaniami na następujące pytania, odmieniając najprzód zaimek ja, potem ty, a nareszcie on — ona — ono przez liczby i przypadki: 1. Kto czyta? 2. Kogo szukają? 3. Komu kupują książki? 4. Kogo chwalą? 5 . - 6 . Kim się ucieszyli? 7. O kim mówią? Np. L i c z b a p ojed. Ja czytam. L i c z b a mnoga . My czytamy itd. ty my wy two j e n asz e w a s z e on, ona, ono oni, one, one j eg o , j e j „ — 25 — * Zaimki osobiste w przypadku 1-szym liczby pojedynczej i mnogiej kładą się w t e d y t y l k o wy r a ź n i e , kiedy chodzi 0 dobitne wyrażenie, ze nie o kim innym, ale właśnie o tej (a nie Mnej osobie) jest mowa: np. Nie mój brat, ale ja pisałem do niego; ja stoję, a ty siedzisz; przeciwnie: kupiłem konia. Chodź tu! § 16. Zaimek wskazujący. P r z y k ł a d y : T e n chłopiec jest pilny, t a mt e n leniwy. Dałem jałmużnę t emu żebrakowi i dam jeszcze t amt emu. W tem ćwiczeniu przykłady są trudniejsze. T a k i c h mężów znajdziesz rzadko. T a k i e j rzecfcy jeszcze nie widziałem. T ym ludziom trzeba pomagać. Sam to zrobię. T en pracuje, ów próżnuje. Zaimki; które zastępują miejsce osoby lub rzeczy, na którą w s k a z u j e m y , zowią się z a i m k a m i wskazującymi. Takimi są: ten — ta — to ; t a m t e n — t a mt a — t amt o ; ów — owa — owo ; on — ona — o no ; sam — sama — samo ; t e n s a m — t a s a m a — t o s a m o ; t ak i — t a k a — t a k i e ; t a k o w y — t a k o w a — t a k o w e ; t e n ż e — taż — t o ż ; t a k i s a m — t a k a s a m a — t a k i e s a m o . T e n — ta — to wskazuje na przedmiot b l i ż s z y ; ów — owa — owo, tam­ ten — t amta — t a mt o na przedmioty da l sz e , np. Pszczoła 1 mucha są owadami, ow a (tamta) jest pożyteczna, ta uprzy­ krzona. 69. Zadanie. Zamiast kresek połóżcie w następujących zdaniach zaimki: ten — ta — to ; ów — ow a — o wo : Gęś i bocian są ptakami; — jest ptakiem błotnym, — ptakiem wodnym. Koń i wół są zwierzętami domowemi; — ma kopyta, — racice. Wiosna i jesień są przyjemne; — zawdzięczamy kwiaty, —■ owoce. Jodła i dąb są drzewami leśnemi; — należy do drzew liściowych, — do drzew iglastych. Pies i kot należą do zwierząt domowych; — jest wierny, fałszywy. 70. Zadanie. Zamiast kresek połóżcie w następujących zdaniach zaimki: t e n s a m — t a s a m a - t o s a m o ; t a k i sa m — t a k a s a m a — t a k i e s a mo . — 26 — Ów cudzoziemiec, z którym mówiłeś, jest — , którego wczoraj w mieście widziałem. Popełnił — błąd, co ja. On jest jeszcze — , co był. Brat przybył o — godzinie, o której wuj odjechał. Jestem w — położeniu, w jakiem ty przed rokiem się znajdowałeś. Moi rodzice mają — meble, jakie twój stryj posiada. — obrazy, jakie ci dziś matka podarowała, otrzymałem od ojca na imieniny. Zaimki wskazujące odmieniają się przez r o d z a j e , l i c z b y i p r z y p a d k i ; są albo r z e c z o w n e , jeżeli stoją zamiast rzeczowników, albo p r z y m i o t n e , jeżeli zastępują miejsce przymiotników. § 17. Zaimek dzierżawczy. P r z y k ł a d y : M o j a książka jest to książka, która do mni e należy. T w o j a książka jest to książka, która do c i e b i e należy. Jego (chłopca) książka jest to książka, która do n i e g o należy. J e j (siostry) książka jest to książka, która do n i e j należy. J e g o (dziecka) książka jest to książka, która do n i e g o należy. M ój brat wyjechał na wieś. Postępy w naukach m o j e g o brata są dobre. M ój brat darował tw oj ej siostrze lalkę. Widziałem dziś t w o j ą siostrę. Wyjechałem z mo i m bratem na wieś. W t w o i m ogrodzie kwitnie bardzo piękna róża. Zgubiłem swó j pierścień. 71. Zadanie. Zamieńcie w powyższych zdaniach liczbę pojedynczą na liczbę mnogą! Zaimki, zastępujące miejsce osoby lub rzeczy, do której coś należy, która coś dzierży, nazywają się zaimkami dzier­ żawczymi. Takimi są: m ój — m oj a — m oj e; twÓT— twoj a — t w o j e ; swój — s wo j a -— s wo j e ; nasz — n a s z a — n a s z e ; wasz — w a s z a — wasze . Zaimki dzierżawcze są albo r z e c z o w n e albo p r z y m i o t n e . 72. Zadanie. Odpowiedz na następujące pytania wyrazem m ój w całych zdaniach, najprzód w liczbie pojedynczej, a potem w liczbie mnogiej. C z y j koń pasie się na łące? C z y j e g o konia grzywa jest czarna? C z y j e m u koniowi nie smakuje siano ? C z y j e g o konia wypro­ wadzili złodzieje ze stajni? Czyi m koniem brat orał pole? Na c z y i m koniu posłaniec przyjechał? np. Mój koń pasie się na łące. Moje konie pasą się na łące. — 31 — § 20. Zaimek zwrotny. P r z y k ł a d y : Eto s i e b i e nie szanuje, ten s ię poniża. Kupiłem s o b i e kapelusz, chcąc s ię od upału zasłonić. Ty s i e b i e tylko kochasz. Nie umie s o bą rządzić. On zawsze o s o b i e tylko mówi i s o b ą tylko jest zajęty. Wszyscy ludzie są s o b i e równi. Kłócicie s ię między sobą. W y o s o b i e tylko pamiętacie. Ziomkowie walczą przeciw sob i e , bo zapomnieli o sobie. Zaimek, służący na wyrażenie zwrotu osoby działającej ku sobie samej, zowie się zaimkiem zwrotnym. Jeden tylko mamy taki zaimek w polskim języku: s i eb i e , sob i e , się, sobą . Używamy go dla wszystkich osób, liczb i rodzajów. Do zaimka zwrotnego można dla większej dobitności dodać zaimek wskazujący sam, np. On c e n i t y l k o s i e b i e samego . Zaimek zwrotny zastępuje zawsze rzeczownik, jest więc zaimkiem r z e c z o w n y m . 88. Zadanie. Odpowiedz całemi zdaniami na następujące pytania zaimkiem z w r o t n y m : 1 ---------------------- 2. K o g o pilnuje samolub? 3. .Komu ufa samolub? 4. K o g a kocha samolub? 5 . 6. K im się pyszni samolub? 7. O k im mówi samolub? np. Samolub pilnuje siebie samego. | 89. Zadanie. Połóż powyższe pytania w liczbie mnogiej i odpowiedz na nie zaimkiem z w r o t n y m ! 90 Zadanie. W następujących zdaniach połóż zamiast krasek zaimek z w r o t n y : Oleś sądzi każdego podług — . Ten pan nie ufa Bogu, lecz tylko — . Samochwalca chwali tylko — . Mysią i mówią o — . Kto chce rządzić druflimi,' rządzić się ma — . . 91. Z a d a n ie . Zamiast wyrazów, odznaczonych drukiem, pot:iż zaimek z w r o t n y : — 32 — Jasio dla J a s i a kupił książkę. Jaś J a s i o w i zawdzięcza swe wyszczególnienie. Stasio tylko samego S t a s i a koclia. Michaś nawet z M i c h a s i e m się sprzecza. Adaś w A d a s i u nie wiele ma odwagi. Zaimek z w r o t n y nie ma przypadka pierwszego, bo się odnosi zawsze do podmiotu, który sam zawsze stoi w przypadku pierwszym. § 21. Zaimek nieokreślny. P r z y k ł a d y : K t o ś woła. To mi w s z y s t k o j e d n o . Listy j a k i e ś mam do Pana. Z k i m k o l w i e k mówimy, powinniśmy być uprzejmi dla niego. Nie powierzaj tego n i k o m u ! N i k o g o nie wi­ działem na ulicy. N i e j e d e n już utonął w morzu. Daj mi c o k o l w i e k ! Używałem w s z e l k i c h środków, ale ż a d e n nie pomógł. Bóg stworzył świat z n i c z e g o . C z y j ś pies do nas się przybłąkał. Czy j eko lwi ek to jest, nie ruszaj tego! Mówmy o c z e m i nnem! Powiem ci coś. N i e k t ó r z y ludzie zawsze narzekają. Zaimki, oznaczające osobę lub rzecz n i e p e wn ą , n i e ­ o z n a c zo n ą , zowią się zaimkami nieokreślnymi. Takimi są : ktoś , k t o k o l w i e k , coś, c o b ą d ź , c o k o l w i e k i prze­ czące: nikt, n i c (te wszystkie są r z e c z o w n e ) ; — ^akiś, k t ór yś , j a k i k o l w i e k , j a k i b ą d ź , k t ó r y k o l w i e k , k t ó r y - bądź , e z y j k o l w i e k , czy j ś , n i c z y j , n i e k t ó r y , n i e j a k i , j e d e n , n i e j e d e n , ni j aki , p e w i e n (pewny), inni , każdy, w s z e l k i (wszelaki), ws z y s t e k , ż a d e n i nieodmienne co za (jeden) — to są p r z y m i o t n e zaimki n i e o k r e ś l n e . 92. Zadanie. Napisz kilka zdań dowolnych, używając zaimków n i e o k r e ś l n y c h ! 93. Zadanie. Przepisz zdania następujące i podkreśl wszystkie z a i mki , oznaczając ich g a t u n e k : Kto tam? Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje. Ten, co się sam chwali, od nikogo chwałony nie będzie. Kochaj bliźniego, jak siebie samego! Bądź usłużny przyjaciołom twoim, ciesz się z ich szczęigcia, i oddaj każdemu, co się jemu należy ! Jak sobie pościelesz, tok się wyśpisz. Kto chce każdemu dogodzić, nikomu nie dogadza. 94. Zadanie. Oznacz g a t u n e k z a i m k ó w w następujących przykładach: — 33 — Ten człowiek każdego prześladuje; nikt też i jego nie oszczędza, nie wyświadcza mu przysługi i nie kocha go. Kto jest przyjacielem ka­ żdego, zwykle niczyim nie jest przyjacielem. Nasz, wasz i ich dom jest ładny. Ten człowiek jest hogaty, któremu to starczy, co ma. Słońce, którego ciepło nas ogrzewa, jest wielką bryłą niebieską. Czyje są to książki? Jakie książki czytamy chętnie? Który z twych braci jest naj­ starszy? Ow człowiek jest rzetelny. Powtórzenie. Cóż to jest zaimek? Wymień kilka zaimków! Jak dzielimy zaimki? Które zaimki są r z e c z o w n e ? — które p r z y m i o t n e ? Wymień zaimki o s o b i s t e ! z w r o t n e ! ws k a ­ z u j ą c e ! d z i e r ż a w c z e ! pyta jne ! wz g l ędne ! n i eokreś l ne ! Do czego przyczyniają się zaimki w mowie? (do z w i ę z ł o ś c i ! przez zaimki bowiem zapobiegamy nazbyt częstemu powtarzaniu imion}. Których zaimków używa się bez względu na rodzaje? Które zaimki odmieniają się przez liczby, przypadki i rodzaje? Którego zaimka używa się bez względu na osoby i rodzaje odmieniając go przez przypadki w obu liczbach jednakowo? P r z y k ł a d y : Mamy tylko j e d n e g o Boga w t r z e c h osobach, od którego wszystkie rzeczy pochodzą. Gospodarz ma t r o j a k i e wina w piwnicy. W niektórym roku rodzi się. w i e 1 e owoców, ale ma ł o wina. Luty jest d r u g i m miesiącem roku. Słowa, które oznaczają i l o ś ć czyli l i c z b ę osób lub rzeczy, zowią się liczebnikami. 95. Zadanie. Licz od jednego do trzydziestu! Licz od trzydziestu do jednego w tył! Liczebniki, które wyrażają i l o ś ć czyli l i c z b ę dok ł adn i e , jak np. dwa, d z i e s i ę ć , po t r ó j ny , d z i e wi ą t y , p i ę c i o r o , t r o j ak i , zowią się liczebnikami oznaczonymi ( okreś l nymi ) . Liczebniki, które podają i l o ś ć czyli l i c z b ę n i e d o ­ k ł a d n i e , t. j. tylko w przybliżeniu, jak np. ki lka, wiele , mało, tyle, w i e l o r a k i , zowią się liczebnikami nieozna­ czonymi ( n i eokr eś l ny mi ) . Praktyczna gramatyka II. (XI. 161.) 3 22. § 23. Liczebnik. - 36 — Z liczebników p o r z ą d k o w y c h można tworzyć p r z y ­ s ł ó w k i l i c z e b n e p o r z ą d k o w e , jak np. po pierwsze, po drugie (wtóre), po trzecie itd. Z liczebników w i e l o r a k i c h tworzą się także przysłówki liczebne, jak np. p o d w ó j n i e , p o t r ó j n i e , dwo j ako , tro- j ako itd. Oprócz wyż wymienionych liczebników rozróżniamy: 4. Liczebniki podziałowe, odpowiadające na pytanie po ile? np. po j e d n e m u (jednym), po j e d n e j , po dwóch, po dwa, po dwie, po d woj e, p o tr z ech, p o tr zy, po troj e itd. 101. Zadanie. Urób z liczebników: cztery, pięć, sześć, dziesięć, sto, kilkanaście, kilkadziesiąt liczebniki p o d z i a ł o w e ! * Od liczebników g ł ó w n y c h można urabiać p r z y s ł ó wk i l i c z e b n e ilorazowe, odpowiadające na pytanie ile razy? ilekroć? jak np. raz, dwa razy, t r z y razy, c z t e r y , p ięć.... s to r az y itd., albo: d wak r o ć , t r z y k r o ć , s t o k r o ć , itd. 102. Zadanie. Wymień przysłówki liczebne i l o r a z o w e w następujących przykładach: Kto raz sldamał, teiiiu nikt nie wierzy. Dwa razy daje, kto prędko daje. Innym razem o tej sprawie pomówimy. Pięć razy dziewięć jest 45. Tyle razy ci to tłómaczyłem, a tyś sobie tego nie zapamiętał. Z przysłówków i l o r a z o w y c h tworzymy liczebniki wielo- krotne, np. dwukrotny, trzykrotny itd., a z nich można znowu urabiać przysłówki liczebne w i e l o k r o t n e , jak np. jednokrotnie, dwukrotnie, . . . stokrotnie itd. 103. Zadanie. Jak podzielisz następujące liczebniki: Sześćdziesiąt, kilkoro, dziewięć, kilkanaście, trzydziesty, dziesiętny, sześcioraki, dziesiąty, ośmioro, dwudziestoraki, setny, kilkunasty, kilka- naścioro, oboje, sześcioro, po pięciu, potrójny, wielokrotny. 104. Zadanie. Utwórz z następujących liczebników g ł ó ­ w n y c h liczebniki p o r z ą d k o w e , z b i o r o w e i w i e l o r a k i e . Dwa, trzy, cztery, pięć, sześć, siedm, ośm, dziewieć, dziesięć, dwanaście, trzydzieści, czterdzieści, pięćdziesiąt. 105. Zadanie. Przepisz następujące zdania i powiedz, które słowa są l i c z e b n i k a m i , w którym są p r z y p a d k u i r o d z a j u : Jeden jest Bóg w trzech osobach. Pierwsi uczniowie są najlepsi w szkole. Pierwszej uczenicy odpowiedź była najlepsza. Dałem książki dwom najpilniejszym uczniom. Pająk ma ośm nóg. Nie opędzisz kosztów podróży dwudziestu złotymi. Kilogram ma sto dekagramów, a dekagram dziesięć gramów. Wychodzę ze szkoły o czwartej godzinie popołudniu. Koń chodzi na czterech, człowiek na dwóch nogach. Dwojakie piwo pic nie jest zdrowo. W Egipcie wydaje rola stokrotny plon. Samych karet z poszóstnymi było kilkadziesiąt. Liczebniki porządkowe, wielorakie i wielokrotne odmie­ niają się przez l i c zby , r o d z a j e i p r z y p a d k i , liczebniki główne i zbiorowe przez p r z y p a d k i i r o d z a j e . Od liczebników porządkowych urabiają się także liczebniki ułamkowe zapomocą słowa „ p ó ł “ , jak np. p ó ł t o r a (1 Va), pó I t r z e ci a (2 i/'i) itd., albo zapomocą liczebników głównych, jak np. dwi e piąte , t r z y c zwart e , c z t e r y s z ó s t e itd. 106. Zadanie. Wyrazić słowami następujące ułamki: 3 V 2 , 4 V a , 5 V a , 6 i / i , »/s, V?, 6A , 4/e , 8/ i s . * Rzeczowniki: jedność, jednota, jedynka, dwójka, trójka, trójca, czwórka . . . ósemka, dziesiątka, setka; jedynak, dwojak, trojak, czworak, piątak, szóstak. dziesiątak p o w s t a ł y z l i c z e ­ bników. § 25. Czasownik. P o w t ó r z e n i e : Wymieńcie 5 czasowników! Co oznaczają czasowniki? Ile o s ó b rozróżniamy w odmianie czasownika? ile l i c z b ? Kiedy używamy czasownika w liczbie p o j e d y n c z e j ? kiedy w m n o g i e j ? Którą osobę nazywamy p i e r w s z ą ? którą d r u g ą ? którą t r z e c i ą ? Kiedy używamy czasu t e r a ź n i e j s z e g o ? Kiedy p r z e s z ł e g o ? kiedy p r z y s z ł e g o ? Wyrazy, oznaczające c z y n n o ś ć albo stan lub z a c h o ­ wani e się osób lub rzeczy, nazywają się słowami. Ponieważ każda czynność odbywa się w pewnym czasie, więc słowa zowią się także czasownikami. 107. Zadanie. Wypisz z następujących zdań najpierw cza­ sowniki, oznaczające c z y n no ś ć , a następnie oznaczające stan: — 37 — ^■C e J L / I Z ^ u i—— Żołnierz walczy. Wiatr wieje. Kowal kuje. Chory leży. Dziecię śpii^Traw^rośnie. Wieczność istnieje! Zima nadchoSzI7 Ptaszęta śpiewką. Dziatki swawolą. Śpiew zamilkł. Kukułka kuka. § 26. Podział czasowników. 1. Czasowniki przechodnie i nieprzcchodnie. P r z y k ł a d y : o j Strzelec z ab ił zająca. Ptaszek bu d u j e gniazdo. Matka k o c h a córkę. Bóg s t w o r z y ł świat. Nierozważny c h y b i a celu. b) Wiatr wieje. Rzeka p ł yn i e . Deszcz p ada. Obraz wisi . Zegar idzie. W zdaniu „ S t r z e l e c z a b i ł z a j ą c a 1 czynność Strzelca, wyrażona słowem „ z a b i ł “ przechodzi z Strzelca, t. j. z pod­ miotu zdania, na zająca. Przeciwnie w zdaniu „ W i a t r w i e j e 1 czynność wiatru, wyrażona słowem „ w i e j e 11, nie przechodzi na nic, lecz pozostaje przy wietrze, t. j. przy podmiocie samym. Otóż czasowniki, które wyrażają czynność przechodnia, zowią się czasownikami przechodnimi, przeciwnie czasowniki, oznaczające czynność, która nie przechodzi na coś innego, zowią się czasownikami nieprzechodnimi czyli nijakimi. 108. Zadanie. Wypisz z następujących przykładów najpierw czasowniki p r z e c h o d n i e , a następnie n i e p r z e c h o d n i e : Kwiat kwitnie, więdnieje i opada. Nauczyciel karze niepo­ słusznego ucznia. Pies szczeka. Ptak lata. Pszczółka zbiera miód. Dzieci zbierają kwiatki i splatają wieńce. 2. Czasowniki niedokonane i dokonane. P r z y k ł a d y : Uczeń p i s a ł zadanie. Uczeń ' n a p i s a ł zadanie. Sąsiad k u p o w a ł konia. Sąsiad k u p i ł konia. Dziecię k r z y c z a ł o . Dziecię k r z y k n ę ł o . Czytani książkę. P r z e c z y t a m książkę. Porównywając czasowniki w pierwszych dwóch zdaniach, widzicie, że pierwszy czasownik, t. j. „ p i s a ł “ , wyraża czynność rozpoczęta, ale niekoniecznie s k o ńc z o n ą . Uczeń pisał zadanie, ale niekoniecznie pisanie to skończył. Przeciwnie w zdaniu drugiem wyraża czasownik „ n a p i s a ł 1 czynność nie tylko rozpo­ czętą, ale i s k o ń c z o n ą czyli do konaną . Uczeń nie tylko rozpoczął pisanie zadania, ale je i skończył czyli go dokonał. - 41 Czasowniki, do których można dodać zaimki o s ob i s t e , zowią się czasownikami osobowymi, jak np, p i sać . Czaso­ wniki zaś, których można używać tylko w 3- c i e j o s o b i e l i c z b y p o j e d y n c z e j , jak np. świta, błyska się, dnieje itp, zowią się czasownikami nieosobowyrru. Czasowniki, których używamy tylko w o s o b i e 3 -c ie j, ale' w o b y d w ó c h liczbach, jak np. boli, tyczy się, mdli itp. zowią się czasownikami trzecioosolbowymi. 117. Zadanie. Utwórz kilka źaan," w których orzeczeniem byłby: a) czasownik o s o b o wy , h) czasownik n i e o s o b o wy , (■) czasownik t r z e c i o - o s o b o w y ! * Wszystkie czasowniki, jeżeli tylko nie są, s ł o w a m i z a i m k o wy mi , mogą przybierać z n a c z e n i e n i e o s o b o w e , jeżeli im do osoby 3-ciej dodamy zaimek sie. np. Robi się, robiło się i będzie się czynić wiele, ale wszystkiemu trudno zadość uczynić. Dopomogło się tylu innym, to i tobie się do­ pomoże. Do nieosobowych sposobów mówienia liczyć także należy wyrażenia: czyniono, myślano, chwalono, płakano, spano, wsty­ dzono się. 5. Czasowniki częstotliwe. P r z y k ł a d y : W r a c a m y z podróży. M a c z a m y pióro w atra­ mencie. W s k r z e s z a m y ogień. Ptaszki w y k l u w a j ą młode. Słu­ c h a m y śpiewu. Rzemieślnik w y c h w a l a robotę. Czasowniki, które wyrażają czynności niedokonane, ale ciągle trwające i często się p o w t a r z a j ą c e , jak np. j adać , s iadać , n a j m o w a ć itd. zowią się czasownikami często­ tliwymi. 118. Zadanie. Utwórz zdania, w których orzeczeniem mają jM Ł następujące czasowniki c z ę s t o t l i w e : Ruszać, grzebać, rzezać, umierać, nosić, jeździć, gonić, zapominać, 119. Zadanie. Przepisz następujące zdania i podkreśl słowa c z ę s t o t l i w e : Marcinek pasał trzodę. Wyplatał nieraz słomiane kapelusze i sprze­ dawał je. Za pieniądze uzyskane zakupywał sobie książki. Wilk wypadał — 42 — jednak często z lasu i porywał mu prosię z trzody. W Krakowie cha­ dzał Marcinek do szkoły. Przykładał się szczerze do nauk. Opowiadał nieraz potem o swojej młodości. § 27. Osoby i liczby czasownika. P r z y k ł a d y : Uczę ,się. Uczymy się. Ty się uczysz. Wy się uczycie. Uczeń się uczy. On się uczy. Siostra się uczyła. Ona się uczyła. Uczniowie się uczyli. Dziecię się uczyło. Ono się uczyło. Dzieci się uczyły. One się uczyły.')^ O s o b a czasownika jest t r o j aka , l i c z b a dwo j aka . Czasownik jest w p i e r w s z e j osobie, gdy osoba, która mówi,, sama o s o b i e coś wypowie, np. Ja modlę się i pracuję. My modlimy się i pracujemy. Czasownik jest w osobie d r u g i e j , jeżeli się coś orzeka o osobie, do k t ó r e j się mówi, np. Ty czcisz Boga, wy czcicie Boga. Czasownik jest w osobie t r z e c i e j , jeżeli coś orzekamy o osobie lub rzeczy, o k t ó r e j mówimy, np. On, ona, ono pracuje. Oni, one pracują. Skowronek śpiewa. Skowronki śpiewają. Osobę można poznać po k o ń c ó w c e czasownika. Wtedy tylko kładzie się wyraźnie zaimek osobisty, kiedy, chodzi o do­ b i t n e wyrażenie, że właśnie o tej, a nie o innej osobie jest mowa, np. Nie my, ale wy mówicie nieprawdę. Liczba czasownika jest dwo j aka , np. (Ja) kocham Boga. (My) kochamy Boga. Drzewo rośnie. Drzewa rosną. (Ty) ry­ sujesz. (Wy) rysujecie. Jeżeli o jednym tylko podmiocie coś orzekamy, wówczas stoi czasownik w liczbie p o j e d y n c z e j ; jeżeli zaś o większej ilości podmiotów coś orzekamy, tedy stoi czasownik w liczbie mno g i e j . 120. Zadanie. Napisz następujące przykłady w trzech osobach i w obu liczbach. Błagam o pomoc. Mówię prawdę. Kocłiam rodziców. Piszę pięknie. Chwalę Boga. Uczę się pilnie. — 43 — § 28. Czasy słowa. P r z y k ł a d y : Pies je mięso. Pies jadł mięso. Pies zjadł mięso. Pies jadł był mięso. Pies zjadł był mięso. Pies będzie jadł mięso. Pies zje mięso. Każda czynność odbywa się w pewnym czasie, t. j. albo t rwa jeszcze, albo się już s k o ń c z y ł a , albo dopiero nas t ą p i . Czynność, która jeszcze trwa, zowiemy czynnością teraźniej­ sza, np. jem; — czynność, która się odbywała, zowiemy czyn­ nością przeszły, np. jadłem; — czynność, która dopiero na­ stąpi, zowiemy czynnością przyszła. Ten t r o j a k i sposób określenia czasu, w którym się coś dzieje, nazywamy czasami. W języku polskim rozróżniamy 4 czasy: 1. Czas teraźniejszy, np. pigze^-czytarrh słyszę itd. 2. Czas przeszły^jip."pisałem, jadłenfitd, 3. Czas zaprzeszły, np. pisałem był, jadłem był itd. 4. Czas przeszły, np. będę pisał, albo pisać będę, będę jadł, albo jeść bęaę itd. Czasy te urabiają i słowa dokonane: 1 Czas teraźniejszy, np. napiszę. Czas teraźniejszy słów dokonanych ma z n a c z e n i e c z a s u p r z y s z ł e g o . 2. Czas przeszły,, np. napisałem. 3. Czas zaprzeszły, np. napisałem był. 4. Czas /przeszły, urabia się tylko od słów niedokonanych. ( Patrz § 29.) * Uwaga. Czasu zaprzeszłego oznaczającego czynność względną dawniej minioną, bardzo rzadko używamy w -języku polskim. 121. Zadanie. Przepisz następujący ustęp i zamień w nim czas t e r a ź n i e j s z y na czas p r z e s z ł y : Łączki zielenieją, ptaszęta śpiewają w lesie; kukułka kuka. Po­ ranek wszystkich zachwyca, skowronek wzlata wysoko i szybko. 122. Zadanie. Przepisz następujący ustęp i zamień w nim czas t e r a ź n i e j s z y na czas p r z y s z ł y : — 46 — * Z a k a z wyraża się przez tryb rozkazujący, dodając przy­ słówek nie, Używamy jednak w takim razie zawsze s amy c h t y l k o s ł ó w n i e d o k o n a n y c h , np. Usiądź — n ie s i a d a j ; weź — ni e b i e r z ; idź — ni e c h o d ź ; napisz list — n ie p i sz listu; przerwij — n ie p r z e r y w a j ; daj — ni e dawaj itd. 127. Zadanie. Napisz 5 zdań takich, w których ojciec za- - kazuje coś synowi! 128. Zadanie. Napisz 5 zdań takich, w których matka rozkazuje coś córce! 129. Zadanie. Przepisz zdania poniższe i zaznacz obok czasownika w nawiasie t r y b jego, na wzór zdania pierwszego: Nie ufaj ślepo każdg myśli (— ufaj tr. r o z t — ) Bądź cpo- tliwym w myślach swoich ! ^ Serce ludzkie zdobywamy dobrociaf^' Świat jest księgą Bozą. Obyś dopomogi sprawie poczciwej l ^Niejeden miałby więcej, gdyby pracował wytrwale. Mamy pięć zmysłów, abyśmy pojmowali nimi przedmioty. § 33. Bezokolicznik. P r z y k ł a d y : Pracować, myśleć, czuć, działać, spoczywać, rosnąć, stać,' piec, biedź, pocieszać. W powyższych czasownikach nie możemy o,dróźnić ani osoby, ani liczby, ani rodzaju, ani czasu, ani trybu. Czasownik w takiej postaci nie wyraża żadnej okoliczności, t. j. nie określa bliżej czynności albo stanu i dlatego nazywa się b e z o k o l i ­ c zn i k i em. Bezokolicznik, zawierający samo z n a c z e n i e czyli t r e ś ć s ł o w a , kończy się zwykle na spółgłoskę ć (c), czasem na: dz i zastępuje w zdaniu często miejsce rzeczownika, jak np. Pr a ­ c o w a ć ( = p r a c a ) j e s t p r z e z n a c z e n i e m c z ł o w i e k a . U m i e m g r a ć . 130. Zadanie. Wymień b e z o k o l i c z n i k i w następują­ cych zdaniach: Działać jest łatwo, myśleć trudno. Możemy się bawić. Winniście mi pomagać. Uczę się rysować. Chrystus przyjdzie sądzić, żywych i umarłych. Umrzeć musi każdy człowiek. Roztropny nawet z nieszczęścia swego umie korzystać. flfe ' * — 47 — §34. imiesłów. P r z y k ł a d y : Wilki wyją. W y j ą c e wilki przestraszają wę­ drowców. Drzewo kwitnie. K w i t n ą c e drzewo jest piękne. Uczeń pisze zadanie. N a p i s a n e zadanie będziemy czytali. Śnieg pada. S p a d ł y śnieg pokrywa rolę. _ Myjemy ręce w czystej wodzie. My t a ręka jest » czysta. Z czasowników tworzą się przymiotniki, które nie tylko p r z y m i o t rzeczy, ale i c zas wyrażają. K w i t n ą c e drzewo * wyraża nie tylko p r z y m i o t drzewa, ale i czas, w którym się ten przymiot objawia (czas teraźniejszy). Myta ręka wyraża nie tylko p r z y m i o t ręki, ale i czas, kiedy się to m y c i e odbyło (czas przeszły). Otóż przymiotnik, utworzony z czasownika, a wyrażający * nie tylko p r z y m i o t rzeczy, alei czas, zowie się imiesłowem. 131. Zadanie. Wymień i m i e s ł o w y w następujących zdaniach: Palący się dom trzeba gasić. Odśpiewaną piosenkę na żądanie powtórzono. Dziecko płaczące tuli się do łona matki. Pieczone gołąbki nie lecą do gąbki. Strzeżonego Pan Bóg . strzeże. Darowanemu koniowi nie patrzą w zęby. Słowik jest ptakiem śpiewającym. Rozgniewany lew pochwycił myszkę. § 35. Rodzaj czasownika. P r z y k ł a d y : Brat się bawi. Siostra się bawi. Dziecię się bawi. Ojciec się modlił. Matka się modliła. Dziecko się modliło. Skowronek będzie śpiewał. Kukułka będzie kukała na wiosnę. Dziecko będzie się cieszyło. Lato się skończy. Po niem nadejdzie jesień. Ludzie będą zbierali kłosy. Dzieci będą zbierały kłosy. Anusia byłaby otrzymała wstążkę, gdyby była grzeczniejszą. W t r y b i e w a r u n k o w y m , t u d z i e ż w t r y b i e o z n a j ­ m i a j ą c y m w s z y s t k i c h c zasów, wyjąwszy czas teraźniejszy, rozróżniamy rodzaje. 132. Zadanie. Przepisz następujące zdania i powiedz które słowa są czasownikami — w którym są czasie — w której osobie — w której liczbie — i do jakiego się odnoszą rodzaju: — 48 — Bóg jest, był i będzie. Uważam zawsze w szkole. Gdzie chodzisz do szkoły ? Brat śpiewa pięknie. Doświadczenie nauczyło już niejednego rozumu. Jeżeli będziesz cnotliwym, będziesz szczęśliwym. Pracowity czło­ wiek będzie żył w dostatku. Nikt nie wie, jak długo żyć będzie. Pró­ żniacy uciekają od roboty. Trafiła kosa na kamień. Cnota prowadzi do nieba. Czy słyszałyście grzmot? Przyleciałaś jaskółeczko; będzie stała wiosna. § 36. Strona czynna i bierna. P r z y k ł a d y : Zieloność ozdabia łączki. Łączki są ozdobione zie­ lonością. Ptaszyna buduje gniazdko. Gniazdko bywa budowane przez, ptaszka. Rzeźnik zabił woła. Wół został zabity przez rzez'nika. Nieprzy­ jaciel spalił miasto. Miasto zostało spalone od nieprzyjaciela. Czasownik stoi w stronie c zynne j , jeżeli podmiot zdania sam wykonywa czynność przez czasownik wyrażoną, t. j. sam dz i a ła , np. O j c i e c k o c h a syna. Strona czasownika jest b i e r n ą , jeżeli podmiot zdania o d b i e r a czynność, lub podlega obcemu działaniu, np. Dziecko bywa karane. Tylko czasowniki p r z e c h o d n i e mogą się używać w stro­ nie biernej. Strony biernej używa się w języku polskim bardzo rzadko. Zastępujemy ją zwykle w inny sposób, jak np. z a m i a s t : m ó w i my : Jan został’ ukarany. Jana ukarano. Wedle stawu grobla zwykle Wedle stawu sypie się zwykle sypaną bywa. groblę. Stronę bierną urabiamy zapomocą tak zwanych czaso­ wników posiłkowych: być, z o s t ać . 133. Zadanie. Powiedz następujące zdania w stronie biernej: Chłopiec bije psa. Nauczyciel pochwalił ucznia. Bóg stworzył świat. Matka kocha córkę. Lekarz leczy ranę. Romulus zbudował Rzym. Kosiarze skosili łąkę. — 51 — L i c z b a m n o g a . Dla o s ó b m ę s k i c h : Dla i n n y c h o s ó b i r z e c z y : Osoba 1. bylibyśmy byli byłybyśmy były „ 2. bylibyście byli byłybyście były „ 3. byliby byli byłyby były. III . Tryb rozkazujący. L i c z b a p o j e d y n c z a . L i c z b a mnoga. Osoba 1. — bądźmy! „ 2. bądź! bądźcie! „ 3. niech będzie! niech będą! B e z o k o l i c z n i k : b y ć . I m i e s ł ó w c za s u t e r a ź n i e j s z e g o : b ę d ą c y -a, -e I m i e s ł ó w w s p ó ł c z e s n y : bę dąc . I m i e s ł ó w c za s u p r z e s z ł e g o : był , była, było , by ły , była , by łe . I m i e s ł ó w z a p r z e s z ł y : bywszy. I m i e s ł ó w b i e r n y : (prze- , od-) b y t y -a, -e. I m i e s ł ó w c z a s u p r z y s z ł e g o : m a j ą c y -a, -e by ć W zór odm iany czasow nika niedokonanego. Strona czynna. Strona bierna. Bezokolicznik, chwalić, być chwalonym -ą, -em. Tryb oznajmiający. Czas t e r a ź n i e j s z y : chwalę, bywam jestem Cz as p r z e s z ł y : chwaliłem -am, -om, byłem -am, -om, chwalony -a, -e Czas z a p r z e s z ł y : chwaliłem -am, -om, był -a, -o. — 4 * chwalony -a, -e. — 52 — Czas p r z y s z ł y : będę chwalił -a, -o albo będę chwalony -a, -e. chwalić będę. Tryb warunkowy. Czas t e r a ź n i e j s z y : chwaliłbym, byłbym I chwaliłabym, byłabym J chwalony -a, -e. chwaliłobym, byłobym ) Czas p r z e s z ł y : byłbym ) byłbym był ) byłabym / chwalił -a, -o, byłabym była chwalony -a, byłobym ' byłobym było ) Tryb rozkazujący. chwal, bądź chwalony -a, -e. Imiesłowy. I mi e s ł . t e r a z n . : chwalący -a, -e, chwalony -a, e, I m i e s ł . w s p ó ł c z e s n y : chwaląc, będąc chwalony -a, • Imi es ł . p r z e s z ł y : chwalił -a, -o, — I mi e s ł . z a p r z e s z ł y : — — I m i e s ł . p r z y s z ł y : m ający-a,-e, mający -a, -e być chwalić, chwalonym -ą, -em. W zór odm iany czasow nika dokonanego. Strona czynna. Strona bierna. Bezokolicznik. pochwalić, być ) zostać I Poc^ alonym -% Tryb oznajmiający. Czas t e r a ź ni ej szy: pochwalę, jestem pochwalony -a, -e. ■e, -em. 53 — pochwaliłem, pochwaliłem był, pochwaliłbym, byłbym pochwalił, pochwal, Cz as p r z e s z ł y : zostałem -am, -om, pochwa­ lony -a, -e. Czas z a p r z e s z ł y : zostałem był pochwalony. Czas p r z y s z ł y : będę ) zostanę ) pochwalony. Tryb warunkowy. Czas t e r a ź n i e j s z y : byłbym pochwalony. Cz as p r z e s z ł y : byłbym został pochwalony. Tryb rozkazująey. badź 1 zostań I Pow alony. Imiesłowy. I mi e s ł . t eraźn. — — „ w s p ó ł c z e s n y : — będąc pochwalony. „ p r z e s z ł y : pochwa- pochwalony -a, -e. lił -a, -o, I mi es ł . z a p r z e s z ł y : po- zostawszy pochwalonym -ą, -em. chwaliwszy, Imi es ł . p r z y s z ł y : mający mający być pochwalonym-ą,-em. pochwalić, ć w i c z e n i a . Odmieniaj czasowniki: r o b i ć , z r o b i ć , t wo r z y ć , s t wor z y ć . — 56 — Drogi kręte nigdy nie wiodą do celu. Skąd wracasz ? Którędy pój­ dziemy ? Trochę ostrożności nigdy nie zawadzi. Mało mówić a wiele słuchać, to ważna zasada w życiu. Jutro odwiedzę was wszystkich. Bóg za grzechy ciężko nas karać będzie. Nie mogę się dosyć nadziwić wiel­ kości Boga. Dojechaliśmy do domu razem z bratem ; konie wciąż biegły galopem. 137. Zadanie. Postąp tak samo z następującemi zdaniami: Kto się chwali zanadto, tego chwalić nie ma potrzeby. Wkrada się pokryjomu. Bóg jest wszędzie. Ptactwo budzi się wcześnie. Nigdy zu dużo od ludzi wymagać nie trzeba. Wykształcony znajdzie wszędzie utrzymanie. Ten człowiek ciągle pracuje. Długo myśl, prędko czyń ! Przysłówki są albo p i e r w o t n e albo p o c h o d n e . Pierwsze już z rodu swojego niczem innem nie były jak przysłówkami, np. tu, tam, tedy, wtedy , tędy, skąd, czy, g d z i e itd. Przysłówki p o c h o d n e wzięły początek albo z r z e c z o ­ wn i kó w (np. ranek — rankiem), albo z p r z y m i o t n i k ó w (np. blizki — blizko, piękny — pięknie), albo z z a i mk ó w (np. co — czemu?) albo z l i c z e b n i k ó w (np. pierwszy — pierwej). Przysłówki z przymiotników powstałe mają zwykle za­ kończenie o albo e, np. p r ę d k o , darmo, ostro , s z y b k o ; d o b r z e , źle, wi e l c e , p e w n i e itd. Są także przysłówki, które na e i o się kończą, np. ledwo i ledwie, daleko i dalece, dziwno i dziwnie, równo i równie, jasno i jaśnie itd. § 39. Stopniowanie przysłówków. P r z y k ł a d y : Skowronek śpiewa p i ę k n i e , kanarek śpiewa-pięk- nie j , słowik śpiewa na j p i ę k n i e j . Antoś pisze dji b <"/..e i wiele. Franuś pisze l e p i e j i w i ę c e j , Józio pisze n aj 1 ep i ej i n a j wi ę c e j . Na świecie jedni wznoszą się wyże j , drudzy spadają ni że j . Przysłówki z przymiotników powstałe a zakończone na o albo e s t o p n i u j ą się w temsamem znaczeniu, co przymiotniki. Ich stopień wyższy kończy się na przyrostek ej. Za dodaniem mu z przodu jeszcze przybranki naj powstaje stopień naj­ wyższy, np. p i ę k n i e , p i ę k n i e j , n a j p i ę k n i e j , b o g a t o , b o g a c i e j , n a j b o g a c i e j , » b a r d z o , b a r d z i e j , n a j b a r d z i e j . — 57 — Niektóre przysłówki mają tak, jak ich przymiotniki, stopniowanie n i e r e g u l a r n e , jako to: głęboko, głębiej, najgłębiej daleko, dalej, najdalej wysoko, wyżej, najwyżej nizko, niżej, najniżej lekko, lżej, najlżej miękko, miękciej, najmiękciej krzepko, krzepciej, najkrzepciej dobrze? lepiej, najlepiej źle, * gorzej, najgorzej wiele, więcej, najwięcej mało, mniej, najmniej. 138. Zadanie. Stopniuj w całych zdaniach następujące przysłówki: źle, wiele, drogo, wysoko, blizko, ciężko, głośno, ciemno, tanio, gorąco, miło (mile), rzadko! np. Złe jest być niegrzecznym, gorzej być łakomym, ale najgorzej być próżniakiem. * D z i k o stopniuje się: b a r d z i e j dz iko , n a j b a r d z i e j dz iko . § 40. 2. Przyimek. P r z y k ł a d y : Ptaszek siedzi n a drzewie. Ptaszek leci n a d drzewem. Ptaszek siedzi p r z e d drzewem. Ptaszek siedzi o b o k drzewa. Książka leży na stole. Rzucam książkę na stół. Wyrazy: na, nad, pod, o b o k oznaczają, w jakim sto­ sunku zostaje ptaszek do drzewa. Słowa, oznaczające w jakim stosunku pozostają między sobą osoby lub rzeczy, nazywają się przyimkami. Ponieważ po przyimku zawsze następuje rzeczownik w pewnym przypadku, dlatego mówimy, że przyimki rządzą przypadkami. Przed przypadkiem I-szym i V-tym nie znajdujemy nigdy żadnych przyimków, bo przypadek I-szy i V-ty nie jest od niczego zawisły; znajdujemy przyimki tylko przed przypadkiem II-gim, III-cim, IY-tym, Yl-tym i VII-mym w obydwóch liczbach. — 58 — Jedne przyimki rządzą tylko jednym przypadkiem, drugie znowu mogą rządzić dwoma lub trzema przypadkami. Czy zaś tym, czy owym rządzą przypadkiem, to zależy jedynie od z na ­ czeni a , jakie ma w danym razie przyimek._^ 139. Zadanie. Napisz kilka zdań, w których byłyby * przyimki! § 41. Przyimki rządzące przypadkiem drugim. P r z y k ł a d y : Człowiek nie mógłby żyd bez powietrza. O p r ó c z pióra potrzebuję d p i s a n i a atramentu. Chodzę codziennie d o szkoły. Wracam od ciebie. N a o k o ł o domu jest ogród. W z d ł u ż gościńca są rowy. Mieszkam bl izlTo kościoła. W ś r ó d rynku jest studnia. W e- wn ą tr z jabłka są ^iarnka. Postępujemy w e d ł u g rady starszych, U koni jest kopyto, racica u wołu. D la ścieżki nie'opuszczaj gościńia! Wziął kapelusz z a mi a s t czapki. K r o m dobroci-serca nic więcej nie posiada. W e d l e brzegu idzie droga. Siedzą o b o k ojca. Rów idzie p o p r z e k drogi. Z fi-am a t, r z domu jest dziedziniec. P o n i ż e j Gdańska jest ujście Wisły. P o w y ż e j wsi prowadzi gościniec. 140. Zadanie. Wypisz z powyższych przykładów przyimki i utwórz podobne zdania, w których byłyby przyimki, rządzące przypadkiem drugim! § 42. Przyimki rządzące przypadkiem trzecim. P r z y k ł a d y : Słonecznik k u słońcu kwiat swój obraca. P r z e c i w prądowi płynąć jest trudno. W b r e w woli rodziców nie postępuj ! Gwo l i królowi wszystko się dzieje. 141. Zadanie. Wypisz przyimki z powyższych przykładów i utwórz zdania, w których byłyby przyimki rządzące przy­ padkiem trzecim! § 43. Przyimek p r z e z , rządzący przypadkiem czwartym. P r z y k ł a d y : Podróżny szedł p r z e z wieś. P r z e z cały dzień czekałam na ciebie. Żołnierze jadą p r z e z miasto. Niebezpiecznie jest jechać p r z e z głęboką rzekę. 142. Zadanie. Utwórz 5 zdań, w których byłby przyimek p r z e z ! 151. Zadanie, Przepisz powyższe przykłady i powiedz, w którym przysatlku jest w nich użyty przyimek za ! 152. Zadanie. Utwórz kilka zdań dowolnych i , wykaż w nich zastosowanie przyimka za ! § 50. Przyimek n a p r z e c i w , n a p r z e c i w k o , rządzący przypadkiem ll-gim lub Ill-cim . P r z y k ł a d y : Mieszkam n a p r z e c i w kościoła Panny Maryi. Mój wuj mieszka n a p r z e c i w ratusza., Generał wysłał konnicę n a p r z e c i w nieprzyjaciela. Wielka była nienawiść n a p r z e c i w k o niemu. 153. Zadanie. Utwórz kilka zdań, w których byłyby przyimki n a p r z e c i w , n a p r z e c i w k o ! § 51. Przyimki złożone. Przyimki bywają bardzo często składane, a to z drugim jakim przyimkiem np. (o)krom. (o)prócz, na — o — koło, za — miast, po — mimo, po — pod, po — nad, po — za, z p o ­ śród, z po — między, z nad, z po — nad, z po — za itd. Złożone przyimki rządzą tym przypadkiem, którym rządzi d r u g i przyimek, np. nad z i e m i ą i p o n a d z i e m i ą ; za g ó r ą i p o z a górą. Tylko złożone z przyimkiem z rządzą wszystkie przypadkiem d r u g i m i piszą się oso bno , np. z pod kamienia, z nad góry (ale ponad' brzegiem). 154. Zadanie. Wymień prz y i mki w następujących przykła­ dach i powiedz, którym pr z ypadk i e m każdy przy imek rządzi! Odpoczynek smakuje po pracy. Bez wody nie mogą żyć ryby. Z obłoków spada deszcz, śnieg i grad. O zmroku latają sowy i nie­ toperze. Wzdłuż. Karpat znajduje się wiele źródeł solnych. W potrzebie poznasz przyjaciela. Pomimo skargi musiał jeszcze koszta zapłacić. Oprócz twego brata nikogo nie było dziś w domu. Od wielu lat oczekujemy naszego stryja. Nie kładź palca między drzwi! U tego człowieka nie zostanę. Zapłać pan za mnie! Trafił z deszczu pod rynnę. Waleczny żołnierz walczy mężnie za ojczyznę. * Oprócz"wyżej wymienionych przyimków mamy jeszcze tak zwane nierozłączne przyimki, które się jedynie znachodzą w wyrazach złożonych jako p r z y b r a n k i ; o s o b n o zaś, jako — 62 -- przyimki rzeczownikami rządzące, n i g d y się nie używają. Takimi są; ob, prze ,' pro , roz, wy, w z (wez). 155. Zadanie\ Oznacz przyimki n i e r o z ł ą c z n e w wy­ razach: prowadzić, prorok, rozdroże, obsławić, przepis, przeło­ żyć, wychód, przewrotny, obłok, wznieść, wzrost, wysadzić, wzniosły, rozliczny, obrotny-! * Jeżeli przyimka, zakończonego na spółgłoskę, nie można wymówić przed wyrazem, mającym na początku kilka spółgłosek, przydajemy mu samogłoskę e, np. we Lwowie, ze stratą, pode drzwiami itd. § 52. 3. Spójnik. P r z y k ł a d y : Ojciec i matka pojechali. Ciemno na świecie, bo słońce zaszło. Uczniowie uważają, gdy nauczyciel uczy. Ryby łapią siecią a l bo wędką. Jesteś dobrym uczniem, wi ę c otrzymałeś nagrodę. Wyrazy i, bo, gdy, albo, w i ę c łączą w powyższych przykładach czyli spajają dwa słowa albo dwa zdania. Wyrazy, któie spajają (łączą) słowa lub zdania, zowią się spójnikami. 156. Zadanie. Powiedz kilka zdań złączonych spójnikiem! 151. Zadanie. Przepisz następujący ustęp i podkreśl s p ó j n i k i : Marynia została w domu i pilnowała małej Józi. Marynię roz- ciekawiła wiadomość o niedźwiedziu, lecz wnet się pomiarkowała i rzekła: Nie mogę pójść z tobą, bo w domu nie ma nikogo. Mama mi tak na­ kazała, a mamy trzeba słuchać. Marynia nie żałowała, że była matce posłuszną. 158. Zadanie. Połącz następujące zdania s p ó j n i k a m i : Uczeń jest pilny — słabowity. Włos jest długi — cienki. Bóg jest dobrotliwy ~h sprawiedliwy. Deszcz pada, — siedzę w domu. Prze­ wróciłem się tak nieszczęśliwie — złamałem nogę. Uczę się chętnie — nie zmuszają mnie do nauki. Kochaj nieprzyjaciela, f—■ i nieprzyjaciel jest bliźnim twoim! 159. Zadanie. Wymień s p ó j n i k i w następującym ustępie: Ignaś był wielki nicpoń i złodziej. Bywał on często karany, ale to go nie poprawiło. Mając raz ka,wał niegaszonego wapna w zanadrzu, prosił, ażeby mu pozwolono pławić konie w stawie. Na środku stawu nia chciał — 63 — koń jego ani naprzód ani w tył postąpić. Podrażniony zaś biczem tak dokazywał, żezrzucił tgnasia do wody. Ponieważ . wapno rozpuściło się we wodzie i parzyło ciało Ignasiowi, więc Ignaś krzyczał, Jje się pali. Im bardziej krzyczał, tem więcej śmiano się z niego. Jak sobie kto pościele, tak się wyśpi. § 53. 4. Wykrzyknik. P r z y k ł a d y : Ach, mój Boże, nie opuszczaj biednego! Ach, co za nieszczęście spotkało nas! H e j ! co tam robicie? Dal e j ; nuże, do pracy! Fe, wstydź się ! B i a d a mi! D z i ę k i Bogu! Br r r jak z imno! Ha, ha, ha, jak to śmiesznie! H op i przeskoczył. Wyraz, którym wypowiadamy uczucie radości lub boleści, albo zadziwienie lub też naśladujemy głosy, zowie się wykrzy­ knikiem, np. o! och! ach! brawo! hejże! biada! przebóg! dalej! no! bęc! paf! puf! trzask! miau! pst! chlast! hau! prr! brzęk itp. 160: Zadanie. Które wyrazy są w następujących przy­ kładach w y k r z y k n i k a m i ? Niedźwiedź zalazł do barci i mruknął brum! brum! B ęc! i znów szklankę stłukła. Miau! jest głos kota. Ach! jakże piękny jest poranek letni! Hej! wsiadaj na konia! Pif! paf! puf! jest głos strzału. Pst! nieprzyjaciel się zbliża. Powtórzenie. Powiedz, o jakich słowach mówiliśmy dotychczas! (O rze­ czownikach, czasownikach.............) Z tych słów składa się mowa nasza. Dlatego też nazy­ wamy je częściami mowy. Części mowy jest w języku polskim dziewięć , a mianowicie : 1. r z e c z o w n i k , 1 6. przysłówek, \ 2. p r z y m i o t n i k , J i mi o i j a 7. przyimek, 3. z a i mek , ( 8. spójnik, > p a r t y k u ł y 4. l i c z e b n i k , ’ 9. wykrzyknik. \ 5. c z a s o w n i k ; s ł o wo . / Które części mowy są o d m i e n n e ? Które nieodmienne? Jak nazywamy odmianę i m i o n ? jak odmianę c z a s o w n i k a Między spółgłoskami są jedne, których b e z samogłoski w y r a ź n i e wymówić nie możemy, jak np. k, g, t, d, p, b. Te zowią się n i e me mi . Inne spółgłoski wymawiamy d o s y ć w y r a ź n i e bez pomocy samogłosek. Zowiemy je p ł y n n e m i , jak np. 1, ł, r, rz. Wymawianie niektórych spółgłosek, jak np. spółgłosek k, ch, cz, sz, c, .8, t, ć, ś, p, f wymaga większego natężenia, niżeli wymawiacie drugich, jak np. j, g, h, d, dz, dż, dź, z, ż, ź, b, w. Pierwsze nazywają się m o c n e mi , drugie sła- b emi spółgłoskami. — 66 — Dla lepszego uwidocznienia zestawiamy tu p o d z i a ł s p ó ł g ł o s e k w następującej tabeli: mocne słabe płynne 1. Gardłowe twarde k, ch g, h 2. Gardłowe mi ękk i e (Podniebienne) Hi) g(i), j 3. Zębowe t w a r d e t, s d, z 4. Zębowe mi ękk i e c, c, cz, ś, sz dz, dż, dź, ź, ż 5. Wargowe t w a r d e p, f b, w 6. Wargowe mi ękk i e p(i), f(i) b(i), w(i) 7. Płynne t w a r d e . * 4 ł, r, m, n 8. Płynne mi ekk i e 1, rz, m(i), ń Każda spółgłoska t w a r d a ma odpowiednią mi ękk ą , każda m o c n a spółgłoska odpowiednią s łabą. Spółgłoski m, m(i), n, ń zowią się nosowe . 162. Zadanie. Przepisz następujący ustęp i podkreśl w każdym wyrazie s p ó ł g ł o s k i : Cesarzowa Marya Teresa była córką Karolą VI. Pochodziła z rodu Habsburskiego. Panowała od r. 1740. do r. 1780 . Była bardzo bogo­ bojną, cnotliwą, przystępną i miłosierną dla ubogich, Za męża miała Franciszka, księcia lotaryngskiego, który był cesarzem niemieckim. Od Franciszka Lotaryngskiego i Maryi Teresy pochodzi panujący dziś w Austryi ród H a b s b u r s k o - L o t a r y n g s k i . 163. Zadanie. Wypisz z następującego ustępu kolejno: spółgłoski g a r d ł o w e , p o d n i e b i e n n e , wa r g o we , p ł y nne , t w a r d e i m i ę k k i e : Józef II. był cesarzem. Panował w Austryi i w Niemczech. Był synem cesarzowej Maryi Teresy i cesarza Franciszka Lotaryngskiego. Kochał swoich poddanych, troszczył się o ich pomyślność, niósł chętnie dobre słowo i pomoc biednym ; nie zważał na trudy i niebezpieczeństwa, ratując nieszczęśliwych. Przyozdobił Wiedeń wielu wspaniałymi budynkami. 5. Oznaczanie spółgłosek miękkich. t P r z y k ł a d y : a) Lipa, rzeka, szyba, Cytryna, Czosnek, dzban, ja je ; b) ziemia, pióro, wieniec, fiołek, kieska, giąć, miech; c) oś, Żagiel, dźwięk, koń, dżdżownik, ryć. M i ę k k o ś ć spółgłosek oznaczamy w t r o j a k i sposób: 1. przez osobne znaki czyli litery, 2. przez dopisywanie l i t e r y i przed samogłoską, 3. przez kreskowanie i k r o p k o w a n i e . Wszystkie m i ę k k i e spółgłoski wyrażają się w piśmie znakami z ł o ż o n y m i ; wyjątek stanowi tylko c, 1. Wszystkie t w a r d e spółgłoski piszą ąię znakami p o j e dy n c z y m i , wy­ jąwszy cli, ł. * Przed samogłoską i nie kreskuje się spółgłoski miękkiej, np. kości ( = kości), pani ( = pańi), koni ( = końi). 5* — 67 — — 68 — 6. Niezgoda głosek. Ona one oni ono stanu — — ona onem nóż chłopa chłopem chłopi chłopom chłopu chłopy kopę kopą perz pójdź ręka — ręki rękom ręku — rękę ręką — kóz woda rodem — rodom rodu rody wodę wodą deszcz dół pola polem roli rolom polu — rolę rolą lekarz lód kosza koszem — koszom koszu koszyk koszę koszą szeroki szóstak Z tych przykładów widzimy, że po spółgłoskach n, p, może stać k a ż d a samogłoska; po spółgłosce k nie mogą stać samogłoski e, y ; po spółgłosce d nie może stać samogłoska i; po spółgłosce 1 nie może stać samogłoska y ; po spółgłosce sz nie może stać samogłoska i. Otóż nie wszystkie samogłoski mogą stać po wszystkich spółgłoskach. Nazywamy to niezgodę głosek. Po k i g nie może stać y, ani e. Po d, t, ł, r nie może stać i. Po 1, g, k nie może stać y. Po sz, ż, cz, dż, rz nie może stać i. Po k, g piszemy i, wymawiając i jako y, np. wilki ( = wilky), rogi ( = rogy) itd. Po c, dz, dż, sz, ż, rz piszemy y, wymawiając y jako i, np. kupcy, pieniędzy, uczy, suszy, drożdży, sroży, burzy. Co innego znaczy płaci ( = płaći) i płacy, twierdzi ( = twierdźi) i twierdzy. Gdybyśmy po c, dz itd. pisali i, wtenczas zmieniłaby się spółgłoska c na ć. Nie mówimy kupci ( = kupći) ale kupcy. § 55. 1. Wpływ samogłosek na spółgłoski. P r z y k ł a d y : Woda, wody, wodę, wodą, wodom, wodzie; ryba, ryby, rybę, rybą, rybo, rybie; wół, wołu, wołom, wołami,, woły, wole; pan, pana, panu, panom, pany, panami, panie; hardy — hardzi; bogaty — bogaci. — 71 — dynczo wzięte, ani też kilka razem, n ie m o g ą same złożyć zgłoski. Zgłoski są różne. Mamy zgłoski, w których spółgłoska (jedna lub więcej) stoi przed samogłoską, np. na, c a - ł y , lwa, b a c z n y ; albo takie, gdzie samogłoska zaczyna zgłoskę, a spół­ głoska następuje dopiero po niej, np. od, oś, ów ; albo nako- niec takie, gdzie tak z początku jak na końcu syllaby stoją spółgłoski, a samogłoska w środku, np. stos, twarz, pilność itd. Od samogłosek j , ę, e n ie z a c z y n a s i ę ż a d e n w y r a z w języku naszym. Ile samogłosek w wyrazie, tyle musi być w nim i zgłosek. 169. Zadanie. Ile samogłosek jest w wyrazie c i a ł o ? — Dwie. Dlaczego? Bo i nie jest tu samogłoską właściwą, lecz tylko znakiem zmiękczenia spółgłoski c na ć. Ile samogłosek i zgłosek jest w wyrazach: niedziela, sprawiedliwość, wiosna, wiatr, żonie, kradzież, niepodobieństwo, papier, ofiara, ksiądz, krokiem, dziennik, zawieja? 170. Zadanie. Jak pisać należy wyrazy: ćało, dźeło, woźe, końe, kośe? Rozziew. P r z y k ł a d y : Zamiast pi— ą mówimy i piszemy pi— ją, » Pi— o „ „ ,, pi— wo, „ by— ad „ „ „ by— wac, „ szy— ę „ „ „ szy— ję. W odmianie czasowników i słoworodzie zdarza się często zbieg takich dwóch z g ł o s e k , z których się pierwsza kończy na samogłoskę, a druga od samogłoski zaczyna. Zejście się takich zgłosek, żadną spółgłoską ze sobą nie związanych, utrudnia wymawianie wyrazów. Aby np. słowo „pi-ą“ wyraźnie wy­ mówić, musielibyśmy po pierwszej zgłosce pi przerwać wyraz, albo z otwartemi ustami (niby ziejąc) wyraz wysłowić. Trudności takie w wymawianiu wymienionych zgłosek nazywamy rozziewem. Uchylamy rozziew przez wstawienie spółgłoski j albo w pomiędzy samogłoski. Zamiast pi-e mówimy i piszemy p i j e , u my - ać — u m y w a ć itd. Nie stanowią jednak rozziewu dwie samogłoski w tym- samym przy sobie położone wyrazie, 1. jeżeli drugą samogłoską jest i, np. kleić, doić, moi, swoi itd. 2. w wyrazach z ł o ż o n y c h , jako to: wyorać, nauka, zaimek, zaufać itd. 3. w wyrazach o b c y c h , jak np. dyabeł, poeta, Izrael, hyena, bestya, teatr, fiołek itd. § 58. T w o r z e n i e s ł ó w . A. Przyrostki. Kup, kup-no, kup-ić, kupi-ec, kupi-ecki, kup-czyk, kupi-ectwo, kup-ować. Pi-ć, piw-o, piw-ko, piw-sko, pij-ać, pij-ak, pij-atyka, pij-aństwo. Sta-Ć, sta-n, sta-W, sta-1'y, sta-le, sta-1'OŚĆ, sta-nąć, sta-wać. Piek-ę, piek-ło, piee-uch, piecz-eń, piecz-onka, piecz-ywo, piek-arz, piek-arczyk. Bieg, bieg-ły, bieg-le, bieg-ł'OŚĆ, bieg-im, bieg-US, bieg-ać, bieg-acz. Dw-a, dw-oje, dw-oić, dw-ojak, dw-ójka, dw-ojaki, dw-oisty, dw-oistość. Wiar-a, wierz-yć, wier-liy, wier-llic, wier-ność, wierz-yciel, wierz-ytelny, wierz-yteluość. Da-Ć, da-r, da-ń, da-nina, da-nnik, da-nmctwo, da-tek, da-wać. Widzicie, że z jednych słów tworzą się drugie; z imion tworzą się inne imiona i czasowniki, z czasowników inne cza­ sowniki i imiona, z przymiotników przysłówki itd. Najważniejszą część wyrazu, zawierającą znaczenie i zaród budowy jego, zowiemy pierwiastkiem. Z pierwiastka tworzy się cała r o d z i n a spokrewnionych ze sobą wyrazów. Pierwiastek jest zawsze jednozgloskowy. Rozróżniamy wyrazy p i e r w o t n e i p o c h o d n e . Pierwsze są te wyrazy, które nie pochodzą od innych wyrazów, drugie zaś te, które się utworzyły od innych wyrazów. Słowa: pić, — 72 — — 73 — p i wo są p i e r w o t n e , bo pochodzą z pierwiastka pi, wyraz p i j a k jest wyrazem p o c h o d n y m , bo powstał z czasownika p i j ać , a czasownik p i j a ć pochodzi od pić . Pierwiastek sam nie tworzy jeszcze imienia lub czaso­ wnika. Wyjątek stanowią tylko pierwiastki, np. b i eg , c i ecz , kup, oś, wiek, mór i inne. W y r a z y t w o r z ą s i ę z a p o m o c ą p r z y r o s t k ó w , do ­ d a n y c h do p i e r w i a s t k a . Dodatki te nazywają się dlatego p r z y r o s t k a m i , bo przyrastają do słowa. Ich liczba Jest bar­ dzo wielka. Nię mają same przez się żadnego znaczenia, ale połączone z pierwiastkiem, dają wyrazom odrębne znaczenie. 171. Zadanie. Powiedz, co jest w słowie ł upi ć , m i ł o ­ ś c i wy , z imny, p i ę c i o r a k i , s w o j s k i pierwiastkiem, a co przyrostkiem? Powiedz, co nazywamy pierwiastkiem, co przy­ rostkiem ! 172. Zadanie. Utwórz z rzeczownika g ł o s czasownik, z rzeczownika n a u c z y c i e l inny rzeczownik, z przymiotnika d o b r y rzeczownik, z czasownika c z y t a ć rzeczownik, z licze­ bnika p i ę ć rzeczownik! Powiedz, zapomocą jakiego przyrostka utworzyłeś każde z tych słów! 173. Zadanie. Utwórz z rzeczownika r a d a czasownik, z czasownika p i s a ć rzeczownik i przymiotnik i powiedz, za­ pomocą jakich przyrostków to uczyniłeś! * Przy słoworodzie podlega często samogłoska, czasem i spółgłoska przekształceniu, jak np. ry-ć — rów; bi-ć — bój; ciec — ciecz. 174. Zadanie. Utwórz zapomocą przyrostków z następu­ jących pierwiastków całą rodzinę wyrazów: Bi-ć, wi-ć, ry-ć, gni-ć, plot-ę. B. Przybraniu. 1. Fi-ć, prze-pid, na-pić (się), od-pić, za-pic, pod-pić, do-pić itd. 2. Kup, prze-kup, prze-kup-ny, prze-kup-ić, prze-lmp-ień, prze-kup-ka, prze-kup-stwo, prze-kup-iać, prze-kup-ować. 1. Słowa tworzą się także zapomocą, przyimków, które się do pojedynczych słow z przodu dodają i z niemi się zrastają. — 76 — 180. Zadanie. Rozdziel na zgłoski wyrazy w następują­ cych przykładach: Ulica jest szeroka. Ubogi narzeka. Oset kole. Mąka jest biała. Wąż syczy. Gęsi gęgają. M yszy biegają. Ryby pływają. Ból dokucza choremu. Dom ma dach pochyły. Gęś skubie trawę. Gaj jest zielony. Kot łowi myszy. IV. J e ż e l i m i ę d z y d w i e m a s a m o g ł o s k a m i s t o i dwie lu b wiecej s p ó ł g ł o s e k , z których a) pierwsza j e s t p ł y n n a (ł, 1, r, rz, m, n, ń) a l b o j , w t ak i m r a z i e p o z o s t a j e ona na k o ń c u z a p i s a n e j l ini i , np. pal-ma, weł-na, czar-ny, Ham-let, war-stwa, mar-twy, wiel-ki, biał-ko, kłam-ca, szyj-ka, dum-ny, ogrom-ny, zim-ny. Natomiast: go-dny, ró-wny, cia-sny, gwia-zda, gę-sty, chy-try, o-strzyć, bla-ski, gro-źba. 181. Zadanie. Rozdziel na zgłoski wyrazy w następują­ cych przykładach: Indyk bełkoce. Iwa rośnie. Ocet jest kwaśny. Obcęgi są żelazne. Wyka kwitnie. Nóż jest ostry. Jeż ma kolce. Koń ciągnie wóz. Lak jest czerwony. Maj to najmilszy miesiąc. Paw ma ładne pióra. Wiatr rozbił kilka szyb. Tkacz robi płótno. Deszcz jest pożyteczny. Kanarki mają żółte pierze. Dobrze jest umieć rzemiosło. b) P o z o s t a w i a s i ę na z a p i s a n e j l i n i i s p ó ł ­ g ł o s k i słabe, j e ż e l i po n i ch n a s t ę p u j e j a k a mocna, np. mow-ca, pierw-szy, traw-ka, marnotraw-stwo, różdż-ka, żab-ka, pręd-ki. c) J e ż e l i b y p i e r w s z a z g ł o s k a na n o w e j l in i i m i a ł a s i ę z a c z y n a ć od k i l ku t a k i c h s p ó ł g ł o s e k , k t ó r e r a z e m t r u d n o wy mó wi ć , n a t e n c z a s z o s t a ­ w i a m y na z a p i s a n e j l i n i i j e d n ą l ub w i ę c e j z t y c h s p ó ł g ł o s e k np. ltop-ciu-szek, chłop-czyk, chłop-ka, wieszcz-ka, lek-cya, po-myśl-ny, wąt-pić, więk-szy, pest-ka, szlach-ta, mięk-ki, pisz-my, kurcz-cie, ludź-mi, pieniędz-mi. Uwaga . Dzieli się: Ma-rya, nie Ma-ry-a, li-nia nie li-ni-a. 182. Zadanie. Rozdziel na zgłoski wyrazy w następują­ cych przykładach: Miód jest słodki. Konewka mą dno. Groch ma strączki. Szczur niszczy sprzęty. Szczeć kupują na szczotki. Parobek czyści żłób. — 77 — JabJuszka rosną na jabłoni. Gąsienica zjada liście. Jaskółeczka lepi * gniazdko. Handlarz kupił zardzewiałe żelaziwo. W polu kwitną śliczne kwiatki, dzikie róże i bławatki, z pięknych kwiatków wij wianeczki dla tatula, dla mateczki. O akcentowaniu wyrazów. W języku naszym pada przycisk we w i e l o z g ł o s k o - w y c h wyrazach zawsze na p r z e d o s t a t n i ą zgłoskę, np. cnota, miasto, podwórze, zajechać itd. Wyjątek od tej zasady stanowią tylko niektóre o b c e wy­ razy, jak np. Ameryka, fizyka, Anglia i niektóre wyrazy pol­ skie, jak np. byleby, okolica, wogóle, szczegóły itd., jako też niektóre formy ściągnięte, np. byliśmy, widzieliśmy, powiedzie­ liśmy itd. Wyrazy j e d n o z g ł o s k o w e są akcentowane, jeżeli są rzeczownikami, przymiotnikami, czasownikami, itd. wogóle j e ż e l i c o ś w a ż n e g o z n ac z ą , np. czas, zdrów, wziął , dwa, mn i e ; — n i e ma j ą zaś ż a d n e g o ak c en t u , jeżeli ich znaczenie n ie j e s t tak w a ż n e , np. ł ą c z n i k : jest; z a i m k i : się, mię, cię; p a r t y k u ł y : i, a, to, że, lub itd. — 78 — Rozdział czwarty. Dalszy ciąg o zdaniu pojedynczem. § 60. Zdanie rozwinięte. P o w t ó r z e n i e : Jakie zdanie zowiemy p r o s t e m ? Które to są g ł ó w n e części zdania? Powiedz i napisz kilka zdań p r o s t y chi P r z y k ł a d y : Ojciec kupił konia. Z próżniactwa wyrastają roz­ maite grzechy. Deszcz wiosenny użyźnia rolę. Zdanie, które oprócz g ł ó w n y c h części (podmiotu i orze­ czenia) ma jeszcze inne objaśniające i uzupełniające dodatki, zowie się zdaniem rozwinietem. 183. Zadanie. Wymień w powyższych przykładach podrzędne części zdania! A. Określenia rzeczownika (podmiotu). 1. Przy dawka. P r z y k ł a d y : P r a c o w i t y rolnik orze. Z w i n n a rybka umyka. Z m a r z n i ę t y śnieg skrzypi. Nas i bracia zginęli. D w u n a s t a go­ dzina, wybiła. Pytaj i odpowiadaj: Jaki rolnik orze? Jaka rybka uinjdta? Cz y i bracia zginęli? K t ó r a godzina wybiła? Do czego służą słowa: p r a c o w i t y , z w i n n a , n a s i , d w u n a s t a ? Określeniem rzeczownika może być p r z y m i o t n i k , i m i e s ł ó w , za imek, l i c z e b n i k . P r z y m i o t n i k , i mi e s ł ó w , z a i m e k i l i c z e b n i k , służący do bliższego określenia rzeczownika i zgadzający się z <nim w l i c z b i e , r o d z a j u i p r z y p a d k u , zowiemy przydawka. — 81 — 1.92. Zadanie. Podkreśl o k r e ś l e n i a p r z y i m k o w e w następujących zdaniach: Żołnierz bez nogi jest kaleką. List z Warszawy ucieszył mnie. Ptak w klatce jest pozbawiony wolności. Gra w szachy jest miłą rozrywką. CzłowieFłjęz'' religii jest zimnym głazem. Uśmiech na twarzy nie zawsze jest oznaką wesołości. 193. Zadanie. Napisz trzy zdania proste i rozwiń je za­ pomocą o k r e ś l e n i a p r z y i m k o w e g o ! B. Okreśhuk czasownika, przymiotnika (orzeczenia). P r z y k ł a d y : Miłość rodzi zgodę . Dusza moja ufa Bogu. Nie gardź i najuboższym człowiekiem. Mąż prawy nienawidzi z dr ady . Wielu ludzi jest chciwych mi e n i a i z a s z c z y t ó w . Do czego służą w powyższych zdaniach słowa: zgodę , gu, n a j u b o ż s z y m c z ł o w i e k i e m , z drady , m i e n i a i c z v t ó w ? o o k r e ś l e n i a c z a s o w n i k a i p r z y m i o t n i k a y p r z y p a d e k drug i , t r z e c i , c z w a r t y lub s z ó s t y pytanie: k o g o — c z e g o ? k o mu — c z e mu? k o g o — ? k i m — c z e m? Takie określenie zowie się przedmiotem. 194. Zadanie. Podkreśl p r z e d m i o t y w następujących zdaniach: Ludzie ubodzy cierpią niedostatek. Młynarz miele zboże. Okręty tłiają„żagle. Dzieci powinny czcić swoich rodgiców. Robotnik jest godzien ■zapłaty. Deszcz orzeźwia rośliny. Prawy człowiek dotrzymuje przyrze­ czenia?’ Uczeń dobry posłuszny ipt^nauczycielowi. ^ Gorzałka szkodzi zdrmviu. Gardzimy człowiekiem, który się brzydzi pracą. Uczeń potrzebuje książek. Pasterz pasie bydło. 1. Przedmiot w IV. przypadku. P r z y k ł a d y : Bóg stworzył świat . Nieprzyjaciele zburzyli mi asto . Szron zmroził wszystkie o wo c e . Dziki zwierz rozszarpał j a g n i ę . Do czego służą słowa: świat , mi as to , owoce , j a g n i ę ? Do bliższego oznaczenia czynności czasowników: s t wo r z y ć , urzy l i , z mr o z i ł , r o z s z a r p a ł . Zdanie: „Bóg s t w o r z y ł 1 byłoby jasne a nawet niezrozumiałe: każdy bowiem zapyta: go? co? stworzył Bóg. Praktyczna gramatyka. II. (XI. 161.) 6 I - 82 — I Czasowniki p r z e c h o d n i e , rządzące przypadkiem IV-tym, wymagają koniecznie jakiegoś dodatku, który ich czynność ob­ jaśnia i uzupełnia. Uzupełnienie to, przydane czasownikom na \ pytanie k o g o ? co? zwiemy przedmiotem bliższym. 195. Zadanie. Rozwiń przez dodanie p r z e d m i o t u na­ stępujące zdania: Ojciec napomina J**'. Wilk pożera — . Myśliwy zastrzelił — . Wóz ma — . Kura zwołuje — . Prawdziwy chrześcijanin kocha — . Drzewa wydają — . Bocian pożera — . Złe przykłady psują — . Burza oczyszcza — . 196. Zadanie. Podkreśl p r z e d m i o t y w następującym ustępie: ^ Ciepłe słoneczko cieszy ludzi pracowitych:; świeża trawka rośnie na łączce; wesołe ptaszęta budują sobie gniazdka; piękne kwiateczki roz­ wijają pączki. Skromny fiołek wydaje z siebie woń miłą; lekki wie­ trzyk pochyla trawkę; ładny motylek goni swego braciszka, a piosenka ptasząt rozlega się w powietrzu. * Wszystkie czasowniki, rządzące przypadkiem IV., tworzą, stronę bierną. 197. Zadanie. Wyraź w stronie biernej następujące zdania: Wiatr pędzi okręty. Rolnik uprawia rolę. Sprawiedliwego wszyscy poważają. Prusacy zabili S. Wojciecha. Rzymianie zburzyli Kartaginę. Jeżeli do czasownika przechodniego dodamy przysłówki przeczące: nie, n i gdy , ani itd., wtenczas zamienia się przy padek IV. na II. P r z y k ł a d y . Czytam książkę. Me czytam książki. Szanuję ją. Nie szanuję jej. Widziałem dwie kobiety. Nie widziałem dwóch kobiet. 198. Zadanie. Zamień następujące zdania twierdzące na p r z e c z ą c e : Matka kupiła córce suknię. Widziałem u ciebie piękny rysunek. Krawcowa uszyła koszulę. Piszę list. Spotkałem siostrę. * Na pytanie: ja k d ł u g o ? j a k d a l e k o ? j a k s z e r o k o ? j a k w y s o k o ? j a k g ł ę b o k o ? i l e to k o s z t u j e ? i l e to w y n o s i ? stoi także przypadek IV. — 83 — np. Rów dwi e mi l e długi a c z t e r y m e t r y szeroki. Bielany leżą mi l ę od Krakowa. Kosztowało go to wesele c z t e r y t y s i ą c e złotych. To wyniesie w i e l k ą siim ę. Pracujemy d z i e ń i noc. 2. Przedmiot w III. przypadku. P r z y k ł a d y : Nie wszystkim l u d z i o m los zarówno sprzyja. Jagiełło lubił przysłuchiwać się muzyce . Nigdy nie ufaj ś wiat u temu ani r o z u m o w i swemu! I największej n i eb eżp i e c z no ś c i zabiegać mądrzy z pomocą Bożą umieją. Jesteśmy t o b i e wdzięczni. Dzieci powinny być r o d z i c o m posłuszne. 199. Zadanie. Wskaż w powyższych przykładach przed­ mioty i powiedz, w którym stoją przypadku i do jakich części mowy należą! Przedmiot stoi w przypadku t r z e c i m na pytanie: ko mu — c z e mu? 200. Zadanie. Na miejscu kresek połóż stosowny przedmiot w przyp. trzecim: Cnotliwy jest miły — . Adam i Ewa byli nieposłuszni — . Koty są nieprzyjazne.— . Córka pomaga— . Książki są potrzebne —. Pan Bóg błogosławi — . On służył wiernie — . Nie można — dogodzić. Prze­ baczyłem — . 3. Przedmiot w III. i IV. lub II. przypadku. P r z y k ł a d y : Wesoły chłopiec pokazał p o d r ó ż n e m u drogę . Niósł on z n u ż o n e m u w ę d r o w c o w i t ł u m o c z e k . Dziarski chłop­ czyk uczynił p r z y s łu g ę z m ę c z o n e m u c z ł o w i e k o w i . Nieznajomy pan ofiarował uczynnemu c h ł o p c u nową d wuz ł o t ówkę . Wdzięczny chłopiec podziękował dobremu panu. Uradowany malec oddał o j c u d w u z ł o t ó w k ę . Ojciec kupił sy n o w i ładną k s i ąż kę. Dobry chłopiec przeczytał choremu s ą s i a d o w i swoją k s i ą ż k ę . Sąsiad uradowany życzył c h ł o p c u z d r o w i a i s z c z ę ś c i a . 201. Zadanie. Wskaż w powyższym ustępie p r z e d m i o t y i powiedz, w którym stoją przypadku i do których słów należą! Niektóre czasowniki wymagają dwóch przedmiotów, o s o b o ­ w e g o w przypadku III-cim i r z e c z o w e g o w przypadku IV-tym albo Il-gim. 202. Zadanie. Utwórz 6 zdań dowolnych, w których orze­ czeniem byłyby czasowniki: kupi ć , p o k a z a ć , wyznać , o d d a ć , wziąć , d a r o w a ć ! 6* — 86 — § 61. Określenie przysłówkowe. P r z y k ł a d y : Bóg jest w s z ę d z i e . Jabłoń rośnie w o g r o d z i e . Wiatr wieje od z a c h o d u . W p o t r z e b i e uciekamy się do Boga. Otrzymałem w c z o r a j list od ojca. Wieśniak pracuje od r a n a do w i e c z o r a . Owady żyją k r ó t k i czas. Poznasz mądrego po s k r o ­ mnoś c i . Koleją żelazną jedzie się s z y b k o . Mędrżec jest p r a w d z i w i e szczęśliwy. Czytaj powyższe zdania i pytaj się przy ltażdein zdaniu czasownikiem albo przymiotnikiem: G d z i e jest Bóg? G d z i e rośnie jabłoń? Skąd wieje wiatr? K i e d y uciekamy się do Boga? K i e d y otrzymałem list? Jak d ł u g o pracuje wieśniak? Jak poznasz mądrego? Jak szczęśliwym jest mędrzec? Powiedz teraz, do czego służą w tych zdaniach słowa: w s z ę d z i e , w o g r o d z i e , o d z a c h o d u , do Boga, wc z o r a j , od r ana do w i e c z o r a , k r ó t k i czas , po s k r o m n o ś c i , s z ybko , p r a w d z i w i e ? 3)o określenia czasownika i przymiotnika służę nieraz p r z y s ł ó w k i albo r z e c z o w n i k i w różnych położone przy­ padkach z p r z y i m k a m i lub bez p r z y i m k ó w — a odpo­ wiadające zawsze na p y t a n i a : g d z i e ? k i e d y ? skąd? d o k ą d ? j a k ? d l a c z e g o ? . . . Takie określenie czasownika lub przymiotnika zowie się określeniem przysłówkowemu 1. Określenie przysłówkowe miejsca. a) na p y t a n i e gdzie1? P r z y k ł a d y : Śliczna choinka stoi na s to l e . Na c h o i n c e płoną świeczki. Na g a ł ę z i a c h wiszą złote jabłuszka. U s p o d u choinki leżą rozmaite zabawki. Wesołe dzieci pląsają n a o k o ł o c h o i n k i . Józia trzyma lalkę na k o l a n a c h . Jaś ciągnie wózek po p o d ł o d z e . Babunia siedzi p r z y p i e c u . Matka spoczywa na kanapi e . W o c z a c h ojca błyszczy radość. Określeniami przysłówkowemi m i e j s c a nazywamy te określenia, które oznaczają miejsce, g d z i e czynność jaka się odbywa. Określenia przysłówkowe miejsca odpowiadają na pytanie: g d z i e ? skąd? d o k ą d ? 209. Zadanie. Przepisz powyższe przykłady i pytaj się o określenie przysłówkowe m i e j s c a ! 210. Zadanie. Odpowiedzcie na następujące pytania: G d z i e leży Wiedeń? G d z i e gnieżdżą się słowiki? G d z i e żyje ren? G d z i e rośnie krzew herbaciany? G d z i e przebywa borsuk? 211. Zadanie. Utwórz zdania dowolne z określeniem przy- słówkowem miejsca, używając przysłówków: ws z ę d z i e , ni ­ gdz ie , tam, tu! b) O k r e ś l e n i e p r z y s ł ó w k o w e m i e j s c a na p y t a n i e skąd ? P r z y k ł a d y : Z d r z e w a wyskakuje zwinna wiewiórka. Z p od k r z a k a wyskakuje bojaźliwy zając. S t a mt ą d wystraszyło go głośne szczekanie. Z g ę s t w i n y wybiega młoda sarenka. Myśliwi zjeżdżają z pola. Biedne zwierzątko ucieka z 1 a s u. 212. Zadanie. Przeczytaj powyższe przykłady i wymień o k r e ś l e n i a p r z y s ł ó w k o w e ! 213. Zadanie. Na miejscu kresek połóż określenie przy­ słówkowe na pytanie skąd? Kartofle pochodzą — , Dunaj wytryska — . Hunowie przybyli — . Górnik wydobywa rudę Uczeń, wraca — . Deszcz pada — . Błogo­ sławieństwo płynie — , Pot leje się żniwiarzom — . c) O k r e ś l e n i e p r z y s ł ó w k o w e m i e j s c a na p y t a n i e dokąd ? P r z y k ł a d y : Mój chłopiec wpadł w r z e k ę . Kowal wyciągnął chłopca z w o d y i odprowadził go do domu oj c ojŁskJ_e g o. 214. Zadanie. Przepisz powyższe przykłady i wymień w każdym z nich o k r e ś l e n i e p r z y s ł ó w k o w e ! 215. Zadanie. Na miejscu kresek połóżcie o k r e ś l e n i e p r z y s ł ó w k o w e miejsca na pytanie d o k ą d ? Jaskółki odlatują w jesieni •— . Wisła płynie — . Jadę z bratem — . Sługa wstąpił — . Ojciec pojechał z matką — . Żniwiarze ruszają — . Parobcy zwożą zboże — . Powiędłe rośliny chylą się —-. Wiatr wschodni wieje od wschodu — . Wyziewy wznoszą się — . — 87 — — 88 — 2. Określenie przysłówkowe czasu na pytanie kiedy? P r z y k ł a d y : Ptaki przelotne przybywają do nas na wi osnę . Słowik przylatuje z k o ń c e m k w i e t n i a . Samce zjawiają się w c z e ­ ś n i e j . Samice ukazują się p ó ź n i e j . N a t y c h m i a s t budują gniazdka Śpiewają do p ó ź n e j nocy . Rozliczne ptaki odzywają się w i e c z o r e m . Skowronki witają z r a n a słońce. Ptaki milkną w c z e r w c u . P r z e d n a d e j ś c i e m lata szukają pożywienia na ziemi. W l e c i e zjadają rozmaite jagody. P r z e z c a ł y l i p i e c wychowują swoje pisklęta. W e w r z e ś n i u odlatują słowiki. Określeniami przy słówko wemi c z a s u są te określenia, które wyrażają c za s odbywania się lub trwania jakiej czynności i odpowiadają na pytania k i e d y ? j a k d ł u g o ? j ak dawno? 216. Zadanie. Przepisz powyższy ustęp i wymień o k r e ­ ś l e n i a p r z y s ł ó w k o w e na pytanie k i e d y ? 217. Zadanie. Napisz sześć zdań, w których byłyby wyrazy: n a z a j u t r z , n a t y c h m i a s t , w c z e ś n i e , nigdy, rano, n i e b a w e m ! 218. Zadanie. Odpowiedz całemi zdaniami na następujące pytania: K i e d y dojrzewa u nas zboże? K i e d y zaczyna się wiosna? K i e d y zaczyna się rok szkolny? K i e d y stoi słońce najwyżej? K i e d y są dni najdłuższe? K i e d y świeci księżyc? W k t ó r y m r o k u odkryto Amerykę? W k t ó r y m r o k u zdobyli Turcy Konstantynopol? W k t ó r y m r o k u była bitwa pod Lipskiem? K i e d y obchodzimy święto Bożego Narodzenia? Jak d ł u g o byłeś dziś w szkole? 3. Określenie przysłówkowe sposobu na pytanie jak? P r z y k ł a d y : Ostra zima b a r d z o dokucza szczygielkowi. Biedna ptaszyna g ł o ś n o puka do okienka. Dobre dzieci p r ę d k o otwierają okno zziębniętemu zwierzątku. Szczygiełek s z y b k o wlatuje do pokoju. Dzieci c z e m p r ę d z e j przynoszą chleba i wody. Szczygiełek z g r a ­ b n i e je okruszyny chleba i pije wodę z naczynia. Wieczorem zasypia s p o k o j n i e na drzwiach. Określeniami przysłówkowemi s p o s o b u nazywamy te określenia, które oznaczają, ja k się odbywa czynność. 219. Zadanie. Przepisz powyższe przykłady i wymień określenia przysłówkowe s p o s o b u ! dopowiedzeniem), następnie o r z e c z e n i e i to co do orzeczenia należy. W szyku p r z e s t a w n y m stoi na czele zdania nie pod­ miot, ale orzeczenie lub inna część zdania. Jednakowoż pamiętać należy: 1. że wyrazy, o które właśnie nam chodzi jako o najgłó­ wniejsze, kładziemy na pierwszem miejscu, np. Dz i ś przybądź do mnie, a nie jutro! 2. p r z y s ł ó w e k „nie“ kładziemy zawsze p r z e d wyra­ zem, który ma być zaprzeczony, np. Nie naśladujcie złych przy­ kładów! Nie tę książkę, ale tamtę mi podaj! 3. p r z y i m k i kładziemy zawsze przed rzeczownikiem^ np. dla ojca, przez brata; 4. s p ó j n i k i kładziemy na czele zdania, wyjąwszy zaś, też, bo wi e m, które się kładą zawsze na drugiem miejscu. Jedynie tylko pr z e t o , tedy, zatem, w i ę c mogą stać i na drugiem i na pierwszem miejscu. A le nigdy nie stoi na drugiem, lecz zawsze tylko na pierwszem miejscu; 5. od zaimków s i ę , ci, mi ę , c i ę, g o, mu nigdy nie zaczynamy zdania. N ie m ó w i m y : się mi zdaje, ani: mi się zdaje, lecz tylko: z d a j e (m i) S ię i m n i e s i ę z d a j e . — 91 — » — 92 — Rozdział piaty. § 62. I. Odmiana rzeczowników. P o w t ó r z e n i e : Które słowa zowiemy rzeczownikami? które rze­ czowniki sa z m y s ł o w e ? które u m y s ł o w e ? które o s o b o w e ? które r z e c z o w e ? które ż y w o t n e ? które n i e ż y w o t n e ? Ile r o d z a j ó w rozróżniamy przy rzeczownikach? ile l i c z b ? ile p r z y p a d k ó w ? Kiedy używamy liczby p o j e d y n c z e j ? kiedy liczby m n o g i e j ? Na jakie pytania odpowiadają przypadki? O d m i a n a r z e c z o w n i k ó w p r z e z l i c z b y i. p r z y ­ p a d k i z o wi e s i ę deklinacją r z e c z o w n i k a . Jeżeli mówimy w liczbie pojedynczej syn, syna, s y n o w i , synu, s y ne m, a w liczbie mnogiej s y n o w i e , s y nów, s y n o m , s y n a mi , s y n a c h , widzimy, że rzeczownik przy­ biera jakieś dodatki. Te dodatki, które zmieniają liczbę lub przypadek rzeczownika, zowią się końcówkami. Odmieniając wyraz syn przez liczby i przypadki syn, syna, s y n o w i itd. widzimy także, że pierwsza część słowa zostaje niezmienną. N i e z m i e n n a c z ę ś ć s ł owa, do k t ó r e j się d o d a j ą k o ń c ó w k i , z o w i e s ię tematem. Aby poznać temat rzeczo­ wnika, trzeba końcówkę odrzucić. Pozostała część rzeczownika po odtrąceniu zakończenia stanowi temat. 226. Zadanie. Wymień t e m a t y i k o ń c ó w k i w słowach: p a n o wi e , ryby, ks i ążka , w domach , s z c zę ś c i e m , wodz i e , u c z n i o wi , r o b o t a m i , wi l k i em, matkom, p a g ó r k a , pol om, d z i e ł a mi , o r ł om, ki j em, lwy, p r a c e ! — 93 — Rozróżniamy w języku naszym pięć deklinacji rzeczo­ wnikowych. 1. D eklinacya pierwsza. Do pierwszej deklinacyi należą rzeczowniki męsk i e , których temat w I. przypadku liczby pojedynczej nie przybiera ż a d n e g o z a k o ń c z e n i a , np. pan, koń, uczeń, wół , itp.; tudzież z d r o b n i a ł e m ę s k i e na o, np. Józ i o , wuj c i o , itp. W pierwszej deklinacyi są dwa w z o r c e ; podług p i e r w ­ s z e g o odmieniają się rzeczowniki, których temat kończy się na twarda spółgłoskę, np. anio ł , a podług d r u g i e g o te, których temat kończy się na miękkę spółgłoskę np. król . 227. Zadanie. Powiedz, które z następujących rzeczowni­ ków kończą się na twardą , które na m i ę k k ą spółgłoskę! Apostoł, syiij wuj, szewc, kupiec, chłop, biskup, sąsiad, ułan, czart, dyabef, tkacz, student, gość, lekarz, złodziej, osieł, kot, kogut, rektor, lew, pies, stryj, mąż, obywatel, niedźwiedź, wąż, opiekun, karp (karpia), paw (pawia), gołąb (gołębia). 228. Zadanie. Wymień kilka innych rzeczowników męskich, których źródłosłów kończy się na t wa r d ą spółgłoskę! Pierwszy wzorzec. Temat: anioł . L i c z b a p o j e d y n c z a . .L i czba mnoga. Przyp. I. a n i o ł ani e l - i , a n i o ł - o w i e , a n i o ł - y „ II. a n i o ł - a a n i o ł - ó w „ III. a n i o ł - o w i a n i o ł - o m „ IV. a n i o ł - a a n i o ł - ó w „ V. a n i e l - e jak I-szy „ VI. a n i o ł - e m a n i o ł -a m i „ VII. (w) a n i e l - e (w) a n i o ł - a c h . Powiedz, które przypadki mają w powyższym wzorcu r ó w n e zakónczenia! — 96 — P rzy p ad ek IV . Pr z yk ł ady : Kocham ojca. Pędzę konia. Buduję dom. Przypadek czwarty brzmi przy rzeczownikach ż y w o t n y c h jak drugi; wszystkie n i e ż y w o t n e mają przyp. IV. jak I-szy. 237. Zadanie. Połóż następujące rzeczowniki w przypadku IV-tym! Sklep, kruk, gość, cesarz, człowiek, kogut, grzech, klucz, mur, krawiec, wiatr, włos, kij, murzyn, pies. P rzyp ad ek V . Pr zykł ady : anioł — aniel-e; las — lesi-e; król — król-u; koń — koni-u. Przypadek p i ą t y liczby poj. kończy się na e i na u ; na e u rzeczowników na t w a r d ą spółgłoskę zakończonych; na u przy rzeczownikach na m i ę k k ą spółgłoskę zakończonych. 238. Zadanie. Napisz kilka zdań, w którychby były na­ stępujące rzeczowniki w przypadku piątym: Wóz, słoń, pan, kos, gołąb, jeleń, włos, dwór, krzyż, piec, tchórz, stół, kraj, nos. Końcówka e miękczy poprzedzającą spółgłoskę twardą, np. wół — wole, wóz — wozie (zamiast woźe). Forma a n i e l e powstała w następujący sposób: A n i o ł e (pod wpływem e następuje zmiękczenie), więc. a n i o 1 e (o między dwiema miękk. spółgł. ń a 1 wątleje), stąd: ani e l e . Podobnie la s — l e s i e . * Rzeczowniki zakończone na b, g, ch mają w przypadku p i ą t y m nie e, jakby właściwie mieć powinny ale u, np. kruk — kruku; róg — rogu; proch — prochu. 239. Zadanie. Połóż w przyp. Y-tym rzeczowniki: rok, groch, duch, pług, znak, strach, ptak, dach! Rzeczowniki o sobowe i zwierzęce zakończone na ec, mają w przyp. Y-tym e, np. ojciec — ojcze; kupiec — kupcze; chłopiec — chłopcze; głupiec — głupcze; krogulec — krogulcze; samiec — samcze; n i e ż y w o t n e mają w przyp. Y-tym regularnie podług wzorca „król“ u, np. piec — piecu; kopiec — kopcu; palec — palcu. 240. Zadanie. Połóż w przyp. V-tym rzeczowniki: kra­ wiec, młodzieniec, starzec, szewc (zamiast szwiec). 241. Zadanie. Powiedz p r z y p a d e k V-ty rzeczowników: dziób, grób, czas, paw, śledź, Wojciech, druh, tchórz, struś, łokieć. * Bóg ma Boże; człowiek — człowiecze; syn — synu; Jezus Chrystus — Jezu Chryste; ksiądz — księże; lud — ludu. P rzypadek V I. P r z y k ł a d y : stół — stoł-em; ołtarz — ołtarz - e m ; karp — karpiem; rok — rokiem; wróg — wrogiem; czas — czasem. 242. Zadanie. Napisz kilka zdań, w którychby się znajdo­ wały następujące rzeczowniki w pr z yp . Y l-tym : Kapelusz, łokieć, Bóg, róg, pług, znak, ołów. P rzyp ad ek V II , P r z y k ł a d y : anioł — (w) aniel-e; sad — (w) sadzie; róg — (w) rog-U ; król — (w) królll; koń — (w) konill; starzec — (w) starcll. Przypadek siódmy 1. p. kończy się w pierwszym wzorcu na e (tylko imiona, zakończone na k, g, ch przybierają u). W drugim wzorcu mamy zawsze końcówkę u. 243. Zadanie. Powiedz w przyp. VII. 1. p. rzeczowniki: nos, stół, mur, ogród, ptak, dług, duch, ojciec, zając, kamień! * Pamiętaj: w synu, w panu! L i c z b a m n o g a . P rzyp ad ek I. P r z y k ł a d y : a j Biskup — biskupi; opiekun — opiekuni (opie­ kun o w i e ) ; hetman — hetmani (hetman o wi e ) ; anioł — anieli — (anioł o wi e ) ; bj dziedzic — dziedzice; wuj — wuj o wi e — wuje; pisarz — pisarze; c) osieł — osły; dom — domy; koń — konie; ul — ule. Praktyczna gramatyka. H. (XI. 161.) 7 — 97 — — 98 — Przypadek pierwszy licz. mu. kończy się u rzeczowników o s o b o w y c h , na t w a r d ą spółgłoskę zakończonych, d w o j a k o : albo na i, albo na owie. Niektóre rzeczowniki są zdolne przy­ bierać o b i e końcówki i, owie. Ezeczowniki o s o b o w e , na mi ę k k ą spółgłoskę zakoń­ czone, mają w przyp. I-szym liczby mn. albo e, albo owie. Pamiętaj: Końcówki i, owie, służą tylko o s o b o w y m rzeczownikom, i dlatego nazywa się ten rodzaj przyp. pierwszego liczby mn. formą osobowy. Generałowie, biskupi itp. są więc f o r my o so b o w e . 244. Zadanie. Powiedz w przyp. I. liczby mnogiej rze­ czowniki: sąsiad, pan, ułan, stryj, filozof, Francuz! Końcówki y, e przybierają głównie r z e c z o w e rzeczowniki, i dlatego ten rodzaj przypadka pierwszego liczby mnogiej nazywa się formę rzeczowy. Lasy, domy, kamienie, konie są r z e c z o w e formy przypadka p i e r w s z e g o . 245. Zadanie. Utwórz p r z y p a d e k I. l i c z b y m n o g i e j od rzeczowników: brzuch, płot, klucz, nóż, paw, tchórz, miecz, olej, piec! * Niektóre rzeczowniki o s o b o w e tworzą obok formy osobowej także formę r z e c z o w ą , t. j. przybierają końcówki y lub e, np. anioły, króle. 246. Zadanie. Utwórz p i e r w s z y przypadek liczby mn., najpierw formę o s o b o wą , a następnie formę r z e c z o w ą od rzeczowników: dyabeł, stryj, czart, mąż, wódz, poseł, członek! Po k i g nie piszemy y, lecz tylko i, np. te kruki, te wilki, te rogi (zamiast kruky, wilky, rogy). Samogłoska i nie jest w tych przykładach właściwą, bo nie miękczy poprze­ dzającej spółgłoski, lecz zastępuje tylko samogłoskę y i zowie się dlatego i zastępczem. Formy, jak wi lki , r og i , k r u k i są formy r z e c z o w e . 247. Zadanie. Powiedz następujące zdania w l i c z b i e m n o g i e j :