Topos świata-teatru w poezji barokowej, Publikacje z Język polski

Pobierz Topos świata-teatru w poezji barokowej i więcej Publikacje w PDF z Język polski tylko na Docsity!

Topos świata-teatru w poezji barokowej

Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja TED Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Zbigniew Morsztyn, Treny żałosne Apollina z Muzami, [w:] Wybór wierszy, Wrocław

Źródło: Zbigniew Morsztyn, Epitalamium Jego Mości Panu Janowi z Mierznia […], [w:] tegoż, Muza domowa, t. 1, oprac. Jan Dürr-Durski, Warszawa 1954, s. 167–168. Źródło: Zbigniew Morsztyn, Emblema 67, [w:] tegoż, Muza domowa, t. 2, oprac. Jan Dürr- Durski, Warszawa 1954, s. 59–60. Źródło: Plotyn, Enneady, t. 1, tłum. A. Krokiewicz, Warszawa 1959, s. 307. Źródło: Michel de Montaigne, Próby. Księga trzecia, oprac. Z. Gierczyński, tłum. T. Żeleński (Boy), Warszawa 1985, s. 235. Źródło: William Shakespeare, Kupiec wenecki, [w:] tegoż, Sen nocy letniej. Kupiec wenecki, tłum. S. Barańczak, Poznań 1922, s. 148. Źródło: William Shakespeare, Jak wam się podoba, tłum. M. Słomczyński, Kraków 1983, s. 65–66. Źródło: William Shakespeare, Makbet, tłum. S. Barańczak, Poznań 1992, s. 136. Źródło: św. Paweł, Pierwszy List do Korynan, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, t. (1 Kor 4, 9–10)., oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań 1980, s. 1294. Źródło: Platon, Prawa, tłum. M. Maykowska, Warszawa 1960, s. 39. Źródło: Horacy, Satyra II 7: Iamdudum ausculto et cupiens bi dicere servus, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. J. Krókowski, tłum. J. Czubek, Wrocław 1971, s. 252. Źródło: Erazm z Roerdamu, Pochwała głupoty, oprac. H. Barycz, tłum. E. Jędrkiewicz, Wrocław 1953, s. 55–56. Źródło: William Shakespeare, Makbet, tłum. A. Libera, Warszawa 2002, s. 163.

Źródło: Jan Kochanowski, O żywocie ludzkim, [w:] Patrząc na rozmaite świata tego sprawy. Antologia polskiej poerzji renesansowej, oprac. J. Sokołowska, Warszawa 1984, s. 62. Źródło: Wacław Potocki, Człowiek igrzysko Boże (Szachy), [w:] tegoż, Dzieła., t. 2, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1987, s. 28–29. Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Nadgrobek JMci Panu Walerianowi Otwinowskiemu podczas[zemu] Sędom[ierskiemu] 1645 r., [w:] tegoż, Poezje oryginalne i tłumaczone, Warszawa 1883, s. 180–181. Źródło: Hieronim Morsztyn, Na toż, [w:] tegoż, Poeci polskiego baroku, t. 1, oprac. J. Sokołowska K. Żukowska, Warszawa 1965, s. 241. Źródło: Wacław Potocki, Jeden błazen wielu błaznów robi, [w:] tegoż, Dzieła, t. 2, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1987, s. 119–120. Źródło: Wacław Potocki, Ciało ludzkie forteca, rozum jej załoga, [w:] tegoż, Dzieła, t. 2, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1987, s. 99. Źródło: Wacław Potocki, Świat turma, [w:] tegoż, Dzieła, t. 2, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1987, s. 94–95. Źródło: Wacław Potocki, Pieśń XXXIV. Świat na ludzi, dół na wilki, [w:] tegoż, Dzieła, t. 1, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1987, s. 520.

Przeczytaj

Antyczne korzenie toposu theatrum mundi

Genezy toposu theatrum mundi (świata‐teatru) należy szukać w antyku, w dziełach greckiego filozofa Platona (ok. 424 – ok. 348 r. p.n.e.). W dialogu politycznym Prawa przedstawia ideę świata‐teatru i ludzi‐marionetek wykonanych przez bogów dla własnej zabawy:

Topos ten odnaleźć można również w twórczości rzymskiego poety Horacego (65–8 r. p.n.e.). W jednej z satyr twórca zamieścił wypowiedź niewolnika kierowaną do pana. Udowadnia w niej, że także ci, którzy formalnie są wolni, muszą odgrywać role narzucane przez los lub społeczne konwenanse:

Platon

Prawa Niech każdy z nas, żyjących ludzi, będzie niby jakimś cudeńkiem, jak to są takie przemyślne zabawki, sporządzonym przez bogów gwoli ich uciechy czy też w poważnym celu – bo tego nie wiemy zaiste – wiemy natomiast, że nasze uczucia, jakby znajdujące się wewnątrz nas druciki czy sznurki, szarpią nas to tu, to tam, a ponieważ przeciwne są sobie wzajemnie, w przeciwne ciągną nas strony, do przeciwnych czynności, w dziedzinę cnoty lub nieprawości. Źródło: Platon, Prawa, tłum. M. Maykowska, Warszawa 1960, s. 39.

Horacy

Satyra II 7: Iamdudum ausculto et cupiens tibi

dicere servus Wikarym mnie zowiecie, gdy za sługę robię, Albo współniewolnikiem; czymże ja więc tobie? Bowiem ty, pan mój niby, służysz drugim brzydko I kręcisz się jak lalka pociągana nitką. Któż więc wolny? Źródło: Horacy, Satyra II 7: Iamdudum ausculto et cupiens bi dicere servus, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. J. Krókowski, tłum. J. Czubek, Wrocław 1971, s. 252.

Topos świata-teatru w kulturze nowożytnej

W średniowieczu nie porzucono idei teatru świata i człowieka‐aktora. Twórczo rozwinął ją np. Jan z Salisbury (ok. 1115 – ok. 1180), angielski filozof i biskup francuskiego miasta Chartres. Jego najważniejsze dzieło to Policraticus, traktat dotyczący Kościoła. Krytykując w nim życie dworskie, autor sformułował powiedzenie: Totus mundus agit histrionem (łac. „cały świat gra jakąś grę”). Satyryczny wydźwięk nadał toposowi również jeden z najbardziej cenionych humanistów europejskich, Erazm z Rotterdamu (ok. 1466–1536). Niderlandzki uczony napisał m.in. utwór satyryczny Pochwała głupoty. Udowadniał w nim, że wszyscy ludzie grają w teatrze obejmującym cały świat i każdemu, niezależnie od pozycji społecznej i wykształcenia, przydzielono tę samą rolę – błazna:

Erazm z Roerdamu

Pochwała głupoty Niemądrzy są ci, którzy sądzą, że szczęście człowieka polega na jakimś prawdziwym stanie rzeczy poza nim: ono polega na jego własnym co do tego złudzeniu. […] A wreszcie tak ukształtowana jest dusza ludzka, że raczej do łudzenia się jest skłonna niż do zobaczenia prawdy. […] Każe on jednak temu samemu człowiekowi występować w różnych rolach, tak że ten, kto niedawno w purpurze grał króla, teraz ogrywa służkę odzianego w gałgany. Źródło: Erazm z Roerdamu, Pochwała głupoty, oprac. H. Barycz, tłum. E. Jędrkiewicz, Wrocław 1953, s. 55–56.

Jan z Salisbury nauczający Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Topos theatrum mundi w baroku

W epoce baroku topos theatrum mundi cieszył się dużą popularnością i był chętnie wykorzystywany przez twórców, filozofów i teologów. Można wskazać dwa główne źródła tej popularności. Pierwszym z nich było zmniejszenie zaufania do nauki. Humanistyczne przekonanie o potędze wiedzy i badań zostało zastąpione świadomością, że zmysły dostarczają rozumowi fałszywych danych, co zaowocowało wizją świata jako iluzji. Równocześnie w XVII‐wiecznej Europie powszechna stała się teatralizacja życia wyrażająca się w wystawnych ucztach, organizowaniu wielkich plenerowych spektakli, spektakularnych widowisk uświetniających np. wjazd władcy do danego miasta, wreszcie – w rozbudowanych obrzędach weselnych lub pogrzebowych.

Nie można nie zauważyć związku popularności toposu theatrum mundi z motywem wanitatywnym. Krótkość, ulotność przedstawień przywodziła na myśl znikomość ludzkiej kondycji i nieuchronność przemijania. Zbigniew Morsztyn w Trenach żałosnych Apollina z Muzami porównał ludzkie życie do komedii, której reżyserem jest Bóg:

Jan Kochanowski

O żywocie ludzkim Fraszki to wszytko, cokolwiek myślemy, Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy; Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy, Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy. Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława, Wszystko to minie jako polna trawa; Naśmiawszy się nam i naszym porządkom, Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom. Źródło: Jan Kochanowski, O żywocie ludzkim, [w:] Patrząc na rozmaite świata tego sprawy. Antologia polskiej poerzji renesansowej, oprac. J. Sokołowska, Warszawa 1984, s. 62.

Kosum Ludwika XIV, króla-słońce, w balecie Ballet de la Nuit Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Giovanni Paolo Pannini, Festa musicale, 1747. Obraz przedstawiający wnętrze rzymskiego Teatru Argentyna Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Słownik

theatrum mundi

(łac. teatr świata) – motyw utożsamiający życie ludzkie z grą aktorską, obecny w literaturze europejskiej już od antyku, a szczególnie popularny w baroku; utwory zawierające ten topos ukazywały człowieka jako aktora lub marionetkę, a życie ludzkie jako granie roli narzuconej przez siły wyższe, np. Boga

topos

(gr. tópos koinós, łac. locus communis – miejsce wspólne) – powtarzający się motyw, występujący w obrębie literatury i sztuki zbudowany na fundamencie dwu wielkich tradycji śródziemnomorskich: antycznej i biblijno‐chrześcijańskiej. Wskazuje na jedność, ciągłość kulturową danego kontynentu czy na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka. Topos budowany jest na zasadzie obrazu mającego na celu opis jakiejś sytuacji

Zbigniew Morsztyn

Treny żałosne Apollina z Muzami Zgoła świat – scena, a wszyscy, co żyją, Osobami są na tej komedyjej, Jakimi Wielki Gospodarz im każe (...). Źródło: Zbigniew Morsztyn, Treny żałosne Apollina z Muzami, [w:] Wybór wierszy, Wrocław 1975.

Prezentacja TED

Polecenie 1

Zapoznaj się z wykładem prof. Pawła Stępnia na temat toposu theatrum mundi. Wskaż, jak ten topos ewoluował na przestrzeni epok i jak był wówczas interpretowany.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DP3YfClXb

Film nawiązujący do treści materiału pod tytułem Świat jako teatr.

Polecenie 2

Wyjaśnij, na czym polegała zmiana świadomości u progu epoki baroku. W jaki sposób zmiana ta wpłynęła na interpretację toposu świata-teatru?

Autor i tytuł dzieła Odczytanie toposu świata-teatru

Sprawdź się

Teksty do ćwiczeń

Zbigniew Morsztyn

Emblema 67 Widzisz te świętej miłości igrzyska, Jak sobie światem jako jabłkiem ciska I tym, co ludzie zowią niezmierzonem, Prędzej niż wartkim obraca wrzecionem. Takci jest w samej rzeczy, że ten cały Świat jest u Boga tylko punkcik mały. Kiedybyś stanąć mógł na której gwiaździe, Widziałbyś, w jakim to malutkim gnieździe Tak barzo ludzie się rozpościerają, Że i o niebo drudzy już nie dbają, Jak ostrze miecza rozcina ten mały Punkcik, jak nieraz hojną się oblały Krwią wielu ludzi nie tylko granice Państw całych, ale namniejsze dzielnice – Lub kto od morza do morza graniczy, Lub jeden zagon piaszczysty dziedziczy. A kiedy umrze ten, któremu były Wąskie królestwa, trzech łokci mogiły Będzie miał dosyć na mizerne kości.

• Teć są największych królów osiadłości. Źródło: Zbigniew Morsztyn, Emblema 67, [w:] tegoż, Muza domowa, t. 2, oprac. Jan Dürr-Durski, Warszawa 1954, s. 59–60.

Zbigniew Morsztyn

Epitalamium Jego Mości Panu Janowi z Mierznia […] Człowiek – igrzysko boże, powiadają, Którym on jako piłkę sobie ciska:

Kto śmierci w garło lezie, nie chce powstać z grzechu, […] Więc tu każdy żołnierską niech obiera sobie, Żeby z białego pola położyć się w grobie. Z czarnego się umykać, ba, co tchu, co pary Uciekać radzę, kiedy wieczne rodzi mary. Źródło: Wacław Potocki, Człowiek igrzysko Boże (Szachy), [w:] tegoż, Dzieła., t. 2, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1987, s. 28–

Jan Andrzej Morsztyn

Nadgrobek JMci Panu Walerianowi Otwinowskiemu

podczas[zemu] Sędom[ierskiemu] 1645 r. Jako gdy na komedyją W zawód cesarski zawiną Lub wdziawszy koronę z kitą Rzeczą władać Pospolitą Chłopcu każą; on na tronie, Siadszy w nietrwałej koronie, Prawa pisze, sejmy składa, […] Wtym gdy się najbardziej sadzi, Zwiodą go precz bez czeladzi, […] Aż on, co mu czołem bili, Z króla, żakiem w małej chwili: Tak wszystkie rzeczy, co ludzi Świat niemi szali i łudzi, Mało w sobie mają wątku, Tak od końca, jak z początku. Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Nadgrobek JMci Panu Walerianowi Otwinowskiemu podczas[zemu] Sędom[ierskiemu] 1645 r., [w:] tegoż, Poezje oryginalne i tłumaczone, Warszawa 1883, s. 180–181.

Hieronim Morsztyn

Na toż

Pokaż ćwiczenia: (^) 輸 醙 難

Fontany, wirydarze, wonnobujne sady, Marmurowe pałace, wesołe biesiady, Drogi pokój, dostatek potraw, świetna szata, Miękkie łoże, orszak sług, w szczęściu młode lata, Nietrwałe to marności, bo ich człek odbieży Nago, gdy nieodwłocznej czas go śmierci zbieży; I dumy się jako dym niepłodne rozwieją, Kiedy się nam pożegnać śmierć każe z nadzieją. Jako paw, gdy pozorny swój ogon rozwinie, Pyszni się w ślicznym pierzu, a wnet go ominie Buta, skoro na nogi spojźrzy ubrudzone, Tak świat fraszka, kto wspomni na to, że stworzone Z ziemie ciało w proch się zaś obróci, a w grobie Będzie strawą robactwa. Jako tu kto sobie Pościele na tym świecie, tak się wyśpi zgoła Tam, gdzie go niehamowne śmierci stawią koła. Rzekł ktoś: „Boże igrzysko jest człek” i prawdziwie, Bo się ni nacz nie zejdzie, prócz na śmiech, kto żywie; Jesteśmy jakby na grę persony ubrane I odprawujem z laty żarty łzy oblane. Lecz skoro nam cielesną czas zerwie maszkarę, Kto żyjąc, śmiechy stroił, ten bolesną karę Po śmierci odnieść musi, a kto tu wylewał Łzy za grzechy na ziemi, obędzie w niebie śpiewał. Źródło: Hieronim Morsztyn, Na toż, [w:] tegoż, Poeci polskiego baroku, t. 1, oprac. J. Sokołowska K. Żukowska, Warszawa 1965, s. 241.

Ćwiczenie 3

Na podstawie wiersza Zbigniewa Morsztyna Emblema 67 opisz widok, jaki ma przed oczyma widz oglądający Ziemię z innej planety (gwiazdy).

Źródło: Pixabay, Pixabay, domena publiczna.

Ćwiczenie 4

Zinterpretuj ostatnie cztery wersy utworu Zbigniewa Morsztyna Emblema 67.

Ćwiczenie 5

Jaki związek z dramatem i teatrem mają utwory Zbigniewa Morsztyna Emblema 67 oraz Wacława Potockiego Człowiek igrzysko Boże (Szachy)? Sformułuj odpowiedź własnymi słowami.

Ćwiczenie 6

Jaki środek stylistyczny i w jakim celu został zastosowany w pierwszych czterech wersach w utworze Hieronima Na toż?

輸

醙

輸

醙

Praca domowa

Jaki obraz świata i człowieka wyłania się z barokowej poezji? Napisz liczące co najmniej 250 słów wypracowanie, odwołując się do wierszy Wacława Potockiego oraz znanych ci utworów zawierających topos świata‐teatru.

Ćwiczenie 7

Do jakiego przysłowia nawiązuje Morsztyn w swoim utworze? Zapisz to przysłowie, a następnie wyjaśnij jego sens w kontekście utworu i cel zastosowania.

Przysłowie Znaczenie przenośne Cel użycia

Ćwiczenie 8

Co może zrobić człowiek, aby nie dać się oszukać światu? Podaj co najmniej dwa argumenty i poprzyj je cytatami z wierszy zamieszczonych w lekcji.

Wacław Potocki

Pieśń XXXIV. Świat na ludzi, dół na wilki […] Krzyknę, zamyśliwszy się: Anoż świat na piekle! Przebóg, tegoż to ludzie szukają tak wściekle? O smutna samołówka, żałosne łakotki, Które nam i ten żywot wydzierają krotki, I po śmierci w bezdennym zamorzywszy dole, Kąpać będą na wieki w ogniu, w siarce, w smole! […] Źródło: Wacław Potocki, Pieśń XXXIV. Świat na ludzi, dół na wilki, [w:] tegoż, Dzieła, t. 1, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1987, s. 520.

難

難

Kiedy kuglarz skaczący śmiałkuje po linie,

Spadł, co się często w takim przytrafia terminie.

Że złamał obie, wszyscy żałują go, nodze;

Jeden się tylko błazen, patrząc, śmieje srodze. […]

A błazen: „Toście wszyscy z nim współ błaznowie.

Większać rzecz, niż do liny nogi przysposobić,

Tysiąc błaznów jednemu błaznowi urobić;

A w jednego głupiego, niechaj się założą

Ze mną, że tysiąc mędrców rozumu nie włożą”. Źródło: Wacław Potocki, Jeden błazen wielu błaznów robi, [w:] tegoż, Dzieła, t. 2, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1987, s. 119–120.

Dla nauczyciela

Autor: Katarzyna Lewandowska

Przedmiot: Język polski

Temat: Topos świata‐teatru w poezji barokowej

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa: Zakres podstawowy Treści nauczania – wymagania szczegółowe I. Kształcenie literackie i kulturowe.

1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

1. rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945– 1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
2. rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;
3. wykazuje się znajomością i zrozumieniem treści utworów wskazanych w podstawie programowej jako lektury obowiązkowe;
4. rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;
5. rozumie pojęcie motywu literackiego i toposu, rozpoznaje podstawowe motywy i toposy oraz dostrzega żywotność motywów biblijnych i antycznych w utworach literackich; określa ich rolę w tworzeniu znaczeń uniwersalnych;
6. wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny; III. Tworzenie wypowiedzi.

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

2. buduje wypowiedź w sposób świadomy, ze znajomością jej funkcji językowej, z uwzględnieniem celu i adresata, z zachowaniem zasad retoryki;
3. stosuje zasady poprawności językowej i stylistycznej w tworzeniu własnego tekstu; potrafi weryfikować własne decyzje poprawnościowe;